08.10.2014
(Шпакоўскі Лявонцій Раманавіч; Шпаковский Леонтий Романович)

15 кастрычніка 1914 года ў сялянскай сям"і вёскі Лучнікі на Случчыне пачаўся зямны шлях будучага паэта Лявонція Шпакоўскага (псеўданім – Лявон Случанін). Якраз ішла Першая сусветная вайна, што дало яму падставу пазней напісаць:

Крывёй сцякала Беларусь.
Спраўлялі баль чужыя раці…
Якраз у гэтую пару
На свет мяне радзіла маці…

Дарэчы, маці Лявона – Праскоўя Пятроўна – займалася хатняй гаспадаркай, а бацька – Раман Васільевіч – акрамя працы на зямлі цяслярыў, каб нешта падзарабіць. Неяк ён нават паехаў на заработкі ў Злучаныя Штаты Амерыкі, аднак неўзабаве вярнуўся ў Лучнікі і заняўся сялянскай гаспадаркай, якую ў вёсцы лічылі серадняцкай.

У 1929 годзе Лявон скончыў Лучнікоўскую сямігадовую школу і паступіў у Слуцкі педагагічны тэхнікум. Аднак вучобу хутка спыніў і паступіў у Мінскі тэатральны тэхнікум, бо вельмі захапляўся мастацкай творчасцю Уладзіслава Галубка і яго артыстычнай трупы. Але ж як сына серадняка яго залічылі без права атрымання стыпендыі. Без грошай жыць у Мінску было праблематычна, таму давялося вярнуцца ў педтэхнікум у Слуцк. З трэцяга курса паступіў на літаратурны факультэт Мінскага вышэйшага педагагічнага інстытута, які скончыў у 1936 годзе. Атрымаў накіраванне на працу выкладчыкам рускай мовы і літаратуры ў горад Чэрыкаў Магілёўскай вобласці.

Тут 29 верасня 1937 года Л.Р. Шпакоўскага арыштавалі, абвінавацілі ў антысавецкай агітацыі і прапагандзе. Пастановай «тройкі» ад 2 снежня 1937 года яго прыгаварылі да 10 гадоў папраўча-працоўных лагераў. Ды адбылося амаль неверагоднае: чэкісты прызналі беспадстаўнасць арышту, 28 кастрычніка 1939 года Чэрыкаўскі раённы аддзел НКУС БССР спыніў супраць яго справу.

Пасля вызвалення з лагера Л.Р. Шпакоўскі вярнуўся ў Лучнікі, пачаў настаўнічаць у сярэдняй школе № 3 горада Слуцка, а з 1940 года выкладаў рускую мову і літаратуру ў мясцовым педтэхнікуме. З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны жыў у бацькоў, да 1943 года быў дырэктарам Лучнікоўскай школы, а потым – школьным інспектарам Слуцкай акругі, адначасова супрацоўнічаў у акруговай «Газэце Случчыны».

Пры адступленні са Случчыны гітлераўскіх захопнікаў выехаў у Германію. Ён разумеў, што працу на акупіраванай тэрыторыі савецкая ўлада вызначае як калабарацыянізм і гэтага яму не даруе. Так яно пазней і аказалася. У Германіі працаваў на цукровай фабрыцы, карэспандэнтам часопіса Саюза беларускай моладзі «Малады змагар», чорнарабочым. Калі ў красавіку 1945 года мясцовасць, дзе жылі Шпакоўскі з жонкай, апынулася ў амерыканскай акупацыйнай зоне, ім давялося вярнуцца ў Лучнікі.

Пра той перыяд ураджэнец вёскі Лучнікі паэт Янка Золак (сапраўдныя імя і прозвішча Антон Даніловіч) расказваў: «Лявона Случаніна я знаў добра, гэта быў мой сябра. З ім я працаваў у часе нямецка-савецкае вайны ў школе, дзе ён быў загадчыкам, а я завучам. Тут жа мы выдалі два нумары рукапіснага часопіса «Васілёк», дзе змяшчалі свае творы… Пасля школы разам з ім я працаваў у рэдакцыі «Газэты Случчыны». Але наша сяброўства скончылася пасля выезду Лявона з Нямеччыны на бацькаўшчыну. Даведаўшыся аб гэтым, я напісаў эпіграму:

Залатую яго маладосць
Растапталі чэкісты ботамі,
Ды сабе і людзям на злосць
Да чэкістаў ён едзе з ахвотаю».

