17.04.2015
(Дыла Восіп Лявонавіч; русск. – Дыло Осип Леонович; 14.04.1880–07.04.1973)

«…Азіраючы ў думках свой амаль 90-гадовы жыццёвы шлях, я радуюся, што лепшую частку гэтага шляху я прайшоў, верна служачы майму народу, маёй Беларусі!». Гэтыя словы ўзяты з аўтабіяграфіі беларускага дзяржаўнага і грамадскага дзеяча, пісьменніка Язэпа Дылы.

Нарадзіўся Язэп (Восіп Лявонавіч) Дыла ў горадзе Слуцку ў сям"і паштовага служачага. Па яго ўспамінах, дзяцінства прайшло ў асяродку цікавых людзей. Сярод іх, напрыклад, быў дзед па маці шавец Тодар Куляшэвіч. Яго жонка Дамініка – добрая і справядлівая, дапамагала бедным, а яшчэ ведала многа беларускіх песень і казак і ахвотна дзялілася імі з дзецьмі. Дзед па бацьку вырабляў скуры, лавіў рыбу. Стрыечны брат бацькі, Нічыпар Дыла, «быў апошнім слуцкім батлеечнікам. Разам са сваімі лялькамі і дачкой ён хадзіў па дамах і паказваў спектаклі. Часта ў гэтых прадстаўленнях даставалася слуцкім чыноўнікам і паліцыі, за што дасціпнага батлеечніка не раз саджалі пад арышт. Часам захмялелага Нічыпара Дылу замяняла ў прадстаўленнях яго дачка Наталка. Ужо ў савецкі час яна перадала ўсе лялькі свайго бацькі ў Дзяржаўны музей БССР».

Вучыўся Язэп Дыла ў славутай сваімі традыцыямі Слуцкай гімназіі. У вучнёўскі час ён увайшоў у гурток слуцкай моладзі, што гуртавалася вакол пісьменніка-дэмакрата Альгерда Абуховіча, які часта бываў у сям"і Дылаў. Успамінаючы, як Абуховіч у іх доме чытаў свае творы, Восіп Лявонавіч пазней пісаў: «Я сядзеў і слухаў, як зачараваны, бо ўпершыню з вуснаў пана, хаця і ў паношанай вопратцы, прытым ад чалавека ўжо са срэбрам у валасах чуў «дзіва» – мілагучныя вершы на той мове, якой я, жывучы да дзевяці гадоў у сям"і дзеда і бабкі, карыстаўся, якую я лічыў прыгожай і якую я ў гімназіі бараніў перад сваімі аднакласнікамі, што яе ганілі і высмейвалі».

У 1899 годзе Язэп Дыла паступіў у Юр"еўскі (Тартускі) ветэрынарны інстытут. Аднак у 1903 годзе за ўдзел у студэнцкіх сходках і дэманстрацыях быў выключаны з інстытута без права паступлення ў вышэйшыя навучальныя ўстановы. У пошуках работы прыехаў у Мінск, пачаў супрацоўнічаць з газетай «Северо-Западный край», некаторы час працаваў у штаце яе рэдакцыі. Першая карэспандэнцыя, як успамінаў Язэп Дыла, «была прысвечана выбарам слуцкага гарадскога галавы. Я рашуча падтрымаў аднаго з кандыдатаў, Бокшу, чалавека дзелавога і сумленнага, і асцярожна намякнуў, што яго праціўнік абапіраецца на духавенства і спойвае будучых выбаршчыкаў… Карэспандэнцыя нарабіла многа шуму, паўплывала на вынікі выбараў. Стаўшы гарадскім галавой, Бокша зрабіў затым для Слуцка многа карыснага».

