Раніцай таго самага дня ў камяніцы Хадкевічаў была вялікая мітусня. Чакалі, што вось-вось прыедзе жмудскі стараста, і ваявода прысылаў сваіх слуг, каб даведацца, прыехаў ён ці не. Барб'е і Станіслаў абышлі і агледзелі камяніцу, каб папрыкінуць, што можна зрабіць дзеля яе ўмацавання і падрыхтоўкі да абароны ў час магчымай аблогі. Яны паказалі мулярам і чэлядзі, дзе трэба прабіць адтуліны ў сценах для гармат і марцір. Прыслуга з цікавасцю прыглядалася да гэтай падрыхтоўкі – усё пацвярджала чуткі пра магчымую вайну, якім, праўда, пакуль ніхто не верыў, настолькі гэта было дзіўна. У горадзе добра ведалі пра сварку Радзівілаў з Хадкевічамі, ведалі пра збор войска і ўзаемныя пагрозы, але ніхто і думаць не думаў, што можа дайсці справа да вайны, да праліцця братняй крыві. Толькі ў гэты дзень па Вільні разнеслася вестка пра тое, што камяніца жмудскага старасты ўмацоўваецца як крэпасць: прабіваюцца байніцы для гармат, замуроўваюцца лёгкадаступныя месцы, дзе можна было б праламаць сцяну. Гараджане, якія праходзілі па Замкавай вуліцы, спыняліся, пазіралі на муляраў у фартухах, што стаялі на сценах з кельнямі ў руках, ківалі галовамі і казалі адзін аднаму:

– Дрэнь, мусіць, нашы справы, пане Мацей, калі ўжо ў горадзе, у самым цэнтры, робіцца крэпасць.

– Так, Базыль Іванавіч, трэба, відаць, уцякаць з горада, бо тут будзе вайна…

I прахожыя ішлі далей, разносячы па горадзе пострах. Больш за ўсё непакоіліся тыя, хто жыў блізка каля камяніцы Хадкевічаў – яны баяліся стаць нявіннымі ахвярамі грамадзянскай вайны. Бледныя, маўклівыя, яны са страхам пазіралі на тыя прыгатаванні, распытвалі пра колькасць войска, а яна ў вуснах палахліўцаў расла і расла, гаравалі, былі гатовы танна прадаць свае дамы, калі б толькі нехта адважыўся купіць іх.

Тым часам пан Барб'е, начапіўшы доўгую шпагу, у капелюшы з пёрамі, чорным плашчы хадзіў па камяніцы, пакручваючы вус, усё аглядаў, караскаўся аж на дах, задаваў работу мулярам. Перш за ўсё ён загадаў падвоіць сцяну з боку царквы Багародзіцы, якая выходзіла на чужы падворак. Адтуль лёгка можна было прабіць яе, зрабіць пралом і прарвацца ў камяніцу. Ён вызначыў месцы, з якіх можна было адбіць напад пры дапамозе гармат і марцір, паказаў, дзе дабавіць кладкі, дзе збіць, а дзе прабіць вузкія шчыліны-байніцы, якія знізу расшыраліся так, каб магла змясціцца гармата. Работа ішла поўным ходам, але рабілася ўсё ціха, спакойна, у маўчанні. Пакуль усё гэта чынілася ў камяніцы Хадкевічаў на Замкавай вуліцы, кашталян спакойна маліўся ў сваім палацы каля манастыра бернардзінцаў. На той час ён яшчэ не аддаў яго ордэну францысканцаў, ягоны палац з садам стаяў упрытык да іх кляштара, з другога ж – да невялічкага доміка бернардзінак; крыжык над ім нагадваў хутчэй не пра манастыр, а пра шпіталь – так убога ён выглядаў.

Сядзіба кашталяна, якую ў той час у народзе называлі кашталяніяй, не была ні вялікай, ні шыкоўнай – гэта быў хутчэй звычайны вясковы мураваны дом. Такі вясковы выгляд яму надаваў сад. Тут панавала цішыня, якая парушалася толькі хорам манашак, што далятаў ад кляштара. Двор кашталяна не быў такі пышны, як ваяводскі, тут было больш свабоды і менш строгасці. I хоць вялікага постраху не было, але захоўваўся парадак. Палац быў чысты, яго сцежкі былі пасыпаны белым пяском, на сценах пакояў віселі партрэты продкаў, пачынаючы з таго Ходкі Барэйкі, ад якога вялі свой род Хадкевічы, а паміж імі – абразы і карціны з гісторыі касцёла і краіны. Каля кожных дзвярэй там стаялі паводле звычаю сярэбраныя чашы са свянцонай вадой. Кожны, хто заходзіў, хрысціўся.

