Сенатары, пасланыя каралём, прыехалі ў Вільню 30 студзеня 1600 года. А перад гэтым увесь час толькі і гаворкі было пра чуткі, што войска Радзівілаў вялікімі атрадамі падцягваецца да Вільні, ідзе з усіх бакоў, збіра-ецца разам. Прыхільнікі ваяводы не ўтойвалі ні яго колькасці, ні таго, хто яго прыслаў. Ды і католікі расказвалі цікаўным, што Ян Караль, жмудскі стараста, ідзе з некалькімі тысячамі войска і з дзесяткам гармат у Вільню, дні праз чатыры ўжо будзе ў горадзе. Абодва бакі ў маўчанні і знешне абыякава рыхтаваліся сустрэцца і вырашыць справу зброяй, абодва бакі паўтаралі: «Мы яшчэ пабачым!»

Тым часам па горадзе разнеслася ўжо іншая вестка – пра прыезд сенатараў. Усе лічылі, што гэта важная падзея, ад якой будзе многае залежаць. Кожны па-свойму тлумачыў іх пасольства, дадзеныя ім даручэнні; некаторыя лічылі, што па загаду караля вайна будзе ўвогуле забаронена, а ворагаў прымусяць памірыцца. Іншыя ж, хто глядзеў далей, бачылі ў сенатарах толькі дарадцаў, якія нічога не даб'юцца, не маюць такой сілы, каб скончыць гэтую справу. Усе з нецярплівасцю чакалі, што будзе далей, на сенатараў спадзяваліся, пра іх думалі ва ўсёй дзяржаве. Што б ні здарылася, а заўсёды цікава паглядзець, як будзе ўспрынята пасрэдніцтва караля, да якіх вынікаў яно прывядзе. Шапталі адзін аднаму на вуха: «Сенатары прыехалі!» Адзін аднаму пераказвалі, як прынялі пасланцоў, самыя смелыя рабілі высновы, астатнія бачылі ў гэтым знак згоды, вестку аб прымірэнні.

Ледзь толькі сенатары мінулі Вострую Браму і раз'ехаліся ў горадзе па дамах і палацах сваіх родных ці сяброў, а таксама па гасцінных дварах, а ўжо ўсе ў горадзе ведалі пра іх. Пан Барб'е пабег паведаміць навіну кашталяну, Таміла Таміловіч – ваяводу, езуіцкі братчык асцярожна ўвайшоў з паведамленнем у келлю рэктара, дзе айцец Гарсія Алабянус ціха размаўляў з Янам Брандтам.

Айцы змоўклі, калі пачулі ягоныя крокі, і павярнуліся да яго. Братчык малітоўна склаў рукі на грудзях, апусціў галаву і вочы, тройчы пакланіўся, пацалаваў руку рэктару і толькі тады ціха прамовіў:

– Прыбылі сенатары ад караля.

– Калі? – удакладніў рэктар.

– Толькі што.

– Добра, – адгукнуўся айцец Гарсія і знакам загадаў братчыку выйсці.

Той зноў тройчы пакланіўся, адступіў на колькі крокаў, павярнуўся і выйшаў. Айцы засталіся сам-насам.

Ледзь толькі зачыніліся дзверы, Гарсія ўстаў і, пазіраючы на сцены келлі, звярнуўся да Яна Брандта:

– А цяпер да справы, ойча. Я ўжо гаварыў вам, паўтараць не патрэбна, што мір ерэтыкоў з нашымі – гэта смерць для нас. Лепш было б выбраць вайну, у ёй мы, па нашых разліках, можам спадзявацца на згубу нававерцаў. Трэба зважаць і на тое, што вайна распаліць злосць, прымусіць ненавідзець тых, каго збліжаюць фамільнае радство, еднасць становішча, сяброўскія сувязі. Калі ж яны памірацца, калі Хадкевічы пададуць руку Радзівілам і ерэтыкам, то яны падпарадкуюць сабе і нас, а значыць, стане цяжка нам самім. Тут трэба рабіць усё, прычым з усіх сіл – праз рэлігію, праз ордэн, каб сенатары іх не памірылі. Нам выгадней, каб доўжыліся і пашыраліся толькі сваркі і звады.

