Па старых адрасах (Газета «Слуцкі край», 23.07.2010)

Па старых адрасах (Газета «Слуцкі край», 23.07.2010)

31.05.2013

Працягваем вандроўку па вуліцах горада.

Сёння, шаноўныя чытачы, мы будзем падарожнічаць па вуліцы, якая некалі вяла да цытадэлі – унутранай гарадской крэпасці, узведзенай у канцы XVI стагоддзя на левым беразе Случы. Забудоўвалася яна адначасова з Новамейскай, адыходзячы ад яе за мостам улева. І называлася – Сенатарскай. Так, так, дарэжэнькі чытач, ты вельмі здагадлівы, размова сапраўды пойдзе пра вуліцу Камсамольскую.

Што ж уяўляла сабою цытадэль, або, як яе яшчэ называлі, Новы замак? За перыяд свайго існавання ён двойчы рэканструяваўся – у XVII і XVIII стагоддзях. Новы замак уваходзіў у сістэму абаронных збудаванняў горада. Яго тэрыторыя ўяўляла сабой квадрат плошчай 1,1 гектара, акружаны земляным валам і ровам, запоўненым вадой. Уваход быў праз каменныя вароты па пад"ёмным мосце. Па вуглах замка (цытадэлі) былі бастыёны з вежамі. На супрацьлеглым ад уваходу баку знаходзіўся палац (драўляны дом з мезанінам), а таксама парахавы склеп, канюшні, кузня, склады і іншыя гаспадарчыя пабудовы. Тут размяшчаўся і гарнізон.

На плане Слуцка 1799 года добра бачна, што вуліца Сенатарская праходзіла крыху лявей ад уязных варот у цытадэль. З правага боку на вялікай плошчы размяшчаўся сад князя Радзівіла з прылягаючым да яго хлебным магазінам. Гэты бок саду з магазінам праходзілі паралельна ўязной частцы Новага замка. Калі рухацца ад цытадэлі па Сенатарскай, то насупраць саду ішлі пабудовы абывацельскіх дамоў, за імі ўздоўж вуліцы – закладзеныя ў адзін і той жа (1617) год Янушам Радзівілам драўляны кальвінісцкі храм і кальвінісцкае вучылішча, якое ў 1624 годзе пераўтворана ў гімназію. Храм неаднаразова перабудоўваўся і да XIX стагоддзя стаў ужо цагляным.

Будавалася і пашыралася гімназія, з часам пераўтварыўшыся ў школьны гарадок з некалькіх драўляных будынкаў. Тут былі і бібліятэка, і дамы для вучняў і настаўнікаў. У XIX стагоддзі пабудавана новая двухпавярховая гімназія з цэглы па праекту архітэктара Караля Падчашынскага. Неаднаразова мянялася назва гімназіі, яе кіраванне, але ва ўсе часы яна заставалася адной з самых прэстыжных навучальных устаноў. З яе сцен выйшла плеяда вядомых вучоных, дзеячаў літаратуры і мастацтва. У XIX стагоддзі на тэрыторыі гімназіі была абсталявана метэапляцоўка. Першыя метэаназіранні на навуковай аснове ў Слуцку сталі праводзіцца ў канцы 1873 года.

На вуліцы Сенатарскай (раён кацельні) знаходзілася сядзіба вядомага ў Вялікім Княстве Літоўскім дзяржаўнага дзеяча Казіміра Крыштафа Клакоцкага (1625–1674). Па пратэкцыі князя Радзівіла ў 1883 годзе ён стаў губернатарам Слуцкага і Капыльскага княстваў. Чалавек прагрэсіўных поглядаў, ён адкрыў у Слуцку друкарню для патрэб мясцовых кальвіністаў. На працягу свайго жыцця ён збіраў кнігі і сфарміраваў выдатную бібліятэку. З часам уладальнікам сядзібы стаў сын Клакоцкага – Геранім, які падарыў яе езуіцкаму ордэну.