Праўда, пра «ахвоту» вяртання дадому можна гаварыць вельмі ўмоўна, калі ўлічыць, што Лявону давялося перажыць смерць маленькай дачкі, а ў дадатак яшчэ і жонка цяжка захварэла.

На радзіме Лявона Случаніна арыштавалі, асудзілі на 15 гадоў папраўча-працоўных лагераў і 5 гадоў пазбаўлення правоў. Адбываць пакаранне давялося на Поўначы. Пасля вызвалення з лагера ў 1955 годзе (лагерны тэрмін быў зменшаны да 10 гадоў) жыў у горадзе Варкута, працаваў загадчыкам кансультацыйнага пункта рэспубліканскай завочнай школы Комі АССР. У 1973 годзе вярнуўся на радзіму і жыў у Салігорску, дзе і памёр 25 кастрычніка 1995 года. У 1993 годзе быў прыняты ў Саюз пісьменнікаў Беларусі.

Яшчэ ў школьныя гады Лявон Случанін пачаў пісаць вершы, а першыя публікацыі ў друку адносяцца да 1936 года. Менавіта тады газета «Звязда» змясціла ў яго перакладзе на беларускую мову «Вершы аб савецкім пашпарце» Уладзіміра Маякоўскага, газета «Рабочий» – прысвечаны Максіму Горкаму верш «Буравесніку рэвалюцыі», а часопіс «Полымя рэвалюцыі» – верш «Нашаму Янку Купалу». У ваенны час яго вершы друкавалі «Газэта Случчыны», «Беларуская газэта» (Мінск), «Голас вёскі» (Мінск), «Раніца» (Берлін), часопіс «Новая дарога» (Беласток), пасля вайны – часопісы «Беларуская думка» (ЗША), «Полымя», газета «Голас Радзімы», некаторыя іншыя выданні.

У 1943 годзе ў Слуцку выйшаў з друку паэтычны зборнік «Песняры Случчыны», дзе былі вершы і паэма «Пагоня» Лявона Случаніна, якія пазней чэкісты назвалі «адкрытай антысаветчынай». Вось дык «антысаветчына», калі аўтар заклікаў беларускі народ ведаць сваю гісторыю, змагацца за незалежнасць, не забываць пра свае нацыянальныя сімвалы, не саромецца называць сябе беларусамі. Хіба ж гэта не сугучна з нашым часам? А яшчэ паэт у сваіх творах праслаўляў працавітасць беларусаў, прыгажосць роднага краю, асуджаў прымусовую калектывізацыю, заганныя метады работы чэкістаў, калі «запаўнялася магіла за магілай святымі целамі расстрэляных людзей». А хто, скажыце, можа аспрэчыць словы паэта:

Годзе крыўду цярпець!
Прэч пакуты і здзек!
Веру – збудуцца нашыя мары!
Памятай, беларус, што і ты чалавек,
Які можа сабой гаспадарыць!
Нашы скарбы вякамі цягалі ад нас,
Нашу радасць у гразь утапталі,
У вялікі паход клічуць праўда і час,
Клічуць слаўнай мінуўшчыны далі…

Лявон Случанін – аўтар гістарычнай паэмы «Рагнеда», якая выйшла асобным выданнем у Вільні ў 1944 годзе, у 1958 годзе – у Аўстраліі, у 1991 годзе яе змясцілі часопіс «Спадчына» (№ 4) і газета «Калийщик Солигорска». У аснове твора – гістарычныя факты, звязаныя з полацкім князем Рагвалодам і яго дачкой Рагнедай, якую князь кіеўскі Уладзімір сілай прымусіў стаць сваёй жонкай. Аўтар з любоўю, укладаючы ўсю сілу свайго таленту, выпісаў вобраз легендарнай князёўны Рагнеды – патрыёткі роднай зямлі.