Слугі не хавалі тут пад крысо прылад для гульні ў косці, як у калідорах у Радзівілаў, бо ў кашталяна азартныя гульні былі строга забаронены; яны бавілі час за кніжкамі з жыцця святых або ў размовах. Сам кашталян раніцой звычайна сядзеў у сваім пакоі, абабітым чорнай тканінай. У гэтым доме сведчанні набожнасці гаспадара пераважалі над раскошай і ўпрыгожаннямі. Каля сціплага ложа віселі крыж, драцяная плётка, побач – шабля і шлем; на стале ляжалі кнігі: хроніка Бельскага* (у той час забароненая, аднак католікі яе чыталі), хроніка Мацея Стрыйкоўскага*, жыціі святых, пропаведзі Скаргі*, запіс дыспуту ксяндза Сміглецкага з ерэтыкамі, а таксама мноства езуіцкіх панегірыкаў і розных звіткаў – зброя ў вайне за веру, якая ішла паміж католікамі і іншаверцамі. Кашталян толькі што вярнуўся з ранняй імшы ад бернардзінцаў і ў задуменні снедаў.

У дзверы пастукалі.

– Хто там?

– Servus tuus Domine, Joannes. – Вітаю цябе, пане, гэта я – Ян.

– Калі ласка, вашамосць, заходзьце.

Кашталян устаў і зрабіў некалькі крокаў насустрач госцю.

Гэта быў езуіт, яго можна было пазнаць па чорным вузкім адзенні, па схіленай пакорліва постаці і хітрым паглядзе, па складзеных на грудзях руках. На ягонай галаве святлела, нібы добрая талерка, танзура*. На фоне цёмнага адзення яго бледны выцягнуты твар з вострай сківіцай і зморшчанай скурай, упалымі вачыма, худым доўгім носам, бледнымі шчокамі і тонкімі вуснамі здаваўся зусім старэчым.

Езуіт, айцец Ян, увайшоў, пакланіўся, малітоўна склаў рукі, ступіў крок і зноў пакланіўся, потым яшчэ раз, аж пакуль кашталян не сціснуў яго аберуч і не пасадзіў у крэсла, дзе той прыстроіўся з краю, трымаючы пад пахай шапачку.

– Што ў вас новага, ойча? – спытаў кашталян.

– У нас у калегіуме нічога новага, – адказаў айцец Ян. – Выйшаў у горад з Соцыюшам, які меў справу да бернардзінцаў: хацеў паглядзець на нашу касцельную капэлу. I, карыстаючыся выпадкам, рашыў прынесці сваё шанаванне яснавяльможнаму пану.

– Шчыра дзякую вам, – прыязна адказаў кашталян. – Можа, вып'еце чаго, а то і паешце.

Езуіт пакланіўся, ягоны язык міжволі аблізнуў сасмяглыя вусны.

– Як вам вядома, яснавяльможны пане, – адказаў ён, – законы нашага ордэна забараняюць нам піць і есці ў свецкіх асоб.

– Гэта для моладзі, – запярэчыў кашталян, – а вам, ойча, які не паддаецца спакусам, можна. Дазвольце, я загадаю.

– Не, не, яснавяльможны пане, – паспяшаўся адмовіцца езуіт, – мы прывыклі шанаваць законы ордэна, асабліва пасты.

Кашталян больш не настойваў

– Як пажывае ваш шаноўны рэктар калегіума, айцец Гарсія Альбіян?

– Дзякуем Богу, які падтрымлівае яго ў добрым настроі і здароўі, бо цяпер цяжкія часы, глава ордэна можа спатрэбіцца для вайны.

– Ваша праўда, ойча, ваша праўда, – адказаў кашталян. – Касцёл ваюе, даўно ваюе з ерэтыкамі.

– Нам найбольш непрыемна іх суседства з нашым касцёлам Святога Яна, праз гэта мы церпім знявагу з нашых святынь. Ніводзін з нас не можа паказацца на вуліцы, каб не спаткацца з касымі паглядамі, не быць абражаным, каб яму не кінулі граззю ў твар. Здаецца, што яны знарок падпільноўваюць нас, нават моладзь, якая ідзе ў акадэмію, не мінаюць. А болын за ўсё шкада, – уздыхнуўшы, дадаў езуіт, – што гэтае месца, якое цяпер апаганена ерэтыкамі, было некалі жытлом нашага шаноўнага апекуна, ягамосці ксяндза-кардынала Святога Сікста (Юрыя Радзівіла), вялікага заступніка нашага ордэна; пра ўсё гэта можна сказаць словамі Святога Пісання: «Гэта быў дом для малітваў, а яны зрабілі з яго логава разбойнікаў».

Пры адной згадцы пра Радзівілаў кашталян пазмрачнеў і сказаў:

– Што зробіш, ойча, не вам адным даліся яны ў знакі. I мне яны нарабілі шмат злога, але я спадзяюся, што Бог пакарае іх, а сам выцерплю ўсё.