У 1710–1720 гадах езуіты пабудавалі тут цэлы ансамбль: касцёл Святой Тройцы, вышыня якога разам з купалам складала 37 метраў. Гэта быў галоўны будынак, а побач знаходзіўся двухпавярховы будынак калегіума, перароблены з палаца Клакоцкіх. Бібліятэку гэтай сям"і перадалі калегіуму, а пазней перавезлі ў Вільна, потым – у Варшаву, у галоўны архіў старажытных актаў.

У 1732 годзе побач з касцёлам і калегіумам пабудавана званіца. У глыбіні тэрыторыі знаходзіўся школьны корпус, бурса. У асобных памяшканнях размяшчаліся бібліятэка і аптэка. Былі таксама і гаспадарчыя пабудовы: кузня, пякарня, склепы і іншыя. У 1773 годзе Папа Рымскі закрыў езуіцкі ордэн, школы былі пераўтвораны ў свецкія. У 1804 годзе ўспыхнуў пажар, згарэў амаль увесь комплекс. Пазней на гэтым месцы пабудавалі капліцу, якую назвалі студэнцкай. Побач з ёю знаходзіліся аптэка і зямельны ўчастак аптэкара Рамашкі з агародам, на якім вырошчвалі лекавыя расліны.

У 30-я гады XVIII стагоддзя ў Слуцку заснавана мануфактура, якая ўключала ў сябе тры прадпрыемствы, а будынкі іх знаходзіліся на вуліцы Сенатарскай (тэрыторыя цяперашняга завода «Эмальпасуда») паміж радзівілаўскім садам і езуіцкім комплексам. На адным з самых ранніх прадпрыемстваў выраблялі залатыя і сярэбраныя галуны для капелюшоў, касцюмаў і мундзіраў, на другім – шаўковыя паясы, на трэцім – розныя дарагія шаўковыя тканіны, стужкі, махры. У 30–40-я гады XVIII стагоддзя ў Слуцку ўжо выраблялі паясы з металічнай ніткай – гэта гаворыць пра вялікае майстэрства мясцовых ткачоў.

Ёсць афіцыйныя звесткі (на жаль, няпоўныя), што ў Слуцку ў 1737 годзе былі 23 ткачы, 12 пазументнікаў, адзін дываншчык і вышывальшчык. Вядома, што быў выраблены «турэцкі чырвоны» дыван па ўсходняму ўзору.

Да сярэдзіны XVIII стагоддзя ў Рэчы Паспалітай уваходзяць у моду персідскія і турэцкія паясы, якія каштавалі дорага. Насілі іх магнаты і багатыя шляхцічы. Слуцкі князь Іеранім Фларыян Радзівіл хутка зарыентаваўся і пабудаваў тут жа два вялікія вытворчыя будынкі для мануфактуры. Але хутка пасля гэтага ён памёр, нашчадкам стаў яго брат Міхаіл Казімір, уладар Нясвіжа. У канцы 1760 года ён пераводзіць невялікую нясвіжскую мануфактуру ў Слуцк, аб"ядноўвае яе з тою, што тут была. Да гэтага часу слуцкая мануфактура працвітала, а нясвіжская ішла на спад.

Князь паставіў перад сабою мэту: зрабіць мануфактуру ўзорнай, а па якасці прадукцыі пераўзыйсці ўсходнюю. І з гэтым ён справіўся паспяхова: прывёз з-за мяжы асобныя дэталі асаблівага ткацкага станка, спецыяльны каток для пракатвання залатых і сярэбраных паясоў, новае абсталяванне, а галоўнае – запрасіў на работу вялікага майстра, які ў будучым стаў і добрым кіраўніком, Яна Маджарскага (Аванеса Маджаранца, турэцкага армяніна).

З сярэдзіны 70-x гадоў XVIII стагоддзя Ян Маджарскі стаў арандатарам ужо знакамітай фабрыкі слуцкіх паясоў. Пазней яму на змену прыйшоў сын Лявон, які расшырыў і ўдасканаліў вытворчасць. Гэта пры ім сталі выпускаць «чатырохбаковыя» паясы з чатырма відамі малюнкаў і колеру. Слуцкая мануфактура становіцца ўзорам для іншых мануфактур, якія адчыняліся ў Станіславе, Кракаве, Ліпкове і іншых гарадах Польшчы і Украіны, а таксама ў знакамітым французскім горадзе ткачоў – Ліёне.