«Ісус Хрыстос» – яшчэ адна паэма Лявона Случаніна, якую ён ствараў у канцы 1970-х гадоў у Салігорску і ў адносінах да якой гаварыў: «…каб мы былі такімі, як Хрыстос, хаця б у паводзінах (я ўжо не гавару аб тым, што ён людзей вылечваў і нават уваскрашаў з мёртвых), калі б мы выконвалі яго запаведзі, – то гэта ўжо быў бы звышкамунізм».

Сваім галоўным творам Лявон Случанін лічыў аўтабіяграфічны раман у вершах «Алесь Няміра», напісаны ў 1962–1985 гадах (у 1991 годзе яго публікацыя была ў газеце «Калийщик Солигорска»). Друкуючы раман, газета пісала: «У беларускай літаратуры не многа паэтычных твораў такога памеру, мастацкія вартасці якіх роўны «Алесю Няміры». Раман насычаны дасціпна выпісанымі эпізодамі, прасякнуты чыстым лірызмам, поўны паэзіі самай высокай пробы. У ім багата жыццёвай мудрасці, глыбокіх назіранняў. Вершаваныя радкі знітаваны народным гумарам, трапнымі выслоўямі». У заключных радках рамана паэт выказаў пажаданне, каб людзі:

…любілі, шанавалі
свой народ, сваю Радзіму,
сваю спадчыну і мову,
паважаючы і ўдумна
вывучаючы чужое,
без сляпога падражання
і пакорнасці лакейскай.
А душы сваёй вярнулі
дабрыню і незалежнасць!

На прыкладзе жыцця галоўнага героя рамана Алеся Няміры адлюстраваны, як пісала літаратуразнаўца Лідзія Савік, «не толькі лёс самога аўтара, але і жыццёвы шлях беларусаў, якім выпала на долю перанесці разам з краінай многія выпрабаванні: войны, рэвалюцыі, злачынную калектывізацыю, рэпрэсіі, выгнанне, пасляваенныя цяжкасці».

Анатолій ЖУК

Лявон Случанін

Зямлі беларускай

Шмат прыгожых мясцін на зямлі беларускай,
Яны сэрца маё пакарылі навек…
Жыў пад Гомелем я, у Дуброўне, у Глуску,
А душа мая ў Слуцку заўсёды жыве.
Хадзіў берагамі і Случы, і Шчары,
Я аблазіў Арэсы і Пцічы гушчары,
Любаваўся на Нёман з зары да зары.
Мяне шчыра ласкалі і сонца, і зоры
І прасілі да іх маю песню ўзняць.
Мяне духам паданняў натхнялі азёры:
І Дрысвяты, і Нарач, і возера Князь.
Я пад Гродна хадзіў любавацца барамі,
І здавалася мне, што ты ў казцы жывеш.
Я знаёмы з табой і з тваімі зубрамі,
Дарагая мая Белавеж!
Дзе я толькі не быў, што я толькі не бачыў,
Галаву ад павагі схіляючы ніц.
Дзе я толькі не піў летнім поўднем гарачым
Берасцяным карцом з беларускіх крыніц!
Ты заўсёды мяне сустракала, як маці:
Ці вяртаўся з вяселля, ці з горкай бяды…
Я з касою хадзіў па тваёй сенажаці,
Харчаваўся супамі з тваёй лебяды.
Ты гадуеш людзей працавітых і шчырых,
Простых з мовы, зычлівых з душы.
На прасторах тваіх люд нязможаны вырас
На суглінках з пяском і ў балотнай глушы.
У народзе тваім сілы – край непачаты:
У старанных мужчын, у прыгожых жанок.
А якія цябе аздабляюць дзяўчаты!
Варта глянуць на іх – дух займае ажно!
А люблю твае мірныя далі-палеткі,
На світанні над лесам лагоду-смугу,
Задуменнае неба, ласкавыя кветкі.
Я люблю цябе так, што забыць не магу.
Не магу без цябе на чужыне далёкай
Ні пазбыцца нуды, ні пазбыцца тугі.
Мяне цягне дадому буслоў тваіх клёкат,
Што вясною і летам вартуюць лугі.
Мяне цягне прыветная песня жаўронка,
Што струменіцца з неба на нівы, лясы.
Мяне Случчына цягне – юнацтва старонка,
Ненаглядны прасцяг сарамяжай красы.
Мяне цягнуць машын працавітых маторы
І заводаў тваіх маладыя гудкі.
Мяне цягнуць дадому лясныя прасторы,
Непачатых паэм залатыя радкі.
Мяне цягнуць прыгожыя гмахі сталіцы,
На якіх залаціцца Ярылы прыход.
Мяне цягне ўсё тое, чаму пакланіцца
Я не змог на працягу 15 год.
Мяне цягне тваё залатое світанне,
Што разгоніць дакучлівы, вязкі туман,
Што абноўленым днём над Радзімаю ўстане,
Чалавечным і шчырым, як радасць сама.
Мяне цягне дадому вялікая сіла,
Ад якое эпохі пачатак бяруць.
Мяне цягне жыццё, мяне цягне магіла,
Мяне цягне дадому мая БЕЛАРУСЬ!

