Назаўтра позна ўвечары дзверы ў пакой князя Януша былі зачынены з сярэдзіны на засаўку, а сам ён у жабрачым адзенні сабраўся пранікнуць да князёўны. Смелы хлопец з агідай пазіраў на рызманы, якія дапамагаў яму надзяваць Таміла, і падсмейваўся над сабой.

– Вось бы смяяліся, напэўна, мае ворагі, – мармытаў ён, – калі б убачылі мяне ў гэтай апранасе, злавіўшы мяне. Але можна смела ісці ў заклад, што ім будзе вельмі цяжка здагадацца!

Князь надзеў бруднае плацце, на свае чорныя валасы накінуў хустку, чорную бародку таксама прыкрыў кавалкам нейкай палапленай тканіны. Потым Таміла падаў яму кій і навучыў, як трэба ісці, як горбіцца, якім голасам гаварыць. Яшчэ раз паўтарыў свае парады, як лепей пракрасціся да князёўны:

– Такой парой яна заўсёды адна ў сваім пакоі, таму што пані ахмістрыня якраз моліцца з жанчынамі. А Соф'я моліцца асобна і ў іншы час, таму што яна іншай веры. Вы ведаеце, дзе дзверы пакоя князёўны, але набярыцеся цярпення і памаліцеся перад ім і не ідзіце, пакуль не пераканаецеся, што ў калідоры нікога няма. Пакой ахмістрыні тут жа збоку, таму не раю гучна гаварыць. Стораж каля варот не любіць пускаць жабракоў у палац, мяне ён заўжды без літасці праганяў. Вам трэба ўлучыць момант і праціснуцца праз дзверцы тады, калі ён загледзіцца і не будзе бачыць. I не баўцеся там доўга, а як пойдзеце назад, папрасіце князёўну, каб яна загадала слузе адвесці вас да варот, інакш там могуць абшукаць, баючыся, што жабрачка што-небудзь украла. I ўсё тут жа раскрыецца.

Калі Таміла скончыў, князь ужо ўсё апрануў, надзеў торбу, прычапіў да пояса гаршчочак і пайшоў да дзвярэй.

– Пачакайце, пане, – крыкнуў Таміла, – спачатку трэба паглядзець, ці няма там каго на падворку, а то яшчэ трапіцца хто-небудзь на вочы дый пазнае вас у гэтых лахманах.

Ён выбег, паглядзеў, вярнуўся.

– Ідзіце, пане, з Богам, і дай вам Бог шчасце! Князь выслізнуў з пакоя і шпарка збег па лесвіцы. Таміла глянуў яму ўслед, падбег і даў яшчэ адну параду:

– Дзеля ўсяго святога, пане, не ідзіце так хутка і вы-прастаўшыся! Так усе пазнаюць, што вы не той, за каго выдаеце сябе. Ісці трэба павольна, згорбіўшыся, апусціўшы долу вочы і галаву.

Князь Януш так і зрабіў. Ён выйшаў на вуліцу. Але тут жа забыўся пра ўсё, падняў галаву і пайшоў хутчэй. Калі яго зачапіў нехта з прахожых, ён ледзь не выдаў сябе, заўважыўшы асуджальны позірк, але ўрэшце ён пачаў адчуваць, што інакш апрануты, своечасова схамянуўся і пасунуўся далей, да камяніцы Хадкевічаў, болын павольна, пакорліва.

На дварэ ўжо змяркалася, стораж зноў прамаўляў малітву «Анёл Божы», у акне бледна свяціўся твар князёўны. Прытворная жабрачка ўзняла вочы ўгору і падалася да варот. Вартаўнік быў заняты малітвай і не заўважыў, як скрыпнула брамка і князь праслізнуў у камяніцу. Там было ціха. Усе ў доме маліліся або паразыходзіліся па пакоях, пуста было і на лесвіцы. Князь азірнуўся і пайшоў да добра знаёмага яму пакоя. Але яго міжволі ахоплівала трывога, кожны гук, кожны рып дзвярэй, кожны трэск адгукаліся ў ім. Сэрца забілася мацней, калі ён падышоў да дзвярэй, тут ён спыніўся і пачаў мармытаць нешта пад нос, нібы молячыся.

