Недалёка ад манастыра і царквы Святога Духа з аднаго боку, а з другога – ад гасціннага двара рускіх купцоў на Вострым канцы высіцца адна з пяці гарадскіх брам, змураваных за сто гадоў таму, калі страх перад татарамі прымусіў задумацца караля, ваяводу і біскупа Войцаха пра ўмацаванне і абарону горада ад нападу дзікіх паганцаў. Гэтая брама была надточана зубцамі і дзвюма вежамі, у якіх, калі прыгледзецца, можна заўважыць пустыя чорныя байніцы; мінулі гады страху, і гарматы зноў ляжалі і ржавелі ў гарадскім цэйхсгаузе. Цяжкія, дубовыя, абабітыя жалезнымі цвікамі вароты трымаліся на магутных завесах, зверху апускаліся густыя жалезныя краты, каб засланіць уваход. Навокал не было ніякіх жылых будынкаў, толькі з боку горада ў неглыбокай нішы можна было ўбачыць абраз Вастрабрамскай Маці Божай*, ахаваны пафарбаванымі аканіцамі, перад ім гарэла кволым агеньчыкам лампада. Абапал нішы ішла невялікая жалезная галерэя, да якой вернікі маглі падымацца па вузкай лесвіцы, што прымыкала да ўнутранай сцяны. Ужо ў тыя часы абраз Вастрабрамскай Божай Маці быў у вялікай пашане ў людзей, якія штодня маліліся тут, ішлі сюды са сваімі бедамі і горам. Але перад іконай не было алтара, і ў нішы гарэла толькі адна лампада, запаленая стараннямі вернікаў, а вузкая галерэйка, што вяла да іконы, магла змясціць толькі некалькі чалавек. Калі не хапала ахвяраванняў, магістрат паліў лампаду перад іконай за свой кошт, так ён стаў апекуном і ахоўнікам Вастрабрамскай Маці Божай, лагоднае аблічча якой са скрыжаванымі на грудзях рукамі ўзвышалася над галовамі гараджан і, здавалася, туліла да сябе пакрыўджаных і плакала над імі. Праходзячы пад брамай, гараджане і прыезджыя ў знак ушанавання здымалі перад іконай шапкі і капюшоны, а рускія купцы, стоячы ў дзвярах свайго гасціннага двара, ганялі габрэяў, якія праходілі пад Вострай Брамай і не здымалі шапак, а таму габрэі рэдка, хіба што ноччу, адважваліся хадзіць там.

У браме сядзелі вартаўнік і гарадскі стражнік – яны бралі ў сялян, што прыязджалі на рынак, грошы з кожнага воза, а таксама камяні, якія напачатку таксама давалі права на ўезд у горад.

Крыху воддаль ад брамы сядзелі некалькі гандлярак – адны прадавалі тое, што купляюць набожныя людзі: крыжыкі, абразкі, пярсцёнкі, ладанкі, а другія гандлявалі пернікамі. Яны часам яшчэ разносілі ласункі і гародніну ў кошыках па горадзе. Першыя з іх былі пераважна ўбогія жанчыны, якія саромеліся жабраваць, і такім спосабам зараблялі сабе на хлеб надзённы. Тыя, хто прадаваў ласункі і гародніну, былі найчасцей жыхаркамі прадмесця, яны хадзілі са сваім таварам па горадзе або сядзелі на зэдлях за драўлянымі сталамі, на якіх раскладваліся па місках і талерках ласункі, пернікі, макоўнікі і гародніну.

У гэты вечар яны ўжо збіраліся разыходзіцца, складвалі свой тавар, ужо і гарадскі стражнік тупаў у варотах, чакаючы хвіліны, калі можна будзе з чыстым сумленнем замкнуць іх і пайсці грэцца ў свой цёплы кут. Але раптам з боку горада здалёку на вуліцы пачуліся шпаркія крокі па бруку – гэта малады высокі мужчына з пустым збанком у руцэ подбегам кіраваўся да брамы. Ён быў нібы не ў сабе, нейкі дужа расхваляваны, і ўсе са здзіўленнем глядзелі на яго. Ён узабраўся па лесвіцы, што вяла да іконы, і ўпаў перад ёй на калені. Паставіў збан і, ні на кога не зважаючы, пачаў горача маліцца, нават плакаў, аж захліпаўся. Лампада мігцела перад іконай, а ён плакаў і маліўся.

– Гляньце, – звярнулася гандлярка Марыся да брамнага вартаўніка, – нейкі бедны маладзён моліцца перад нашай Маці Божай і плача! Відаць, нешта яго добра дапякло!