Аднак палітычныя падзеі, якія адбыліся ў канцы XVIII стагоддзя, адмоўна паўплывалі на далейшае развіццё фабрыкі. У 1793 годзе ў выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай цэнтральная частка Беларусі, у складзе якой знаходзіўся і Слуцк, далучана да Расіі. Уводзіцца новы тэрытарыяльны падзел, а таксама і кіраванне. Мяняецца і мода. Змяншаецца попыт на знакамітыя слуцкія паясы, а на асобны іх від нават накладваецца забарона. У 1807 годзе Лявон Маджарскі адмовіўся ад арэнды. У 1812 годзе ў час вайны фабрыцы нанесены вялікі ўрон, але праз два гады яна аднавіла работу. Вытворчасць скарацілася і пачала згасаць. У 1823 годзе ў арэнду яе ўзяў слуцкі купец Кантаровіч, потым – яго дачка, багатая гандлярка Блюма Ліберман. З 1835 года арандатары мяняліся, мануфактура пераходзіла з рук у рукі. Вядома, што апошнія некалькі паясоў былі выпушчаны для князя Вільгельма Радзівіла ў 1846 годзе, і ў тым жа годзе фабрыку закрылі па загаду яе ўладальніка князя Вітгенштэйна. Так спыніла сваё існаванне некалі вядомая свету фабрыка слуцкіх паясоў.

У перыяд, калі Беларусь увайшла ў склад Расійскай імперыі, на Сенатарскай каля невялікай плошчы, створанай з Новамейскай, пабудавалі новы будынак гарадской магдэбургіі. Прыкладна ў гэты перыяд перайменавана і вуліца – яна стала называцца Шырокай. Яе назва адпавядала рэчаіснасці: тут быў прыгожы, агароджаны ад праезджай часткі бульвар, які патанаў у зеляніне і кветках, з лавачкамі для адпачынку.

У 1862–1863 гадах ціхае, мірнае жыццё вуліцы Шырокай (як і ўсяго горада) ускалыхнулі хваляванні вучняў гімназіі, прыхільнікаў вызваленчага руху. У горадзе і павеце распаўсюджваліся палітычныя пракламацыі і іншыя падпольныя рэвалюцыйныя выданні, здараліся і дыверсіі. Падазрэнне падала на гімназістаў. У сувязі з гэтым у горадзе прайшлі арышты, пачалося выключэнне вучняў з гімназіі. Зімой 1864 года раскрыта падпольная арганізацыя. У Сібір на катаржныя работы сасланы настаўнікі гімназіі Міладоўскі, Дамброўскі, Магільніцкі, урач гімназіі Францкевіч і яе вучні Грыгаровіч і Асіповіч. Са Слуцка былі выселены больш за 400 чалавек.

У пачатку XX стагоддзя неаднаразова перад гімназіяй праходзілі мітынгі. На Шырокай часта можна было бачыць дэманстрантаў з лозунгамі і песнямі – яны накіроўваліся да цэнтральнай вуліцы горада і турмы.

Хутка вуліца Шырокая атрымала іншую назву – Гогалеўская. Аднак у народзе яна не замацавалася і да 1919 года вуліца «жыла» пад двайной назвай: Гогалеўская – Шырокая. У 1919 годзе павятовы выканкам прыняў афіцыйнае рашэнне пакінуць вуліцы адну назву – Гогалеўская. Але гараджане паранейшаму называлі вуліцу Шырокай.

У 1920 годзе адступаючыя белапалякі спалілі і разбурылі ў горадзе многія будынкі і жылыя дамы. Пацярпела і вуліца Шырокая: згарэлі драўляныя будынкі пры гімназіі, прыватныя забудовы і так далей.