Прыхільнасць да нелегальнага рэвалюцыйнага руху не дала магчымасці доўга працаваць у рэдакцыі, давялося выехаць у Пецярбург. Там стаў сведкам трагічных падзей 9 снежня 1905 года: «На маіх вачах секлі шашкамі безабаронных жанчын, стралялі ў дзяцей… Вера ў «добрага цара» развеялася, як дым». Пасля гэтага Восіп Лявонавіч вярнуўся ў Мінск, працягваў рэвалюцыйную дзейнасць, у тым жа 1905 годзе ўзначальваў арганізацыйную групу Мінскага камітэта Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі. Гэта не засталося па-за ўвагай царскай паліцыі. Каб пазбегнуць арышту, у 1906 годзе вымушаны быў пакінуць Беларусь. У Пецярбургу ён удзельнічаў у выданні часопіса «Современный мир», у Казані загадваў кніжным магазінам, у Маскве працаваў у кнігавыдавецкіх фірмах, тут жа сустрэў Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917 года на пасадзе кіраўніка бюро па вывазе мануфактуры Цэнтратканіны. У снежні 1917-га быў дэлегатам Першага Усебеларускага з"езда.

Уражвае шматграннасць дзейнасці Язэпа Дылы ў 1918–1920-х гадах, што сведчыць аб яго шырокай эрудыцыі, выдатных арганізатарскіх здольнасцях, адказных адносінах да даручанай справы, прытым з бачаннем перспектывы вырашэння таго ці іншага пытання. Ён актыўна ўдзельнічаў у падрыхтоўцы абвяшчэння 1 студзеня 1919 года Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі (так наша краіна называлася да 1922 года, калі быў утвораны Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік – СССР) і ў яе Часовым рабоча-сялянскім урадзе быў народным камісарам працы. Праўда, наркамаўская дзейнасць хутка скончылася. Пасля таго як Язэп Дыла і некаторыя іншыя члены ўрада выступілі супраць намеру расійскага кіраўніцтва перадаць РСФСР Віцебскую, Магілёўскую і Смаленскую губерні, а тэрыторыю Беларусі абмежаваць Мінскай і Гродзенскай губернямі і аб"яднаць іх з Літвой у Літоўска-Беларускую ССР, наркама працы арыштавалі і выслалі з Беларусі. Яму ўдалося ў Маскве ўладкавацца на працу ў Цэнтрасаюзе – кіруючым органе спажывецкай кааперацыі Расіі. Адначасова выконваў даручэнні беларускіх дзяржаўных і грамадскіх арганізацый. У пачатку 1920 года загадваў рабочым клубам «Беларус», які існаваў пры аддзеле народнай асветы Маскоўскага савета дэпутатаў.

У 1921 годзе Язэпу Дылу пашчасціла вярнуцца на радзіму, дзе, як ён гаварыў, «прыходзілася працаваць на самых розных – часта зусім нечаканых – пасадах, а парой і сумяшчаць іх па некалькі на раз». Вось толькі некаторыя з іх: член Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР, старшыня Цэнтрасаюза (аб"ядноўваў беларускую кааперацыю), старшыня Дзяржаўнай планавай камісіі Беларусі, кіраўнік камісіі па раяніраванні тэрыторыі рэспублікі, з 1924 года – правадзейны член і вучоны сакратар Інтытута беларускай культуры, загадчык яго секцыі па вывучэнні беларускага мастацтва, дырэктар БДТ-1 (цяпер тэатр імя Янкі Купалы), намеснік загадчыка Белдзяржкіно, з красавіка 1929 года – інспектар галоўнага ўпраўлення мастацтваў Народнага камісарыята асветы…

18 ліпеня 1930 года супрацоўнікі Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення БССР арыштавалі Язэпа Дылу па справе «Саюза вызвалення Беларусі». Па абвінавачанні ў шкодніцтве і антысавецкай дзейнасці 10 красавіка 1931 года калегія АДПУ СССР прыгаварыла яго да пяці гадоў высылкі. Пакаранне адбываў у горадзе Кунгур (цяпер Пермскі край Расійскай Федэрацыі), потым жыў і працаваў у Саратаве (у Беларусь не вярнуўся). 22 жніўня 1938 года зноў арыштаваны, але ў сакавіку 1939 года справа была спынена. Рэабілітаваны Вярхоўным судом БССР у лістападзе 1957 года.