Хвілінку пастаяў, але яму ніхто не адчыняў. Ён пачаў маліцца гучней, зазірнуў у пакой. Князёўна ўсё яшчэ стаяла каля акна. Каб звярнуць на сябе ўвагу, Януш прамовіў:

– Дзеля Бога літасцівага, падайце шэлег няшчаснай. Соф'я шпарка павярнулася, глянула ў пакой і пайшла да дзвярэй.

– Навошта ты зайшоў? – сказала яна, думаючы, што гэта быў Таміла Таміловіч. – Ідзі! Ідзі назад, бо цябе зло-вяць і пазнаюць! Ідзі!

Тут Януш адхінуў з твару сваю хустку, якой закрываўся, і паказаўся ёй. Хаця ў пакоі быў паўзмрок, князёўна пазнала, а хутчэй адчула, хто ён, закрыла твар рукамі і ступіла колькі крокаў назад.

– Дык вы гэтак мяне вітаеце? – ціха прамовіў князь Януш.

– Навошта ты зайшоў? – загаварыла Соф'я. – Ідзі! Ідзі! За мной сочаць, віжуюць, убачаць цябе, і ты наробіш шкоды і сабе, і мне. Ідзі, князь, ідзі!

– Я так проста не пайду, – сказаў князь, – і не затым я прыйшоў, каб ні з чым пайсці. Я хачу пагаварыць з табой, князёўна, таму што твае лісты ўсё болей трывожаць мяне. Няўжо нашы ворагі так напалохалі і настроілі цябе, што ты выракаешся мяне?

– Тут не час і не месца гаварыць, – адказала Соф'я, – і няма калі тлумачыць. Я дала слова кашталяну, што не буду бачыцца з табой. Ідзі, князь, заклінаю цябе, ідзі хутчэй! Ідзі адсюль!

– Я не пайду, – адказаў Януш, – а застануся тут, хай сабе Хадкевічы і загадаюць выкінуць мяне за вароты. Мне трэба з табой пагаварыць, Соф'я. Я так даўно не бачыў цябе, хачу ўпэўніцца, што ты на мяне яшчэ не забылася, не забылася пра свае ранейшыя абяцанні.

– О, я ўсё памятаю, – усклікнула князёўна ўстрывожаным голасам, – але дзеля Бога літасцівага, дзеля Святой Тройцы, дзеля ўсяго святога заклінаю цябе, ідзі адсюль, ідзі! Пазнаюць цябе, і тады, ты толькі падумай, князь, што будуць гаварыць пра цябе, пра мяне, як толькі ўбачаць цябе тут. Тады быць мне самай разняшчаснай, бо мяне запруць у манастыры, мяне акружаць вартай, я стану нявольніцай! Злітуйся нада мной, ідзі, ідзі! Князь не адступаўся.

– Адно толькі слова, і я пайду, – сказаў ён. – Будзеш ты маёй, як была, Соф'я, ці не?

– Душой я заўжды твая, – адказала князёўна, – але тваёй ніколі не буду.

– Як гэта? Што гэта значыць?

– Я дала клятву і буду трымаць слова, дадзенае майму дзядзьку, кашталяну, што не буду думаць і спадзявацца. Не віні мяне, князь, не лай мяне, бо гэта не мая віна. Гэта зрабілі іншыя, і не ты, князь, а твой бацька.

– Мой бацька? Цябе, князёўна, ужо навучылі глядзець на нас як на ворагаў, але чым жа, дзеля ўсяго святога, вінаваты мой бацька? Тым, што напомніў Хадкевічам пра дадзенае імі слова, што паклікаў іх у суд, калі не захацелі стрымаць яго? Ці ёсць большая правіннасць, чым нежаданне трымаць слова, парушэнне абяцанняў? Яны ж ганебна разарвалі дамову.

– Нічога не кажы пра іх, князь, – упрошвала Соф'я, – я не буду гэтага слухаць, бо я павінна ім аддзячыць. Ідзі, ідзі! Можа, Бог усё пераменіць. Калі ўсё перайначыцца, калі ўсе прыйдуць да згоды, ты знойдзеш мяне такой, як была тады, калі мы ў дзяцінстве гулялі з табой у Брэсце!

Пры гэтых словах князёўну апанавалі ўспаміны пра даўнія дзіцячыя гады, яна міжволі задумалася і змоўкла, так жыва яны паўсталі перад яе вачыма.

– I гэта ўсё, што ты можаш сказаць мне, Соф'я?