У тым жа годзе пасля вызвалення ад акупантаў перазахавалі ў брацкую магілу ў канцы вуліцы астанкі пакараных палякамі 14 слуцкіх партызан. Вуліца зноў афіцыйна перайменавана ў Камсамольскую. Яе пачалі добраўпарадкоўваць, аднаўляць прадпрыемствы і ўстановы. Так, з мэтай аднаўлення работы электрастанцыі павятовы ваенна-рэвалюцыйны камітэт прыняў рашэнне аб тым, каб пакінуць яе былому ўладальніку Сікорскаму. Да 7 лістапада 1926 года на Камсамольскай побач са старой пабудавалі новую электрастанцыю – у тры разы магутней, чым ранейшая. У гэтым жа годзе на брацкай магіле ўстанавілі помнік 14 слуцкім партызанам.

Да канца 1920-x гадоў на Камсамольскую пераведзены майстэрні бляхароў і кавалёў, на іх базе стварылі ліцейна-механічны завод.

У 1936 годзе ў строй уведзена новая электрастанцыя, аснашчаная навейшым абсталяваннем магутнасцю 1 600 кілават. Тут жа, на Камсамольскай, знаходзіліся штаб дывізіі, дамы для ваеннаслужачых (у адным з іх жыў будучы камандуючы 52-й арміяй, генерал-палкоўнік, Герой Савецкага Саюза Канстанцін Апалонавіч Карацееў), дзіцячая музычная школа. Але ў гады Вялікай Айчыннай вайны многія будынкі былі разбураны фашыстамі, у тым ліку сярэдняя школа № 1, ліцейна-механічны завод, помнік 14 слуцкім партызанам. 5 снежня 1942 года, у Дзень Канстытуцыі, члены падпольнай групы Мікалая Відзякіна – Дзмітрыя Каўшова, якая дзейнічала на вузле сувязі і электрастанцыі, учынілі вялікую дыверсію. У выніку двух магутных выбухаў выйшлі са строю абедзве электрастанцыі, узарвана цыстэрна з нафтай.

Змрочную карціну разбурэнняў уяўляла сабою вуліца Камсамольская. Літаральна на другі дзень вызвалення Слуцка ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў пачаліся аднаўленчыя работы. У першыя тыдні пачалі працаваць пякарня, мукамольны завод, шавецкая і швейная арцелі, адкрыліся магазіны. 3 верасня 1944 года электрастанцыя дала гораду энергію.

У 1945 годзе пачала выпуск прадукцыі чыгунна-ліцейная майстэрня, здадзена ў эксплуатацыю другая чарга электрастанцыі.

У 1947 годзе на поўную магутнасць стаў працаваць ліцейна-механічны завод.

У 1949 годзе адноўлена сярэдняя школа № 1: падрыхтаваны 12 добра абсталяваных пакояў, настаўніцкая, фізіка-хімічныя кабінеты. З кожным годам пасляваеннага перыяду пераўтваралася вуліца Камсамольская. Пабудаваны на ёй атэлье пашыву адзення, абутковая майстэрня, якая пазней рэарганізавана ў абутковую фабрыку, кафэ «Случчанка», магазін і так далей. У 1970 годзе вуліцу ўпрыгожыў новы помнік 14 слуцкім партызанам. Да 14 прозвішчаў патрыётаў далучана 15-е – Мікалая Данілавіча Бялько, камандзіра партызанскага атрада імя 14 слуцкіх партызан, які загінуў у 1943 годзе і перазахаваны ў 1944 годзе каля брацкай магілы.

У 1990 годзе з"явіўся новы будынак сярэдняй школы № 1, а праз некалькі гадоў на школьным двары – помнік настаўнікам і вучням, загінулым у гады Вялікай Айчыннай вайны. «Выраслі» і новыя шматпавярховыя жылыя дамы, радыётэлевізійнае атэлье і іншае.

Гады і падзеі ўносяць свае карэктывы ў жыццё вуліцы: штосьці знікае, штосьці з"яўляецца, мяняюцца назвы, але застаецца багатая і цікавая гісторыя.

 

Валянціна ВІДЛОГА