– У гэтым няма ніякага сумнення, – згадзіўся Брандт. – Я магу засведчыць, што Хадкевічы далёкія ад таго, каб мірыцца.

– Далёкія! Вы так думаеце, ойча? – спытаў рэктар. – А вось я думаю іначай. Я апасаюся лістоў караля, яго загаду, баюся, што Хадкевічы, зважаючы на ўсе намаганні ерэтыкоў, іх моц, пабаяцца ваяваць, пойдуць на прымірэнне.

– Нікога яны не баяцца, я гэта ведаю. Асабліва Ян Караль, – даводзіў Брандт, – ён разлічвае толькі на адпор і не згодны на іншае.

– Наша задача цяпер, – развіваў сваю думку рэктар, – падтрымліваць іх нязгоду, раздзьмухваць агонь, бо мір паміж імі, я гэта казаў ужо і зноў кажу вам, нашле вайну на нас саміх, забярэ ў нас моцных прыхільнікаў, мір прынясе спакой у іхнія помыслы, для іх спакой небяспечны, таму трэба трымаць іх у пастаяннай нянавісці да ерэтыкоў. Нам трэба не дапусціць ні сутыкнення, ні міру, бо нам непажаданая і сутычка. Хто ведае, на чыім баку акажацца перамога і ці не прывядзе яна пераможцу да адчування сваёй сілы, і ўвогуле могуць быць самыя непрадказальныя наступствы. Таму трэба рабіць так, каб не даць ім памірыцца і не дапусціць да сутычкі. Вы згодны са мной, ойча?

– Цалкам, – адказаў Брандт. – Я думаю гэтак жа, як і вы.

– Пастарайцеся спачатку дамагчыся першага, – раіў рэктар, – а дзеля гэтага паспрабуйце падрыхтаваць паноў Хадкевічаў да таго, каб не прымалі ніякай згоды, лічылі яе абразлівай. Скажыце ім, што кароль не мае права ўмешвацца ў прыватныя спрэчкі, што Радзівілы прагнуць міру, яны пакажуць сваю слабасць, калі пададуць руку. Хай смела стаяць на сваім і будуць упэўненыя, што мы дапаможам ім, бо ўсе католікі з імі і з намі.

– Я ўсё гэта скажу ім, – запэўніў Брандт, – а яшчэ дадам вось што. Я ведаю Хадкевічаў, ім непрыемна, што Радзівілы мацнейшыя, яны недаацэньваюць іх. Я паспрабую падагрэць гэтыя думкі, паспрабую даказаць ім, што прымірэнне прынізіць іх, што вайны няма чаго баяцца. Вось якраз князь-ваявода нядаўна пасылаў да іх канцлера Сапегу і іншых паноў з пасольствам. А гэта значыць, скажу я ім, што іх баяцца. Яшчэ я разлічваю на вялікую абразу кашталяна за той дэкрэт, які закрануў яго за жывое.

– Было б нядрэнна, – сказаў рэктар, – неяк дастацца перш за ўсё да сенатараў, якія прыехалі. Я неаднойчы заўважаў, што той, хто не спадзяецда дасягнуць нейкага выніку, не так стараецца, не мае надзеі на поспех. Было б добра, каб сенатары адразу адчулі, што ў іх таксама мала надзеі што-небудзь змяніць у гэтай прыкрай сітуацыі. Яны менш стараліся б, не бралі б усёй гэтай гісторыі дужа да сэрца.

– Трэба перш за ўсё праведаць жмудскага біскупа, мне здаецца, ён самы слабы з іх, і да яго будзе лягчэй падступіцца. А потым было б няблага праз каго-небудзь пазнаёміцца і з панамі Завішамі, – прапанаваў Брандт.

– Знойдзем, праз каго, і паспеем у час, а ты, ойча, думай перш за ўсё пра Хадкевічаў, не дай ім прыйсці да згоды, – перапыніў яго рэктар. – Я вазьму на сябе жмудскага біскупа і іншых, паспрабую знайсці да іх сцежку. А вы займіцеся Хадкевічамі.

– З ахвотай, – адказаў Брандт.