– Толькі гэта я і магу сказаць, бо я не належу сабе, не магу зрабіць тое, што хачу сама, я нічога не магу, толькі плакаць і цярпець.

Князь Януш тупнуў нагой і горда выпрастаўся пад сваімі жабрацкімі лахманамі, паглядзеў на прыгожы бледны твар князёўны і ўзгарэўся гневам, успомніўшы свой цяперашні стан і тыя надзеі, якія ў яго яшчэ зусім нядаўна былі.

– Вось што яны зрабілі! – усклікнуў ён.

– Не яны, – старалася пераканаць князя Соф'я, – не яны зрабілі няшчаснымі нас абодвух. Навошта было злаваць іх, навошта было даводзіць да апошняй мяжы цярпення?

– Не маглі ж мы ўніжацца перад імі. Мы! Мы! – кіпяціўся Януш.

– Хіба нельга было зрабіць гэтага дзеля мяне?

– Ні для кога, нізавошта і ніколі! – горда прамовіў Януш.

Князёўна адступіла на колькі крокаў.

– Ідзі, – хвалявалася яна, – і так ужо ты тут стаіш надта доўга; зараз скончыцца малебен, людзі пойдуць па калідорах, могуць напаткаць цябе. Ідзі, ідзі, Богам прашу!

– Яшчэ адно слова, толькі слова, – прамовіў Януш, – мне так непрывычна гаварыць з табой крадком, рэдка бачыцца. О, даўней бывала не так! Соф'я, я вымушаны дабівацца цябе зброяй, вайной, ведай пра гэта! Калі табе будзе можна адным словам вырашыць гэтую справу, успомні пра наша дзяцінства, пра ўсё ранейшае. Дык ты зробіш гэта дзеля мяне? Калі цябе спытаюць, ці хочаш ты выйсці замуж за мяне, ты не прамаўчыш, не адштурхнеш мяне? Я магу спадзявацца на гэта? Соф'я!

Князь чакаў адказу. Соф'я моўчкі глядзела на яго.

– Некалькі месяцаў таму пра гэта ў мяне пытаўся кашталян, такія самыя пытанні задаваў, і я адказала яму, што я твая, што ніколі не адракуся ад цябе, але і паабяцала яму, што ніколі не буду тваёй без яго дазволу. Ён ведае мяне, ён не дапусціць, каб я стала паміж вамі, бо ўпэўнены, што, калі б не гэтая сварка, я не адраклася б ад цябе.

– Не адраклася б ад мяне! – усклікнуў Януш. – Дзякуй табе за гэтыя словы! Ты дала мне новыя сілы для барацьбы за цябе! Калі так, то я мушу настойваць на сваім, я даб'юся таго, што ты вырашыш усё сама, ты будзеш маёй! Так, так, – дадаў ён, – будзь спакойнай, дарэмна Хадкевічы ўпіраюцца, яны ўступяць нам, нідзе не дзенуцца, бо ім не па сіле раўняцца з намі. Калі б давялося разбурыць увесь горад і здабыць цябе, то мы яго разбурылі б, зруйнавалі, разнеслі па цаглінцы! Нічога не бойся, Соф'я, не губляй надзеі, калі ты за мяне, то мы даможамся свайго. Ты будзеш маёй!

Калі князь дагаварыў, Соф'я нецярпліва павярнулася і дала яму знак ісці, але тут нечакана пачулася рыпенне дзвярэй, і ледзь паспеў князь захінуць твар, як паказалася ахмістрыня ва ўсім сваім пярэстым уборы. Яна здзіўлена стала на парозе.

– Што такое? Хто гэта? Хто пасмеў увайсці сюды? Князёўна хуценька падбегла да яе:

– Даражэнькая пані Влодская, не крычыце і не сварыцеся на мяне. Я хацела падаць гэтай беднай жанчыне міласціну і паклікала яе сюды з вуліцы. Што ў гэтым дрэннага?

– Што дрэннага? – усхапілася ахмістрыня. – Ды гэта ж чорт ведае што! Ці ж гэта добра, што вы водзіцеся з рознымі жабрачкамі? Што сказаў бы на гэта пан кашталян, калі б убачыў? Усе ведаюць, якія зладзейкі гэтыя жабрачкі.

– Але ж яна заўжды моліцца ў нашай царкве, я некалькі разоў бачыла яе, – адказала князёўна.