Амаль шэсць дзесяцігоддзяў налічвае стаж літаратурнай творчасці Язэпа Дылы, якой ён заняўся пад уплывам творчасці Альгерда Абуховіча. Наш зямляк плённа працаваў у паэзіі, прозе, драматургіі, публіцыстыцы, мастацкім перакладзе. Ён – аўтар п"ес «Панскі гайдук» (1926, пастаўлена ў 1924), «Юнак з Крошына» (часопіс «Полымя», 1965), гістарычнай аповесці «Настасся Мякота» (часопіс «Маладосць», 1968, пазнейшая назва «У імя дзяцей»).

У 1981 годзе ў мінскім выдавецтве «Мастацкая літаратура» выйшла кніга Язэпа Дылы «Творы», у якую акрамя названых п"ес і аповесці ўключаны некалькі вершаў, а таксама незакончаны раман «На шляху з варагаў у грэкі». Гэта адзін з першых гістарычных раманаў у беларускай літаратуры, які аўтар ствараў падчас Вялікай Айчыннай вайны ў складаных умовах саратаўскай высылкі. Да таго ж не было магчымасці карыстацца архівамі, дакументамі, спецыяльнай літаратурай, бо, па словах дачкі пісьменніка Ганны Язэпаўны, «у Саратаве пра Беларусь ён нічога не мог адшукаць. Тое-сёе дасылалі, але гэта было кроплямі ў моры. Бацька карыстаўся тым матэрыялам, які быў у памяці, сваімі ведамі». А памяць была бездакорнай, веды можна назваць энцыклапедычнымі. Ва ўсякім разе пісьменніку ўдалося стварыць твор, які асэнсоўвае не асобныя падзеі (дзеянне ў рамане адбываецца прыкладна ў сярэдзіне IX стагоддзя), а ў цэлым гістарычны працэс, і які актуальны не толькі для 1940-х гадоў, калі ствараўся, але і для нашага часу.

У творчым набытку Язэпа Дылы – кнігі і артыкулы па гісторыі Беларусі, успаміны пра Альгерда Абуховіча, Янку Купалу, Якуба Коласа, Яна Райніса, працы аб тэатральным жыцці Беларусі канца XIX – пачатку XX стагоддзя. Ён пераклаў на беларускую мову шэраг вершаў польскай пісьменніцы Марыі Канапніцкай. Свае творы пісьменнік часта падпісваў псеўданімамі і крыптанімамі (Антон Небарака; Н. Бываеўскі; Наз. Бываеўскі; Назар Бываеўскі; Nazar Bywajeuski; А. Дыл; А. Дыла; Анна Дыла; Жорсткі; Л. Жорсткі; Тодар Кулеш; Т. Кулеша; Язэп; Н.Б.; Наз. Б.; Н. Б-і; Н. Б-скі; Наз. Б-скі; Я.Д.; Язэп Д.; Яз. Д-а), але наўрад ці ўсе яны нам вядомы.

Немалая частка створанага Язэпам Дылам знаходзіцца ў рукапісах. Напрыклад, у Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі яго архіў налічвае 386 адзінак захоўвання, у тым ліку фантастычны раман «Альбін I і апошні», пераклады, артыкулы, лекцыі. Ёсць матэрыялы, звязаныя з Язэпам Дылам, у Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва, а таксама ў прыватных асоб.

Жывучы ў Саратаве, наш зямляк не парываў сувязяў з радзімай, са Случчынай. Ён дасылаў лісты ў рэдакцыю раённай газеты «За сацыялістычную Радзіму» (пазней мела назву «Шлях Ільіча», цяпер – «Слуцкі край»), краязнаўчы музей, дзе, дарэчы, захоўваецца што-нішто са спадчыны пісьменніка. Актыўную сувязь з ім падтрымліваў слуцкі краязнаўца Рыгор Родчанка, які ахарактарызаваў Язэпа Дылу як «вернага вучня Абуховіча-Бандынэлі, буйную каларытную фігуру, дзяржаўнага, культурнага і навуковага дзеяча…», зазначыўшы адначасова, што ён «усё яшчэ малавядомы, але не малазначны пісьменнік».