Кашталян правёў далонню па сівой галаве і такіх жа вусах.

– Яны рыхтуюць для вас, яснавяльможны пане, штосьці новае. Мы бачылі, што ў іх палацы пачаўся нейкі незвычайны рух, – паведаміў ксёндз Ян.

– Мабыць, рыхтуюцца да вайны! – усклікнуў Геранім Хадкевіч.

– Не ведаю, – адказаў езуіт. – Хто зразумее, што яны вытвараюць? Але яны рассылаюць многа ганцоў ва ўсе бакі, і да іх многа пасланцоў прыбывае, усё прыносяць і адносяць лісты. Відаць, рыхтуюцца да нечага. Я чуў, нібыта яны склікаюць у Вільню многіх сенатараў.

– Я пра гэта ведаю, – сказаў кашталян. – Мабыць, спрабуюць зладзіць нейкі хаўрус, але ж не той цяпер час.

– I я так думаю, што рыхтуецца нешта накшталт змовы, бо прыдворныя Радзівіла кажуць, што ён дужа ўстрывожаны. А некаторыя з ягоных прыхільнікаў застрашваюць яго вайной, таму ён пабойваецца, як бы чаго не здарылася, як бы не пачалася міжусобіца – яму ж не хочацца, каб ён стаў таму прычынай. Сёння раніцой да нас прыходзіў адзін з нашых тайных прыхільнікаў з двара ваяводы і сказаў, нібыта збіраюцца адправіць нейкае пасольства да яснавяльможнага пана.

– Да мяне? Ад каго? – спытаў кашталян, ажывіўшыся.

– Ад ваяводы.

– Дзеля чаго?

– Гэтага яшчэ ніхто не ведае. Ён сказаў, што заўтра будзе ведаць.

– Заўтра! Мне трэба сёння. Але я да ўсяго гатовы. Аднак жа лёгка было заўважыць, што гэтая навіна ўстрывожыла кашталяна. Ён прайшоўся па пакоі перад езуітам і спытаўся:

– Каго ж яны да мяне пашлюць?

– Напэўна, тых сенатараў, што, як нам паведамляюць, прыязджаюць з усіх канцоў.

– Так-так! Хадкевічу – сенатараў? Гэткіх жа, як і ён, ерэтыкоў, адшчапенцаў, цяперашніх канфедэратаў, падбухторшчыкаў, якія прысягалі і падпісваліся супраць нас, супраць права, супраць караля, супраць парадку! Добра, што сёння прыязджае мой пляменнік, стараста, ён пасведчыць супраць іх і дапаможа мне.

Езуіт устаў, раз, другі і трэці пакланіўся, за трэцім разам развітаўся:

– Laudetur Jesus Christus. – Слава Ісусу Хрысту. I выйшаў.

Кашталян загадаў падаць каляску, апрануў сабалінае футра з доўгімі, да пят, рукавамі, пакрытае ярка-чырвоным аксамітам, і ў хваляванні пачаў чакаць. Праз дзве-тры хвіліны пачуўся тупат коней, зайшоў прыдворны і сказаў, што можна ехаць. Кашталян выйшаў Каля варот чакала каляска, абабітая пазалочанай скурай, цвікамі з пазалочанымі галоўкамі. У яе былі невысокія колы і не вельмі зручныя сядзенні.

Кашталян сеў у каляску, фурман – наперадзе, на козлах, два гайдукі сталі ззаду, некалькі прыдворных ехалі конна побач, а для таго, каб пракладваць шлях, уперадзе ехалі некалькі казакаў.

Кашталян загадаў:

– Да камяніцы пана старасты!

Коні з пукамі пунсовых пёраў шпарка кранулі з месца, мінулі палац канцлера Льва Сапегі, праехалі па Бернардзінскім завулку і павярнулі на Замкавую вуліцу, а адтуль – каля палаца Радзівілаў – да камяніцы Хадкевічаў.

Праязджаючы каля палаца ваяводы, кашталян знарок адвярнуўся ад царквы, слугі высыпалі з варот паглядзець на яго, шапталіся і строілі кепікі. Світа кашталяна за-хоўвала важнасць і не звяртала на іх увагі. Калі яны ўжо міналі палац, адчынілася акно, паказалася чорная барада ваяводы, на вуліцу данеслася абразлівае слова bannita*.

Кашталян не павярнуўся, але пачырванеў, рука моцна сціснула рукаяць шаблі, а ўслых ён набожна прамовіў:

– Даруй ім, Божа, а мне дай сіл вытрымаць. Каляска шпарка праехала паўз муры кардыналіі і спынілася каля варот камяніцы.

Кашталян выйшаў.