Стражнік выйшаў з варот, глянуў угору, паківаў галавой і сказаў:

– Горача ж ён моліцца, ці не чэрці за ім гналіся. Старая гандлярка Іванова з Лукішак таксама павярнулася, важна выцерла без дапамогі фартуха свой нос, потым прамовіла:

– Нейкі небарака, відаць, прыдворны, бо добра апрануты. Можа, баіцца кары за нейкую правіннасць і просіць Маці Божую заступіцца.

А на галерэі, укленчыўшы, з плачам маліўся пан Брожак (гэта зноў быў ён).

– Цудатворная Маці Божая! – прамаўляў ён, узняўшы ўгору вочы і рукі. – Што ж я такога нарабіў, што мне трэба паміраць? Ды хіба мне пара паміраць?

– Гаворыць пра смерць! – ціха сказала Іванова Марысі. – Мусіць, нешта натварыў!

– Пра смерць? – пытаў зацікаўлены стражнік. – Значыць, трэба паведаміць у ратушу, можа, гэта нейкі разбойнік, яшчэ, чаго добрага, наложыць на сябе рукі. Узяць бы яго ды пасадзіць у турму, дапытаць, каб выдаў усё.

– Як бы ён сапраўды чаго не нарабіў! – дадала Іванова.

А пан Брожак усё маліўся:

– Цудатворная Маці Божая, абарані мяне ад смерці! Злітуйся над маёй маладосцю, я пачну жыць іначай, уступлю ў манастыр!

Стражнік прыслухаўся да малітвы Брожака.

– Гэта няйначай нейкі збеглы злачынца, – прашаптаў ён, – яго трэба злавіць, ён, відаць, вырваўся з турмы і цяпер хоча ўступіць у манастыр, каб яго не адшукалі.

Пакуль пан Брожак маліўся, а стражнік выдумляў тое, чаго не было, з другога боку ад Вострага прадмесця па Медніцкім гасцінцы да брамы пад'ехалі некалькі вершнікаў. Стражнік павярнуўся да іх, зацікаўлены. Было іх чалавек пятнаццаць, яны ехалі рыссю на дужых стаенніках і вельмі спяшаліся, бо баяліся, каб перад імі не зачынілі вароты. Як толькі яны ўбачылі стражніка, пачалі крычаць:

– Гэй! Стражнік! Не замыкай варот!

– А што такое? – спытаў стражнік, падносячы руку да шапкі, бо ўгадваў у вершніках прыдворных нейкага важнага пана.

– Зараз услед за намі прыедуць паслы яго каралеўскай вялікасці! Сенатары з Варшавы!

Стражнік пакланіўся, яны праехалі пад брамай, паздымалі шапкі перад іконай, а потым спыніліся на вуліцы, пазіраючы па баках.

Стражнік быў цікаўны, ён зняў шапку і з лагоднай мінай падышоў да вершнікаў:

– А ці нельга даведацца, што гэта за паны сенатары?

– А што табе з таго, калі ты нават даведаешся? – спытаў адзін з конных.

– Трэба ж разнесці навіну па горадзе, – усміхнуўся Другі.

– А што ж, простаму чалавеку нельга ўжо нічым пацікавіцца і нічога ведаць нельга? – спытаў стражнік з ліслівай усмешкай. – Кожнаму хочацца ведаць крышку болыд, чым іншыя. А каб я прынёс навіну ў ратушу, то нешта атрымаў бы ад паноўрадцаў.

Коннікі на гэта нічога не адказалі, яны ўсё пазіралі на вароты, а тым часам да іх падышла гандлярка Марыся са сваім кошыкам і пачала частаваць іх ласункамі, да якіх яны аказаліся дужа ахвочымі, бо ўзяліся таргавацца адзін перад адным.

Удзячная гараджанка, усміхаючыся сенатарскім прыдворным, пачала пакрысе распытваць іх. Калі пытаецца мужчына – адно, калі жанчына – зусім іншае. Ды яшчэ калі жанчына маладая і прыгожая, як тут прыдворным не развязаць языкі. Так яно і здарылася.

Гандлярка, паправіўшы сваю чорную грыўку і зірнуўшы на іх блакітнымі вачыма, спыталася:

– I многа іх, гэтых паслоў? Куды яны едуць?

– Сюды едуць, – адказаў прыгожай паненцы бліжэйшы коннік, хаваючы пернікі ў кішэню кафтана. – Едуць у Вільню, адмыслова да вас, да пана ваяводы і пана кашталяна, каб памірыць іх і не дапусціць вайны паміж імі.