Напрыканцы ўзгадаю нататкі пра сустрэчу з Язэпам Дылам у 1968 годзе беларускага пісьменніка, літаратуразнаўца, гісторыка Адама Мальдзіса, які ездзіў у Саратаў: «…Знаходжу сціплую кватэру, у якой разам з прыёмнай дачкой, падабранай у 1920-м на мінскім вакзале, жыў гэты легендарны чалавек. Мяне сустрэў прысадзісты мужчына ў акулярах і з бародкай. Прыезду земляка ўзрадаваўся, запрапанаваў жыць у яго, паколькі гасцініца далёка, а часу ў нас мала. І распачаў каларытныя ўспаміны пра родны Слуцк, гады вучобы…».

І нам, случчанам, не грэх было б часцей успамінаць пра выдатнага земляка, асоба якога займае пачэснае месца на гістарычным небасхіле нашага краю, і годна ўвекавечыць яго памяць. Дарэчы, пра апошняе. У другім томе кнігі «Памяць. Слуцкі раён. Слуцк» (выдадзена ў 2001 годзе) сказана, што імем Язэпа Дылы названа вуліца ў горадзе Слуцку. А вось на карце Слуцка за 2005 год такой вуліцы няма. Не прыпомнілі такую назву слуцкай вуліцы і ў адпаведных гарадскіх службах. Як бы там ні было, а вуліца імя Язэпа Дылы ў Слуцку павінна быць.

 

Анатолій ЖУК


 

Осип Дыло

«…Оглядывая мысленно свой почти 90-летний жизненный путь, я радуюсь, что лучшую часть этого пути я прошёл, верно служащий моему народу, моей Беларуси!». Эти слова взяты из автобиографии белорусского государственного и общественного деятеля, писателя Осипа Дыло.

Родился Язеп (Осип Леонович) Дыло в городе Слуцке в семье почтового служащего. По его воспоминаниям, детство прошло в окружении интересных людей. Среди них, например, был дед по матери сапожник Тодор Кулешевич. Его жена Доминика – добрая и справедливая, помогала бедным, а ещё знала много белорусских песен и сказок и охотно делилась ими с детьми. Дед по отцу выделывал кожи, ловил рыбу. Двоюродный брат отца, Никифор Дыло, «был последним слуцким батлеечником. Вместе со своими куклами и дочерью он ходил по домам и показывал спектакли. Часто в этих представлениях доставалось слуцким чиновникам и полиции, за что остроумного батлеечника не раз сажали под арест. Иногда хмелеющего Никифора Дыло заменяла в представлениях его дочь Наталья. Уже в советское время она передала все куклы своего отца в Государственный музей БССР».

Учился Осип Дыло в знаменитой своими традициями Слуцкой гимназии. В школьные годы он вошёл в кружок слуцкой молодёжи, что сплотилась вокруг писателя-демократа Ольгерда Обуховича, который часто бывал в семье Дыло. Вспоминая, как Обухович в их доме читал свои произведения, Осип Леонович позднее писал: «Я сидел и слушал, как заворожённый, ведь впервые из уст господина, хотя и в поношенной одежде, притом от человека уже с серебром в волосах, слышал «диво» – благозвучные стихи на том языке, которым я, живя до девяти лет в семье деда и бабки, пользовался, который я считал красивым и который я в гимназии защищал перед своими одноклассниками, что его поносили и высмеивали».

В 1899 году Осип Дыло поступил в Юрьевский (Тартуский) ветеринарный институт. Однако в 1903 году за участие в студенческих сходках и демонстрациях был исключён из института без права поступления в высшие учебные заведения. В поисках работы приехал в Минск, начал сотрудничать с газетой «Северо-Западный край», некоторое время работал в штате её редакции. Первая корреспонденция, как вспоминал Осип Дыло, «была посвящена выборам Слуцкого городского головы. Я решительно поддержал одного из кандидатов, Бокшу, человека делового и честного, и осторожно намекнул, что его противник опирается на духовенство и спаивает будущих избирателей… Статья наделала много шума, повлияла на результаты выборов. Став городским головой, Бокша сделал затем для Слуцка много полезного».