Ледзь толькі здалёк пачуўся тупат коней кашталяна, як у акне палаца Хадкевічаў раптам паказалася дзявочая постаць – бледная, з распушчанымі валасамі, – яна мільганула і знікла. Кашталян увайшоў праз вароты і ўбачыў на падворку каля іх маршалка двара і некалькіх прыдворных, усе стаялі з непакрытымі галовамі. Быў там і пан Барб'е, ён таксама зняў свой капялюш, але трымаўся больш вольна.

– Дзень добры вашым мосцям! Пана старасты яшчэ няма? – спытаў Хадкевіч.

– Пакуль што няма, – адказаў маршалак, – чакаем з хвіліны на хвіліну, толькі нешта яго не відаць.

– Скажыце князёўне, што я хачу бачыць яе. – Ён падняў руку, і тут жа адзін з прыдворных пабег уверх па лесвіцы выконваць ягоны загад.

– Пан Барб'е! Вітаю вас. Калі прыехалі? – загаварыў кашталян да француза.

– Толькі ўчора ўвечары, а вось сёння адразу ж узяўся за работу.

– За якую работу?

– Па ўмацаванні камяніцы, – адказаў француз. Кашталян у нецярплівасці тупнуў нагой.

– Што вы кажаце?

– Такі быў загад пана старасты.

– I вы ўжо распачалі работы.

Барб'е паказаў рукой на людзей, што працавалі на рыштаваннях, снавалі туды-сюды, на катлы з гарачай вадой, якую мусілі ліць на сцяну з-за холаду.

– Дрэнна, што вы робіце ўсё так адкрыта, – буркнуў Хадкевіч. – З вуліцы гэта бачаць, могуць падумаць невядома што. Палову муляраў лепей зняць, часу яшчэ хапае, а пакуль трэба рабіць выгляд, што нешта падпраўляецца. Не паказвайце, што вы тут займаецеся фартыфікацыяй. Навошта даваць assumpt – пацвярджэнне – злым людскім языкам, і так здольным на ўсё. I не прабівайце ў сценах байніц. З гэтым можна пачакаць.

– Некалькі прабілі ўжо, – сказаў Барб'е. – Ды нам і не загадвалі рабіць гэта ўсё патаемна.

– Я вас не вінавачу, але навошта пану старасту такая спешка?

Пасланы прыдворны вярнуўся і паведаміў:

– Панна князёўна чакае яснавяльможнага пана. Яна наверсе.

Кашталян кіўнуў галавой і, незадаволены, пайшоў наверх. Падаў знак свіце, каб заставалася ўнізе, а сам узышоў па лесвіцы і адчыніў дзверы ў вялікую залу, у якой яго чакала слуцкая князёўна Соф'я Алелькавіч.

Гэтая зала выходзіла вокнамі на Замкавую вуліцу, усе сцены тут былі ўвешаны партрэтамі і абразамі. Пакой аздаблялі некалькі венецыянскіх люстраў у сярэбраных рамах і гадзіннік вышынёй у некалькі локцяў, у дэкаратыўнай шкляной скрынцы. Крэслы з белымі пазалочанымі кручанымі ножкамі доўгім радам стаялі перад мармуровым сталом у пазументах, ножкі яго былі выразаны ў выглядзе грыфаў, дэльфінаў і крылатых сфінксаў.

Калі ўвайшоў кашталян, князёўна стаяла пасярод пакоя. Яна была бледнай хударлявай бландзінкай, са светлымі вачыма, невясёлым тварам, бледнымі вуснамі. На ёй было плацце з тоўстай цёмнай хвалістай матэрыі, абшытай фальбонамі, з хвастом, што цягнуўся па зямлі. Валасы на яе галаве былі сабраны ўверсе і зашпілены дарагой заколкай. Яна здавалася больш высокай, чым была, таму што плацце на ёй было доўгае і хвалістае, а чаравікі з высокімі абцасамі. Да таго ж князёўна Соф'я была хударлявай, што выглядала непрывычна рэдка ў тыя часы. Па яе твары быў разліты смутак, які, здавалася, быў у яе ад самага нараджэння, не пакідаў яе ні на хвіліну. I не дзіва.

Яна была сіратой. Таму выраз глыбокага смутку дапаўняўся станам прымірэння з лёсам, цярплівасці, але ў ясных блакітных вачах свяціліся жыццё і пачуццё.

Як толькі ўвайшоў кашталян, князёўна пачціва пацалавала яму руку, ён нахіліў галаву дзяўчыны і пацалаваў яе ў лоб. Потым запрасіў яе сесці, падсунуў да яе крэсла і хацеў загаварыць, але тут убачыў у левых дзвярах нерухомую постаць пані ахмістрыні.