– У мяне ёсць чалавек, – павольна працягваў рэктар, – які загадзя яшчэ і гордасць Радзівілаў падагрэе, каб і яны не адступаліся ад свайго намеру. Бо, паўтараю, мір для нас страшней, ён згубны для нашай веры. Пара ўжо ваяваць, вайной мы крыху прыціснем ерэтыкоў, вайной і даб'ём іх. Нас стане больш, мы будзем мець вялікі ўплыў. Яны могуць крычаць, утвараць канфедэрацыі, але што ім дапаможа, калі кожны з іх, як exul – нарыў – у краіне, чужы ёй.

– Адно палохае мяне, – ціха азваўся Брандт, – становішча кашталяна, які ва ўсім залежыць ад Радзівіла з-за гэтага несправядлівага суда…

Рэктар не даў закончыць, перапыніў яго:

– А навошта ж тады Ян Караль і Аляксандр? Яны не дадуць яму памірыцца. Вы толькі старайцеся ўвесці яму ў вушы, нібыта ім будуць пагарджаць, калі ён надумае памірыцца, і што згода з ерэтыкамі – рэч немагчымая і шкодная, што нават жаніцьба князя Януша паводле законаў, не толькі дзяржаўных, але і рэлігійных, немагчымая…

– Пра ўсё гэта кашталян ведае, я ўжо яму вушы прадудзеў, на прымірэнне ён не пойдзе. Але ж бывае, што ў любога чалавека можа стацца нейкі паварот у думках…

– Калі вы адчуеце, што такі паварот блізка, што ён схіляецца да яго, будзе самы час нагадаць яму пра ўсё, што ён перанёс і выцерпеў ад Радзівілаў, і нарэшце…

– Нарэшце?

– У самым канцы, – ціха сказаў езуіт, нахіліўшыся да Брандта, – можна яму намякнуць на тое, што ён знойдзе сяброў, якія дапамогуць яму так выйсці са становішча, што ягоны гонар не будзе абражаны.

– А што мне сказаць? – спытаў Брандт. – Патрэбны вялікія грошы.

– Зразумейце мяне, – ціха шаптаў рэктар, – раз і назаўжды: калі ордэн будзе ўпэўнены ў згодзе і канчатковым поспеху і спатрэбіцца нейкае ахвяраванне, то кашталян можа indirecte – патаемна – узяць грошы і даць распіску. Апрача таго, такі крок можа зрабіць уражанне і на іншых.

– Разумею, – прамовіў Брандт.

– Гэта такая справа, пра якую не трэба было б ведаць усім, ойча. На завяршэнне, ды і то здалёку, асцярожна, бо не трэба апераджаць час, гаварыць, ад каго гэта зыходзіць, а рабіць усё праз другія рукі – можна паспрабаваць.

Брандт устаў з крэсла і кіўнуў галавой.

– Хопіць, хопіць, – сказаў ён, – я так думаю, што ў гэтым не будзе патрэбы.

– I я хачу таго самага і спадзяюся, што абыдзецца без вялікіх ахвяраванняў.

– Зараз жа іду да кашталяна, – дадаў Брандт.

– Хай Бог дапаможа вам, – прамовіў айцец Гарсія, ведучы яго да дзвярэй. – Як праведаеце яго, зайдзіце да мяне і раскажыце, што вам удалося.

З тым і падаўся айцец Ян Брандт з рэктарскай келлі, прайшоў па калідоры і пакрочыў па вуліцы каля касцёла Святога Яна.

Пачынаў насоўвацца змрок, калі слугі Радзівілаў, што стаялі каля варот кардыналіі, насупраць архіпрэсвітэрыянскага касцёла, заўважылі чорную езуіцкую сутану, якая рухалася ўздоўж белай касцельнай сцяны. Слугі пачалі кідаць жарты, вострыя слоўцы, пацвельвацца. Езуіт нават не павярнуў галавы, упэўнена ішоў далей, аж пакуль не павярнуў на Замкавую вуліцу, дзе да яго ўжо не даляталі іхнія галасы, і ён спакойна дайшоў да жытла кашталяна.