– А! Дзякуй богу! – усклікнула гараджанка. – Значыць, вайны не будзе?

– Напэўна, не будзе, – супакоіў яе другі.

– I ў горадзе будзе спакойна! Хвала табе, Божа! – узрадаваўся стражнік.

– А хто яны, гэтыя сенатары? – працягвала выпытваць гандлярка.

– Ксёндз, біскуп жмудскі, – сказаў адзін з коннікаў, – мой пан.

– Віцебскі ваявода, – азваўся другі.

– Літоўскі маршалак, – дадаў трэці.

– I пан падскарбій, – завяршыў першы. – Але ціха! Прэч з дарогі! Яны ўжо едуць!

Толькі ён сказаў гэта, як на вуліцы прадмесця паказаўся доўгі картэж і пачаў набліжацца да брамы. Калі ён уехаў у браму, усе саступілі набок і моўчкі глядзелі. Паўз іх праехалі шыкоўныя каляскі, вершнікі, сярод іх прыдворныя і слугі, а ззаду ехалі вялікія вазы, накрытыя шкурамі, – на іх везлі паклажу і харч. Два сенатары ехалі конна, іх можна было пазнаць па багатым убранні і важных тварах; двое ехалі ў калясках. Картэж мінуў браму і паўз ратушу рушыў да замка.

Пакуль усё гэта адбывалася, пан Брожак маліўся на галерэі, калі ж памаліўся, падабраў збан і ў глыбокім задуменні паволі падаўся назад. Ён бачыў, як праехалі сенатары, таму спяшаўся дадому з важнай навіной. Малітва крыху супакоіла хлопца, таму ён спачатку напоўніў збан у Мальхера, а потым, схаваўшы яго пад крысо, падаўся ў палац Хадкевіча. Прайшоў па дварышчы, узбег па лесвіцы, а там яго ўжо даўно чакалі Барб'е, Станіслаў, Бурчак і яшчэ некалькі паноў.

– Дзе ты столькі часу бадзяўся, пане Брожак? – спытаўся француз, забіраючы з ягоных рук збан. – Мы ж цябе не так далёка пасылалі. Цябе, як тут кажуць, толькі па смерць пасылаць, а не па віно.

– Якраз смерць я сабе і выхадзіў, – сказаў Брожак невясёлым голасам.

– Што? – аж спалохаўся Барб'е. – Што ты сказаў? Якая смерць? Ты з учарашняга дня нейкі як у ваду апушчаны.

– Гэта ўчора і сталася, – пацвердзіў Брожак.

– I што ж учора сталася? – пачалі распытваць у яго.

– Навошта гаварыць?

– Ну, ты ўсё ж раскажы нам, у чым справа, – настойваў француз, – а то я заўважыў яшчэ ўчора, што ты вярнуўся нібы з крыжа зняты і нічога нікому не сказаў. Што з табой здарылася? Можа, гэта ўсё ж не таямніца? Што ты ўсё заладзіў пра нейкую смерць?

– Мне пара паміраць! – бубнеў сваё Брожак.

– Чаму гэта? Што з табой, расказвай хутчэй! – пачалі пытацца ў яго ўсе астатнія. – Што здарылася? Табе нехта пагражаў ці што яшчэ?

– Каб жа толькі пагражаў! Тут іншае…

– Дык што?

– Было ўсё так, – неахвотна пачаў нарэшце Брожак. – Учора вы паслалі мяне па віно, было позна, думаю, што ўжо добра за поўнач, а гэта самая пара для духаў і прывідаў.

– I што табе здалося? – спытаў француз. – Дзе ты ўбачыў нейкі прывід?

– Я падышоў да дзверцаў у камяніцы, каб адчыніць іх, як раптам убачыў…

– Што ўбачыў?

– Другога такога ж пасланца, як я, з ключом і збанком. Ён ішоў перада мной. Я спытаў: «Хто там?» А ён мне моцным такім голасам адказвае: «Іду па віно для пана Барб'е». Я не спужаўся яшчэ і кажу: «Гэта я іду па віно». «I я», – адказаў дух і адчыніў дзверцы.

– Дзверцы! Адчыніў! – крыкнуў пан Бурчак. – Чым жа ён іх адчыніў, калі ключ быў у вашай мосці?

– Гэта быў дух, – адказаў Брожак. – Я ж сам бачыў: адчыніў, выйшаў перада мной і знік.

Усе, хто слухаў, аслупянелі.