Приверженность к нелегальному революционному движению не позволила долго работать в редакции, пришлось уехать в Петербург. Там стал свидетелем трагических событий 9 декабря 1905 года: «На моих глазах рубили шашками беззащитных женщин, стреляли в детей… Вера в «доброго царя» развеялась, как дым». После этого Осип Леонович вернулся в Минск, продолжал революционную деятельность, в том же 1905 году возглавлял организационную группу Минского комитета Российской социал-демократической рабочей партии. Это не осталось без внимания царской полиции. Чтобы избежать ареста, в 1906 году вынужден был покинуть Беларусь. В Петербурге он участвовал в издании журнала «Современный мир», в Казани заведовал книжным магазином, в Москве работал в книгоиздательских фирмах, тут же встретил Октябрьскую революцию 1917 года на посту руководителя бюро по вывозу мануфактуры Центротекстиля. В декабре 1917-го был делегатом Первого Всебелорусского съезда.

Впечатляет многогранность деятельности Осипа Дыло в 1918–1920-х годах, что свидетельствует о его широкой эрудиции, отличных организаторских способностях, ответственном отношении к порученному делу, притом с видением перспективы решения того или иного вопроса. Он активно участвовал в подготовке провозглашения 1 января 1919 года Социалистической Советской Республики Белоруссии (так наша страна называлась до 1922 года, когда был образован Союз Советских Социалистических Республик – СССР) и в её Временном рабоче-крестьянском правительстве был народным комиссаром труда. Правда, наркомовская деятельность быстро закончилась. После того как Осип Дыло и некоторые другие члены правительства выступили против намерения российского руководства передать РСФСР Витебскую, Могилёвскую и Смоленскую губернии, а территорию Беларуси ограничить Минской и Гродненской губерниями и объединить их с Литвой в Литовско-Белорусскую ССР, наркома труда арестовали и выслали из Беларуси. Ему удалось в Москве устроиться на работу в Центросоюзе – руководящем органе потребительской кооперации России. Одновременно выполнял поручения белорусских государственных и общественных организаций. В начале 1920 года заведовал рабочим клубом «Беларус», существовавшим при отделе народного образования Московского совета депутатов.

В 1921 году Осипу Дыло посчастливилось вернуться на родину, где, как он говорил, «приходилось работать на самых разных – часто совершенно неожиданных – должностях, а порой и совмещать их по несколько за раз». Вот только некоторые из них: член Центрального Исполнительного Комитета БССР, председатель Центросоюза (объединял белорусскую кооперацию), председатель Государственной плановой комиссии Беларуси, руководитель комиссии по районированию территории республики, с 1924 года – действительный член и учёный секретарь Института белорусской культуры, заведующий его секции по изучению белорусского искусства, директор БДТ-1 (ныне театр имени Янки Купалы), заместитель заведующего Белгоскино, с апреля 1929 года – инспектор главного управления искусств Народного комиссариата просвещения…

18 июля 1930 года сотрудники Государственного политического управления БССР арестовали Осипа Дыло по делу «Союза освобождения Беларуси». По обвинению во вредительстве и антисоветской деятельности 10 апреля 1931 года коллегия ОГПУ СССР приговорила его к пяти годам ссылки. Наказание отбывал в городе Кунгур (ныне Пермский край Российской Федерации), потом жил и работал в Саратове, в Беларусь больше не вернулся. 22 августа 1938 года снова арестован, но в марте 1939 года дело было прекращено. Реабилитирован Верховным судом БССР в ноябре 1957 года.

Почти шесть десятилетий насчитывает стаж литературного творчества Осипа Дыло, которым он занялся под влиянием творчества Ольгерда Обуховича. Наш земляк плодотворно работал в поэзии, прозе, драматургии, публицистике, художественном переводе. Он – автор пьес «Барский гайдук» (1926, поставлена в 1924), «Юноша из Крошено» (журнал «Пламя», 1965), исторической повести «Анастасия Мякота» (журнал «Молодость», 1968, позднее название «Во имя детей»).