Але Ян Брандт завітаў да кашталяна не ў пару. Якраз быў час вячэрняй малітвы. Набожны стары маліўся, ходзячы па вялікім пакоі з ружанцам і кнігай, апраўленай у скуру, з вялікімі сярэбранымі зашчапкамі. Езуіт доўга стукаўся, пакуль яго ўпусцілі. Кашталян перастаў маліцца, перажагнаўся, паклаў ружанец і кнігу, загадаў падаць ксяндзу крэсла і сам сеў насупраць яго.

– Ну што чуваць, ойча? – спытаў ён. – Напэўна, нічога новага?

– Не зусім так, – адказаў Брандт. – Ёсць навіна, і дужа важная.

– Што такое? I каго датычыць асабіста?

– Вас, пане кашталян, больш, чым каго іншага, – ціха прамовіў езуіт.

– Чаму? Што такое?

– Прыехалі сенатары, пасланыя каралём, для таго каб устанавіць тут мір.

– Прыехалі… – з відавочнай занепакоенасцю прамовіў кашталян.

– Толькі што. Гадзіну таму. Вы, напэўна, ужо чулі пра гэта.

– Так, я ведаю пра іхні прыезд і, можа, нават пра тое, аб чым просіць нас у сваіх лістах яго вялікасць кароль, – адказаў кашталян.

– Дзякуй Богу, можа, іх візіт прынясе доўгачаканае прымірэнне.

Кашталян падазрона паглядзеў у вочы езуіту і нічога не адказаў.

– Згода – заўжды рэч жаданая, – дадаў айцец Ян, – а тым болей паміж жыхарамі адной краіны, славутымі людзьмі, непаразуменні паміж якімі могуць быць дужа шкоднымі для ўсіх.

– Напэўна, так, – адказаў кашталян, – але я вам шчыра скажу, ойча, што не дужа я веру ў гэтае прымірэнне.

– А чаму? – з добра разыграным здзіўленнем усклікнуў езуіт. – Вы не верыце, што яно адбудзецца?

– Я вельмі сумняваюся ў гэтым.

– Вось яно што! – Езуіт зноў разыграў, нібы на сцэне, здзіўленне.

– Пра гэта можна было б доўга гаварыць, – працягваў кашталян, – але навошта, вы ўсё ведаеце і так, ведаеце, што нас абразілі, што…

– Пра абразу я ведаю, – перапыніў яго езуіт. – Яны і цяпер яшчэ штодня памнажаюць яе і словамі, і пагрозамі.

– А потым, – дадаў кашталян, – нават калі Радзівіл згодзіцца з нашымі ўмовамі, мы ад свайго не адступімся.

Езуіт з цікаўнасцю глянуў у вочы кашталяну, нібы пра нешта хацеў спытаць, але знайшоў у іх толькі пацвярджэнне сказанаму і супакоіўся.

– Мусібыць, так, – згадзіўся ён. – Я сам не вельмі спадзяваўся, што з гэтага будзе толк. З ерэтыкамі згода можа быць нават небяспечнай.

– Сапраўды, – адгукнуўся кашталян, – я мог бы дзеля згоды ўспомніць пра сяброўскія сувязі, але як католік я іх баюся, бо хворы на заразу небяспечны, ён сам можа заразіць іншых.

– Святая праўда, – пацвердзіў езуіт і набожна ўзняў вочы ўгору. – Аднак жа павага да караля, угаворы сенатараў таксама могуць нешта значыць, – дадаў ён, яшчэ раз спрабуючы пераканацца ў цвёрдых намерах кашталяна.

– Нічога ў іх не выйдзе, – жвава адказаў кашталян, – з намі ў іх нічога не выйдзе. Мы паважаем яго каралеўскую вялікасць, але тое, што датычыць гонару і сямейных адносін, нельга вырашыць загадам. Гэта ж не сварка паміж дзецьмі, якім бацькі загадваюць пацалавацца і памірыцца. У нас гэтая недаравальная абраза глыбока застрэмілася ў сэрцах.