– Можа, табе гэта саснілася? – усумніўся Барб'е.

– Каб жа саснілася! – ледзь не плачучы, адказаў Брожак. – Але гэта святая праўда, магу прысягнуць! Я яшчэ ўчора дзеля гэтага хадзіў распытваць разумных людзей і старых жанчын, яны і сказалі мне, што гэта быў дух, які прадракае маю смерць, прычым яе не пазбегнуць, хіба толькі ўступіць у манастыр.

– Лухта! – адрэзаў Барб'е. – Усё гэта табе здалося. Такога не можа быць!

– Калі кажу, значыць, было, – не адступаўся ад свайго Брожак. – Я ж не сляпы, там было адчынена, потым я сам замкнуў, хоць і не адмыкаў. Хоць і цёмна было, але я згледзеў, што гэта быў акурат alter ego – другі я – ну проста выліты!

– Яму ўдарыла ў голаў віно, – запэўніў Барб'е. – Давайце вып'ем! Ён напоўніў кубкі, а потым зноў звярнуўся да Брожака:

– Скажы мне, хіба ты ў той час ужо не быў п'яны?

– Клянуся Святой Тройцай, што нават і не нюхаў! – запэўніў Брожак, малітоўна склаўшы рукі. – Быў я такі цвярозы, як і зараз, бачыў усё на свае вочы.

– Дзіўная рэч, – перапыніў яго пан Бурчак. – Але самае дзіўнае, як ён адчыніў дзверцы без ключа. Ключ жа быў толькі ў вашай мосці.

– Як на споведзі кажу, так і было: адчыніў і на маіх вачах выйшаў.

Усе змоўклі.

– А дзе ты сёння так доўга цягаўся? – спытаў Барб'е. – Гэта ж было ўчора.

– Хадзіў маліцца, – сумна адказаў Брожак, – маліўся Маці Божай у Вострай Браме, прасіў, каб абараніла мяне. I якраз убачыў там, як прыехалі сенатары.

– Якія сенатары?

– Ад караля, пасланыя да кашталяна і ваяводы, каб памірыць іх.

– Прыехалі?! – здзіўлена ўсклікнуў Барб'е.

– Толькі што.

– Чаму ж ты маўчаў? Трэба бегчы сказаць кашталяну, – вырашыў Барб'е. Ён паставіў збан, схапіў плашч і шпагу. – Дайце мне ключ, – папрасіў ён Бурчака, – я хутка вярнуся.

I подбегам рушыў у кашталянію.

ЗМЕСТ

ТОМ I

Паздзел 1. УСТУП. ЛІТВА I ВІЛЬНЯ Ў 1599 ГОДЗЕ
Паздзел 2. У КАМЯНІЦЫ ЖМУДСКАГА СТАРАСТЫ
Паздзел 3. ЗБАН ВІНА
Паздзел 4. РАДЗІВІЛЫ I ХАДКЕВІЧЫ
Паздзел 5. У КАРДЫНАЛІІ
Паздзел 6. КАШТАЛЯН I КНЯЗЁЎНА
Пасляслоўе

ТОМ 2

Паздзел 1. ВЕСЦІ. НАРАДА ПАД РАТУШАЙ. ВОЙТ У РЭКТАРА
Паздзел 2. ДЭПУТАЦЫЯ МАГІСТРАТА
Паздзел 3. ТАМІЛА
Паздзел 4. КНЯЗЬ ЯНУШ У ПАЛАЦЫ ХАДКЕВІЧАЎ
Паздзел 5. ВОСТРАЯ БРАМА
Паздзел 6. АЙЦЫ ЕЗУІТЫ
Паздзел 7. ПАСЛЫ ЯГО ВЯЛІКАСЦІ КАРАЛЯ
Паздзел 8. ВАЕННЫЯ ПРЫГАТАВАННІ. КНЯЗЁЎНА
Паздзел 9. ЖМУДСКІ СТАРАСТА Ў ВІЛЬНІ

ТОМ 3

Паздзел 1. ПЯТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 2. У КАРЧМЕ МАЛЬХЕРА
Паздзед 3. ШОСТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 4. МІР АБО ВАЙНА?
Паздзел 5. ЧАКАЛІ ДА ПОЎНАЧЫ
Паздзел 6. ПРАЗ ДЗЕВЯЦЬ ГАДОЎ
Паздзел 7. ЛОЖА СМЕРЦІ
Паздзел 8. СЛУЦКІЯ КНЯЗІ

КАМЕНТАРЫ

Скачать книгу в формате PDF - 1,01 Mb