Гэта была асоба паважнага ўжо веку, але яшчэ надзвычай стройная, яна стаяла, нібы кол праглынуўшы, а вочы вытарашчвала, не раўнуючы, як жаба. Плацце яе мела столькі складак, што нават выглядала смешным, грудзі непрыемна аголены, хаця ўвогуле там не было на што глядзець. А што рабілася на яе галаве – пяром не апісаць! Чаго толькі не было на ёй! Перш за ўсё там былі валасы свае і чужыя, натапыраныя, зачасаныя ўгору, як свечкі, і, што горш за ўсё – здавалася, нібы яны выраслі не з аднаго месца, бо мелі розны колер. Там былі і грабяні, і заколкі, і шпількі, і кветкі, і пёркі, і шкельцы. Пачварны французскі чуб узносіўся ўгору на цэлы локаць, у дзверы менш багатага дома ён мог бы і не пралезці.

Пані ахмістрыня чакала позірку кашталяна, нібы каня дажджу, калі ж урэшце дачакалася, то пакланілася, забыўшыся пра свой выдатнейшы чуб, так нізка, што ледзь не пашкодзіла яго. Кашталян прывітаў яе, сказаў некалькі ветлівых слоў і тут жа адпусціў. Яна выйшла, але не было ўпэўненасці, што не засталася слухаць пры дзвярах.

Ледзь толькі за ёй зачыніліся дзверы, кашталян павярнуўся да князёўны, у позірку якой чыталася пытанне, і сказаў:

– Шаноўная паненка, вы хутка расстанецеся з дзяцінствам, дзякуй Богу, у лютым наступіць шчаслівы для вас шаснаццаты год. Есць за што падзякаваць Богу.

– I вам, – падхапіла князёўна, – за тое, што вы апекаваліся сіратой.

– Мы рабілі ўсё, аб чым мяне і майго нябожчыка брата старасту прасіў ваш шаноўны бацька. Прычым рабілі з душой і сэрцам, клапоцячыся пра ваша шчасце.

– Я разумею гэта і пастараюся аддзякаваць вам, як бацьку, – адказала князёўна.

– Спадзеючыся на вашу ўдзячнасць, ваша добрае сэрца, я звяртаюся да вас, – казаў далей кашталян, – як да дарослай дзяўчыны, якая неўзабаве стане паўналетняй. Паслухайце, што я вам скажу. Я ніколі яшчэ не гаварыў з вамі пра важныя справы, бо вы былі ў шчаслівым дзіцячым узросце, які не варта азмрочваць і засмучаць. Таму, калі я скажу нешта непрыемнае вам, палічыце гэта як пачатак жыцця, якое будзе не заўжды такім бязвоблачным, як у дзяцінстве, а Бог вучыць нас быць цярплівымі.

– Усё, што вы мне скажаце, я прыму з пакорлівасцю і ўдзячнасцю, – спакойна і пачціва, толькі злёгку пачырванеўшы, прамовіла князёўна.

– Я не сумняваюся ў гэтым, – працягваў кашталян. – Вы ведаеце, што князь-ваявода віленскі прасіў вашай рукі для свайго сына князя Януша. Кашталян зірнуў на Соф'ю, яна выглядала спакойнай, толькі пры ўпамінанні імені Януша ўспыхнула, пабляднела і збянтэжылася, кашталян спахмурнеў, але загаварыў зноў:

– I я, і мой брат, нябожчык, ахвотна згаджаліся на гэты шлюб, таму што бачылі князя як роўнага вам у родзе, багацці, спадзяваліся на ваша шчаслівае жыццё замужам. З нашага дазволу ў вас бываў князь Януш, ён стараўся выклікаць вашу прыхільнасць.

Тут кашталян спыніўся, Соф'я маўчала.

– Скажыце мне шчыра, скажыце адкрыта як апекуну, як бацьку, ці спадабаўся ён вам?

– Воля апекуноў будзе маёй воляй, – адказала князёўна.

– Я пытаюся ў вас не пра гэта, – патлумачыў кашталян, – я не хачу ведаць, паслухаецеся вы мяне або не, я ў гэтым не сумняваюся, я хачу…

– Што вы хочаце пачуць?

– Ці спадабаўся вам князь Януш? Князёўна маўчала.

– Не ведаеце, што адказаць? – дапытваўся кашталян. – Мне здаецца, што вы не хочаце мяне пакрыўдзіць, таму што чулі пра размовы, нібыта князёўна мае прыхільнасць да сына ваяводы. Дык скажыце мне, скажыце шчыра.

Князёўна ўсё яшчэ маўчала.

– Хіба ты мне нічога не скажаш? – зноў спытаў кашталян.

Князёўна Соф'я ўстала, яе твар зачырванеўся, ажывіўся, вочы заблішчалі.

– Вы чакаеце майго прызнання, – сказала яна. – А навошта яно вам? Усё рашае не мая воля, а ваша.