– Сапраўды, цяжка слухаць пра такое і жыць у такі час! – сказаў езуіт. – I да гэтага дайшло з-за адной вялікай памылкі Жыгімонта Аўгуста, які даў волю людзям розных веравызнанняў і розным верам. Яны ўгнездзіліся ў нашай краіне. Ён быў павінен, як некалі Ягайла, трымаць іх у страху. Вось ён, вынік адной хвіліны папушчэння…

– Праўду кажаце, ойча, – у задуменні прамовіў кашталян, – усё пайшло ад таго, што мы не адной веры. Паны Радзівілы не асмеліліся б пайсці на гэты шлюб, не маглі б учыніць таго, што ўчынілі, каб нас яднала адзінства веры. I згода была б, і лепшае паразуменне з іх боку. А цяпер уся краіна падзялілася, і шляхта, і панства, а ці ж гэта добра? Ці можна радавацца дзвюм партыям у краіне і варожасці паміж братамі?

– Што тут скажаш, – падтрымаў яго езуіт, – хіба з ерэтыкамі можна жыць мірна і дружна? Ды ніколі, аж пакуль яны не пяройдуць у нашу веру. Браты-то яны браты, гэта так, але ж у цемры жывуць і да цемры цягнуцца. Ці ж можна чакаць ад іх добрых спраў?

– Пашлю я да паноў сенатараў майго прыдворнага з паклонам ад мяне, – падумаўшы хвіліну, сказаў кашталян.

Ён пазваніў. Увайшоў старшы слуга, атрымаў загад, і тут жа адзін з прыдворных паехаў у горад да сенатараў.

– Толькі не падумайце, – звярнуўся ён да езуіта, – што гэта азначае падрыхтоўку да прымірэння. Так патрабуе ветлівасць, а чаго патрабуюць сумленне і гонар, тое яшчэ ўбачыце.

Яны гутарылі яшчэ з паўгадзіны, і толькі позні час прымусіў айца Брандта развітацца, да таго ж і касцельныя вароты павінны былі вось-вось замкнуць.

Вярнуўшыся ў манастыр, ён падаўся наўпрост да келлі рэктара.

– Пахвалёны Ісус Хрыстос!

– На векі вякоў! Што чуваць?

– Кашталян не хоча ніякага міру.

– Цудоўна! А я раніцой сустракаюся са жмудскім біскупам! Дабранач, ойча! Зайдзіце да мяне заўтра раніцой – нам патрэбна параіцца.

ЗМЕСТ

ТОМ I

Паздзел 1. УСТУП. ЛІТВА I ВІЛЬНЯ Ў 1599 ГОДЗЕ
Паздзел 2. У КАМЯНІЦЫ ЖМУДСКАГА СТАРАСТЫ
Паздзел 3. ЗБАН ВІНА
Паздзел 4. РАДЗІВІЛЫ I ХАДКЕВІЧЫ
Паздзел 5. У КАРДЫНАЛІІ
Паздзел 6. КАШТАЛЯН I КНЯЗЁЎНА
Пасляслоўе

ТОМ 2

Паздзел 1. ВЕСЦІ. НАРАДА ПАД РАТУШАЙ. ВОЙТ У РЭКТАРА
Паздзел 2. ДЭПУТАЦЫЯ МАГІСТРАТА
Паздзел 3. ТАМІЛА
Паздзел 4. КНЯЗЬ ЯНУШ У ПАЛАЦЫ ХАДКЕВІЧАЎ
Паздзел 5. ВОСТРАЯ БРАМА
Паздзел 6. АЙЦЫ ЕЗУІТЫ
Паздзел 7. ПАСЛЫ ЯГО ВЯЛІКАСЦІ КАРАЛЯ
Паздзел 8. ВАЕННЫЯ ПРЫГАТАВАННІ. КНЯЗЁЎНА
Паздзел 9. ЖМУДСКІ СТАРАСТА Ў ВІЛЬНІ

ТОМ 3

Паздзел 1. ПЯТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 2. У КАРЧМЕ МАЛЬХЕРА
Паздзед 3. ШОСТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 4. МІР АБО ВАЙНА?
Паздзел 5. ЧАКАЛІ ДА ПОЎНАЧЫ
Паздзел 6. ПРАЗ ДЗЕВЯЦЬ ГАДОЎ
Паздзел 7. ЛОЖА СМЕРЦІ
Паздзел 8. СЛУЦКІЯ КНЯЗІ

КАМЕНТАРЫ

Скачать книгу в формате PDF - 1,01 Mb