– Яна толькі разносіць па горадзе заразу і хваробы, – рэзка запярэчыла ахмістрыня, – яшчэ, крый божа, і табе паддасць якой трасцы! Прэч! Прэч! Я яе правучу, другі раз не асмеліцца цягацца па палацах!

– Дзеля ўсяго святога, пані Влодская, не рабіце гэтага, не рабіце! – закрычала князёўна. – Гэта нядобра, мне будзе сорамна, бо я сама запрасіла яе зайсці, і вы пакрыўдзіце яе, гэта падзейнічае на маё сумленне, дарагая пані. Не чапайце яе!

Потым яна павярнулася да князя:

– Ідзі сабе, ідзі, пачцівая жанчына. Ідзі, бог з табой, ідзі, чаго стаіш.

Князь пайшоў да дзвярэй, а Соф'я схапіла за руку ахмістрыню і зноў пачала ўгаворваць яе. Тая спрабавала вырвацца, хацела паклікаць слуг, каб яны скінулі жабрачку з лесвіцы. Тым часам князь збег з прыступак і паспяшаўся да варот, але неспадзявана яму насустрач трапіліся некалькі прыдворных, якія размаўлялі з вартаўніком. Яны заступілі яму шлях. Князь хацеў праціснуцца між імі, але пабаяўся рызыкаваць, таму ён скурчыўся як мог і затаіўся ў цёмным кутку. Цемра ўсё болей ахутвала камяніцу, прыдворныя пагаварылі і пачалі разыходзіцца. Князь Януш падаўся да варот, але тут вартаўнік падсцярог яго і затрымаў.

– Чаму ты тут адна? Чаго прыходзіла? Зладзейка! – крыкнуў ён. – Гэй! Ёсць там хто? Цябе трэба абшукаць і добра адхвастаць! Як ты сюды трапіла? Як? – на ўсё горла крычаў вартаўнік, а на ягоны крык ужо беглі з другога боку людзі. Князь Януш адчуў, што можа папасціся, вырваўся ад вартаўніка і пабег да другіх варот, спадзеючыся, што іх яшчэ не зачынілі. Але яны былі ўжо замкнутыя і на засаўцы. Адтуль ён пабег уздоўж сцяны да стайняў, убачыў там нейкае сена, зашыўся ў яго і зноў стаіўся.

А вартаўнік усё крычаў: «Злодзей! Злодзей!» На ягоны крык збегліся людзі.

– Дзе? Што? – пыталіся яны.

– Вось тут, тут быў, я трымаў яго за каршэнь, – крычаў вартаўнік, – але ён вырваўся і пабег вунь у той бок! Ліхтары нясіце! Ліхтары!

Пабеглі па ліхтары. Усё гэта князь Януш чуў і не ведаў, што яму рабіць. Ён намацаў кінжал пад лахманамі і ў трывозе чакаў, што будзе далей. У палацы пачалася мітусня, яго шукалі. Зазіралі ва ўсе куткі, шукалі на дварышчы і ў палацы, адчынялі дзверы. Галасы наблізіліся да стайні, але чамусьці тут шукаць злодзея ніхто не падумаў… Так прайшла доўгая гадзіна, урэшце вартаўнік замкнуў вароты і сказаў:

– Хай наступіць дзень, тады мы яго і знойдзем. Праз сцены ён не пераскочыць, калі ж дзе схаваўся, то я яго падпільную, калі адчыню вароты.

Пакуль усе разышліся, князь Януш чакаў у сене на стайні. Нарэшце ўсё сцішылася. Па часе, па крыках начных вартаўнікоў можна было меркаваць, што набліжалася поўнач. Князь не задумваўся над тым, як выйсці, бо ў яго, на шчасце, быў з сабой той самы ключ з адбітку на воску, які ён загадаў зрабіць Тамілу. Вось толькі ён забыўся, ад якіх ён дзверцаў. Але ён смела выйшаў са стайні і ў цемры пайшоў уздоўж сцяны да дзверцаў на вуліцу Савіч, выцягнуў засаўку, уставіў ключ, але ён не падыходзіў.

Князю трэба было прабрацца праз усё дварышча, каб знайсці другія дзверы. На шчасце, двор ён прайшоў незаўважаным. Але як толькі ён наблізіўся да патрэбных яму маленькіх дзверцаў, намацваючы іх у цемры, пачуў, што нехта ідзе за ім. Ён спыніўся. Так, нехта таксама ішоў да дзверцаў. А князь тым часам ужо адамкнуў іх і збіраўся выйсці.