В 1981 году в минском издательстве «Художественная литература» вышла книга Осипа Дыло «Произведения», в которую помимо названных пьес и повести включены несколько стихотворений, а также незаконченный роман «На пути из варяг в греки». Этот один из первых исторических романов в белорусской литературе, автор создавал во время Великой Отечественной войны в сложных условиях саратовской ссылки. К тому же не было возможности пользоваться архивами, документами, специальной литературой, так как, по словам дочери писателя Анны Осиповны, «в Саратове о Беларуси он ничего не мог найти. Кое-что присылали, но это было каплями в море. Отец пользовался тем материалом, который был в памяти, своими знаниями». А память была безупречной, знания можно назвать энциклопедическими. Во всяком случае, писателю удалось создать произведение, которое осмысливает не отдельные события (действие в романе происходит примерно в середине IX века), а в целом исторический процесс, который актуален не только для 1940-х годов, когда создавался, но и для нашего времени.

В творческом достоянии Осипа Дыло – книги и статьи по истории Беларуси, воспоминания об Ольгерде Обуховиче, Янке Купале, Якубе Коласе, Яне Райнисе, работы о театральной жизни Беларуси конца XIX – начала XX века. Он перевёл на белорусский язык ряд стихотворений польской писательницы Марии Конопницкой. Свои произведения писатель часто подписывал псевдонимами и криптонимами, но вряд ли они нам известны.

Немалая часть созданного Осипом Дыло находится в рукописях. Например, в Национальной академии наук Беларуси его архив насчитывает 386 единиц хранения, в том числе фантастический роман «Альбин I и последний», переводы, статьи, лекции. Есть материалы, связанные с Осипом Дыло, в Белорусском государственном архиве-музее литературы и искусства, а также у частных лиц.

Живя в Саратове, наш земляк не прерывал связей с родиной, со Случчиной. Он присылал письма в редакцию районной газеты «За социалистическую Родину» (позже называлась «Путь Ильича», сейчас – «Слуцкий край»), краеведческий музей, где, кстати, хранится кое-что из наследия писателя. Активную связь с ним поддерживал слуцкий краевед Григорий Родченко, который охарактеризовал Осипа Дыло как «верного ученика Обуховича-Бандинелли, крупную колоритную фигуру, государственного, культурного и научного деятеля…», отметив одновременно, что он «все ещё малоизвестный, но не малозначительный писатель».

В заключение упомяну заметки о встрече с Осипом Дыло в 1968 году белорусского писателя, литературоведа, историка Адама Мальдиса, который ездил в Саратов: «…Нахожу скромную квартиру, в которой вместе с приёмной дочерью, подобранной в 1920-м на минском вокзале, жил этот легендарный человек. Меня встретил коренастый мужчина в очках и с бородкой. Приезду земляка обрадовался, предложил жить у него, поскольку гостиница далеко, а времени у нас мало. И начал колоритные воспоминания о родном Слуцке, годах учёбы…».

И нам, случчанам, не грех было бы чаще вспоминать о выдающемся земляке, личность которого занимает почётное место на историческом небосклоне нашего края, и достойно увековечить его память. Кстати, о последнем. Во втором томе книги «Память. Слуцкий район. Слуцк» (издана в 2001 году) сказано, что именем Осипа Дыло названо улица в городе Слуцке. А вот на карте Слуцка за 2005 год такой улицы нет. Не вспомнили такое название слуцкой улицы и в соответствующих городских службах. Как бы там ни было, а улица имени Осипа Дыло в Слуцке должна быть.

 

Анатолий ЖУК

Перевод –
Владимир ХВОРОВ

 

Кстати…
Фамилия Дыло происходит из г. Бровары. Это город-побратим Слуцка, который находится в Украине. В хрониках городища Канев упоминается лакей Исай Дыло (1486). Написание - Dylo, кличка Дыл.

Значений же слова ДЫЛ в основном два: в анатомии – язык, как мышечный орган, а в лингвистике – тоже язык, но уже как знаковая система и средство общения.