– Я хачу, каб вы мелі пэўнасць, што прымусам, сілай мы нічога не будзем рабіць, калі ж я пытаюся пра вашы пачуцці, то толькі для таго, каб мець іх на ўвазе.

– Вы ведаеце мяне, вы ведаеце ўсё, таму вам і не патрэбна ні пра што пытацца, – адказала князёўна Соф'я.

– Чаму вы лічыце, што я вас добра ведаю? Я хачу ведаць вас яшчэ лепей, – даводзіў кашталян, – лепей, чым па чутках і плётках. Я хачу, каб вы пра ўсё расказалі мне самі.

– Вы хочаце гэтага? – перапытала князёўна. – Тады не вініце мяне за тое, што вы пачуеце, бо вы захацелі пачуць. Я паслухмяная, ведаю свой абавязак перад вамі, ведаю, што ўсё жыццё буду ўдзячнай вам. Я вас паважаю і цаню, ведаю, што вы супраць князя Януша, але я – я адношуся да яго прыхільна.

– Прыхільна! – усклікнуў кашталян, нібыта баяўся такога адказу і не спадзяваўся яго пачуць. – Гэта праўда, гэта на самай справе? Так?

– Так! – смела адказала князёўна.

– I хочаце стаць ягонай жонкай? – спытаў ён яшчэ.

– Я ўсё сказала, – ціха прамовіла князёўна.

– А цяпер паслухайце, што я вам скажу, – пачаў кашталян. – Вы прыхільныя да яго, ён нас ненавідзіць, вы выказваеце ўдзячнасць нам, ён нас праследуе. Вы за Радзівілаў, а Радзівілы нашы ворагі, яны мне, мне, кажу я вам, пагражаюць баніцыяй, нашай веры (праўда, не вашай) яны варожыя, супраць нас, супраць яе, супраць караля стаяць; яны б нас, каб маглі, у лыжцы вады ўтапілі б. I вы ім выказваеце прыхільнасць?

– Яшчэ раз паўтараю, – адказала Соф'я спакойным голасам, – што я ведаю пра вашу нада мной уладу і буду паслухмянай вам.

– Справа не ў тым, што вы будзеце паслухмянай, я ў гэтым упэўнены, я хацеў адкрыць вам вочы на тое, хто яны такія!

– Не мая то справа, і не на дзяціны розум разбірацца ў ёй.

– Гэта справа любога розуму. Не трэба, князёўна, прыніжаць сябе. Лепей выслухайце мяне. Калі князь-ваявода прасіў вашай рукі для сына, мы з нябожчыкам братам далі на гэта згоду, і вы ведаеце, чым ён нам сплаціў?

– Не ведаю.

– Ён выклікаў нас у суд, каб выжыць з маёнтка. А цяпер праследуе і пагражае вайной, збірае войска, хоча паслаць яго на нас. Дык скажыце, калі маеце да нас хоць крыху дабрыні, калі да нас горнецца ваша дзіцячае сэрца, скажыце, ці можаце вы быць жонкай князя Януша?

– Не, – холадна і цвёрда адказала князёўна. – Не. Я гэта бачу.

– Хай Бог аддзячыць вам за гэтыя словы, яны мяне ажывілі, – сказаў Хадкевіч, устаў і пачаў хадзіць па пакоі, – бачу, што вы адчуваеце ў сабе павагу і ўдзячнасць да нас. Паверце мне, гэтая вашая прыхільнасць лёгка пакіне ваша сэрца.

– Ніколі, – ціха адказала Соф'я.

– Ніколі? – перапытаў кашталян. – Ніколі? Але ж вы самі прызналі, што не можаце быць жонкай князя Януша!

– Я магу толькі захоўваць маю прыязнасць да яго, павагу – да самай смерці, і я так і зраблю.

Кашталян паціснуў плячыма.

– Вам трэба пазбыцца таго, што вы называеце прыхільнасцю да князя Януша, дзеля вас самой. Выйсці за яго замуж – рэч для вас немагчымая. I чым болей ён будзе дамагацца вас, тым больш немагчымай яна будзе. Чым больш зацята ён будзе настойваць, тым болей раззлуе нас, а таму лепей пазбаўцеся ад таго, што можа толькі азмрочыць вашы маладыя гады.

– Ніколі! – адказала князёўна. – Але не думайце, што з-за гэтага я не буду вам паслухмянай. I тое ніколі – і гэта ніколі.

– I як жа вы здолееце так патрапіць?

– На ўсё воля Божая, я сама не ведаю. Будзе так, як Ён загадае і вырашыць.