– Хто там? – пачулася з цемры. Князь Януш успомніў, якім спосабам Таміла Таміловіч расстараўся гэты ключ, і адказаў:

– Свой, іду па віно для пана Барб'е.

– Што? – усклікнуў той, хто падышоў. – I вы? А хто вам даў ключ?

– Хто? А вам якая справа?

– Вось такая, – сказаў, наблізіўшыся, пан Брожак, а гэта быў ён, – бо і ў мяне ёсць ключ ад гэтых дзверцаў, мне яго даў пан Бурчак, і я таксама іду па віно для пана Барб'е.

Пакуль Брожак гаварыў гэта, князь ужо знік у цемры і пашыбаваў па вуліцы да свайго палаца. Там князя ўжо чакаў каля варот Таміла Таміловіч, устрывожаны, што яго доўга няма. Ён не ведаў, што рабіць, баяўся гневу ваяводы, непакоіўся, як бы той не даведаўся пра ўсё.

– Гэта вы! – закрычаў ён. – Дзякуй Богу! Я тут ужо некалькі гадзін трасуся ад страху.

– Я ж казаў, што ты баязлівец, Таміла Таміловіч, – адгукнуўся князь. – Каб ты пабыў на маім месцы і ў маёй скуры, калі мяне схапілі, як злодзея, то нябось памёр бы ад страху.

– Як злодзея! – усклікнуў Таміла. – I каго – вас!

– Гэта шчасце, што ў мяне быў з сабой твой ключ, Таміла, а іначай мне далі б добрую прачуханку! – расказваў Януш, заходзячы ў палац. – А так я выслізнуў з іх рук.

I са смехам дадаў:

– А твой прыдворны зноў пайшоў па віно, я якраз спаткаў яго каля дзверцаў са збанком. Калі ён спытаўся ў мяне, хто я такі, я адказаў, што іду па віно для пана Барб'е. Там будуць з гэтага дужа дзівіцца.

– Гэта нічога, – супакоіўся Таміла, – абы толькі вас ніхто не пазнаў, а што яны там будуць думаць, ліха з імі!

Ён адчыніў дзверы кардыналіі і правёў князя Януша да ягонага пакоя па другой лесвіцы.

ЗМЕСТ

ТОМ I

Паздзел 1. УСТУП. ЛІТВА I ВІЛЬНЯ Ў 1599 ГОДЗЕ
Паздзел 2. У КАМЯНІЦЫ ЖМУДСКАГА СТАРАСТЫ
Паздзел 3. ЗБАН ВІНА
Паздзел 4. РАДЗІВІЛЫ I ХАДКЕВІЧЫ
Паздзел 5. У КАРДЫНАЛІІ
Паздзел 6. КАШТАЛЯН I КНЯЗЁЎНА
Пасляслоўе

ТОМ 2

Паздзел 1. ВЕСЦІ. НАРАДА ПАД РАТУШАЙ. ВОЙТ У РЭКТАРА
Паздзел 2. ДЭПУТАЦЫЯ МАГІСТРАТА
Паздзел 3. ТАМІЛА
Паздзел 4. КНЯЗЬ ЯНУШ У ПАЛАЦЫ ХАДКЕВІЧАЎ
Паздзел 5. ВОСТРАЯ БРАМА
Паздзел 6. АЙЦЫ ЕЗУІТЫ
Паздзел 7. ПАСЛЫ ЯГО ВЯЛІКАСЦІ КАРАЛЯ
Паздзел 8. ВАЕННЫЯ ПРЫГАТАВАННІ. КНЯЗЁЎНА
Паздзел 9. ЖМУДСКІ СТАРАСТА Ў ВІЛЬНІ

ТОМ 3

Паздзел 1. ПЯТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 2. У КАРЧМЕ МАЛЬХЕРА
Паздзед 3. ШОСТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 4. МІР АБО ВАЙНА?
Паздзел 5. ЧАКАЛІ ДА ПОЎНАЧЫ
Паздзел 6. ПРАЗ ДЗЕВЯЦЬ ГАДОЎ
Паздзел 7. ЛОЖА СМЕРЦІ
Паздзел 8. СЛУЦКІЯ КНЯЗІ

КАМЕНТАРЫ

Скачать книгу в формате PDF - 1,01 Mb