– Я хачу сказаць вам яшчэ, – прамовіў кашталян, – што не спадзяюся на нейкія перамены. Я толькі прашу вас, князёўна, зразумець тое, што вы ўжо самі прызналі справядлівым. Зразумейце, што ў такім становішчы для нас было б найвялікшай знявагай, прыніжэннем, радасцю для нашых ворагаў, калі б мы адцалі вас яму. Так, толькі Бог бачыць усё і ведае, чым яно скончыцца, Бог можа ўсё перайначыць. Аднак у нашым дагаворы запісана, што без вашай волі і згоды, князёўна, мы вас аддаць не можам. Трэба, каб толькі вы, вы самі, калі гэта будзе патрэбна, сказалі князю Янушу, што вы не можаце стаць ягонай жонкай, не можаце, не хочаце…

– Хто? Я? – усклікнула слуцкая князёўна, падхапіўшыся з крэсла. – Каб я яму сказала гэта ў той час, калі я думаю іначай? Навошта? Дзеля чаго? Хіба вы не мой апякун, хіба не маеце нада мной улады, каб вырашыць гэта без мяне? Навошта ж я павінна гэта казаць?

Кашталян, уражаны словамі дзяўчыны, стаяў і маўчаў. Яму не было чаго адказаць ёй, да таго ж ён разумеў яе становішча і не хацеў настойваць на сваім, бачыў, што яна і так выказала многа пачцівасці і пакорлівасці.

– Падумайце, – сказаў ён пасля хвіліннага маўчання. – Гэтая справа можа не скончыцца без вас, калі Радзівілы будуць дзейнічаць згодна з дагаворам, не супакояцца і пойдуць да вас. I тады мы будзем вымушаны паставіць вас перад імі, і вы сваімі вуснамі скажаце князю Янушу: «Не».

– Але ж князь Януш будзе ведаць, што гэта хлусня, – усклікнула князёўна.

– Адкуль? – сурова спытаў кашталян. – Хіба часовая прыхільнасць дае заруку на будучае? А можа, вы яму ўжо сказалі?

– Пакуль што – не; без вашай волі я гэтага не зрабіла б.

– Нават калі б вы гэта ўжо зрабілі, – заўважыў кашталян, – дзіцячыя абяцанні не маюць ніякай сілы, і толькі цяпер вы маеце права абяцаць і трымацца свайго слова.

Князёўна маўчала і слухала.

– Дарагі дзядзька і апякун мой, – сказала яна, устаючы, – не прымушайце мяне маніць праз сілу, мне гэта брыдка. Я не скажу, я не магу сказаць гэтага князю Янушу; ён ведае, ён адчувае, што ён неабыякавы мне. Навошта ж мне маніць, нават дзеля патрэбнай справы? Я не зманю, не ўчыняйце нада мной такога, я гэтага не зраблю, бо гэта не для маіх гадоў і вышэй маіх сіл.

– Вам гэта пад сілу, – адказаў кашталян, – бо вы, бачу я, маеце волю і недзіцячую стойкасць. У гэтым для вас не было б нічога цяжкага, каб вы толькі захацелі.

– Я згаджуся на ўсё, чаго толькі вы ад мяне не запатрабуеце, – запэўніла князёўна Соф'я, укленчыўшы і цалуючы руку кашталяну, якую ён паспешліва схаваў, – але не рабіце так, каб я сама ўсё гаварыла князю Янушу. Хопіць таго, што вы скажаце ўсё ад майго імя.

– Але вы ўвайдзіце ў наша і сваё становішча, – даводзіў стары, – падумайце, што будзе тады, калі яны, паводле дамовы, будуць пытацца ў вас, а вы забраўшы сабе ў голаў нейкае дзіўнае жаданне праўдзіва сказаць князю Янушу, што ён вам даспадобы. Падумайце, памяркуйце, у якім становішчы акажамся мы? Так, мы мусім пакорліва аддаць вас яму, маўчаць, набраўшыся сораму.

– Вось і пастарайцеся зрабіць так, каб да таго не дайшло, – прамовіла князёўна Соф'я. – Гэта залежыць ад вас, гэта ў вашых сілах, толькі не ўмешвайце мяне, адказвайце самі, рабіце, што хочаце. А я слова не скажу, буду паслухмянай.

– Вы не хочаце ісці супраць свайго сумлення, не хочаце маніць?

Кашталян спытаў так, бо не мог вытлумачыць паводзін князёўны нічым іншым, апроч яе думак і пачуццяў.

– Не, – адказала князёўна, – аднак гэта звыш маіх сіл, я не змагу гэтага зрабіць.

– Нават дзеля таго, каб выратаваць нас ад сораму? – спытаў кашталян.

– Нават дзеля выратавання жыцця, – пацвердзіла Соф'я.

Кашталян спыніў яе, узяў шапку, наморшчыў лоб і сказаў:

– Вы не па гадах разумная, і воля ў вас не па гадах; рабіце тое, што вам падабаецца, а мы будзем старацца, каб не дайшло да таго, што вам спатрэбіцца даваць адказ па гэтай справе.

Князёўна пацалавала кашталяну руку, перахрысціла яго, памаўчала, а потым ціха спытала:

– А што, няма ніякай надзеі на прымірэнне?

– Ніякай, Бог бачыць, ніякай надзеі, ані блізка! Радзівілы збіраюць супраць нас войска, да іх далучаюцца ўсе ерэтыкі. Усе ворагі католікаў і караля, усе рыхтуюцца да вайны, якая нам няўхільна пагражае. Уся Літва бярэцца за зброю – або з намі, або супраць нас, супраць вас…

– Супраць мяне! Няўжо я так многа значу для князя Януша? – спытала Соф'я.

– О не! Нават і не думайце так! – усклікнуў кашталян, ён падхапіў і выказаў думку, якая раптам прыйшла яму ў голаў: – Вы яшчэ дзіцём былі, калі была зладавана гэтая дамова. Справа зусім не ў вас, а ў княствах Слуцкім і Капыльскім, у вашых сядзібах, у вашых маёнтках. Не вас яны любяць, а ваша багацце!

– Не мяне! Не мяне! Гэта ваявода мог думаць так і рабіць так, але не Януш, ён на такое не здатны! – упэўнена запярэчыла князёўна.

– Паверце мне, дарагая паненка, яблык ад яблыні недалёка коціцца, – прамовіў кашталян. – Урэшце, гэта не мая справа пераконваць вас, час пакажа. Бывайце здаровы і нікому не пераказвайце таго, пра што мы тут размаўлялі.

Кашталян зноў пацалаваў князёўну ў лоб, яна яго – у руку, на тым яны і развіталіся. Ледзь толькі за кашталянам зачыніліся дзверы, як у залу ўвайшла ахмістрыня, але паспела ўбачыць толькі ягоную спіну і не дачакалася тых слоў захаплення ёю, на якія спадзявалася.

– А вось і наш пан стараста едзе! – усклікнула яна, зірнуўшы ў акно. Соф'я не чула яе слоў, бо павольнымі крокамі пайшла ў свае пакоі, а за ёй паспяшалася і незадаволеная пані ахмістрыня, папраўляючы на галаве ўбор, які ціснуў на яе сваёй вагой.

Якраз у гэты час світа пана старасты Яна Караля Хадкевіча праехала па вуліцы і доўгім ланцугом расцягнулася да варот камяніцы пад прывітальныя воклічы прыдворных і ўсіх жыхароў віленскага палаца. У канцы світы паказаўся і сам пан стараста, ён ехаў конна, а ў ягонай калясцы сядзеў князь езуіт, яго спавядальнік. Віленскі кашталян, дзядзька старасты стаяў на апошняй прыступцы лесвіцы і першы прывітаў пана Яна, як толькі той злез з каня.
 

ЗМЕСТ

ТОМ I

Паздзел 1. УСТУП. ЛІТВА I ВІЛЬНЯ Ў 1599 ГОДЗЕ
Паздзел 2. У КАМЯНІЦЫ ЖМУДСКАГА СТАРАСТЫ
Паздзел 3. ЗБАН ВІНА
Паздзел 4. РАДЗІВІЛЫ I ХАДКЕВІЧЫ
Паздзел 5. У КАРДЫНАЛІІ
Паздзел 6. КАШТАЛЯН I КНЯЗЁЎНА
Пасляслоўе

ТОМ 2

Паздзел 1. ВЕСЦІ. НАРАДА ПАД РАТУШАЙ. ВОЙТ У РЭКТАРА
Паздзел 2. ДЭПУТАЦЫЯ МАГІСТРАТА
Паздзел 3. ТАМІЛА
Паздзел 4. КНЯЗЬ ЯНУШ У ПАЛАЦЫ ХАДКЕВІЧАЎ
Паздзел 5. ВОСТРАЯ БРАМА
Паздзел 6. АЙЦЫ ЕЗУІТЫ
Паздзел 7. ПАСЛЫ ЯГО ВЯЛІКАСЦІ КАРАЛЯ
Паздзел 8. ВАЕННЫЯ ПРЫГАТАВАННІ. КНЯЗЁЎНА
Паздзел 9. ЖМУДСКІ СТАРАСТА Ў ВІЛЬНІ

ТОМ 3

Паздзел 1. ПЯТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 2. У КАРЧМЕ МАЛЬХЕРА
Паздзед 3. ШОСТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 4. МІР АБО ВАЙНА?
Паздзел 5. ЧАКАЛІ ДА ПОЎНАЧЫ
Паздзел 6. ПРАЗ ДЗЕВЯЦЬ ГАДОЎ
Паздзел 7. ЛОЖА СМЕРЦІ
Паздзел 8. СЛУЦКІЯ КНЯЗІ

КАМЕНТАРЫ

Скачать книгу в формате PDF - 1,01 Mb