1958 г. Варкута

Леон Случанин
(Шпаковский Леонтий Романович; Шпакоўскі Лявонцій Раманавіч)

15 октября 1914 года в крестьянской семье деревни Лучники Слуцкого района начался земной путь будущего поэта Леонтия Шпаковского (псевдоним – Леон Случанин). Как раз шла Первая мировая война, что дало ему основание позже написать:

Сочилась кровью Беларусь.
Справляла бал чужая рать…
Как раз примерно в эту пору
На свет меня родила мать…

Кстати, мать Леона – Прасковья Петровна – занималась домашним хозяйством, а отец – Роман Васильевич – кроме работы на земле плотничал, чтобы как-то подзаработать. Однажды он даже поехал на заработки в США, однако вскоре вернулся в Лучники и занялся крестьянским хозяйством, которое в деревне считалось середняцким.

В 1929 году Леон закончил Лучниковскую семилетнюю школу и поступил в Слуцкий педагогический техникум. Однако учёбу быстро бросил и поступил в Минский театральный техникум, поскольку очень увлекался художественным творчеством Владислава Голубка и его артистической труппы. Но как сына середняка его зачислили без права получения стипендии. Без денег жить в Минске было проблематично, поэтому пришлось вернуться в педтехникум в Слуцк. С третьего курса поступил на литературный факультет Минского педагогического института, который окончил в 1936 году. Получил направление на работу преподавателем русского языка и литературы в город Чериков Могилёвской области.

Здесь 29 сентября 1937 года Л.Р. Шпаковского арестовали, обвинили в антисоветской агитации и пропаганде. Постановлением «тройки» от 2 декабря 1937 года его приговорили к 10 годам исправительно-трудовых лагерей. Но случилось почти невероятное: чекисты признали безосновательность ареста, 28 октября 1939 года Чериковский районный отдел НКВД БССР прекратил против него дело.

После освобождения из лагеря Л.Р. Шпаковский вернулся в Лучники, начал учительствовать в средней школе № 3 города Слуцка, а с 1940 года преподавал русский язык и литературу в местном педтехникуме. С началом Великой Отечественной войны жил у родителей, до 1943 года был директором Лучниковскай школы, а потом – школьным инспектором Слуцкого округа, одновременно сотрудничал с окружной «Газетой Слутчины».

При отступлении из Слуцкого района гитлеровских захватчиков выехал в Германию. Он понимал, что работу на оккупированной территории советская власть определяет, как коллаборационизм и этого ему не простит. Так оно позже и оказалось. В Германии работал на сахарной фабрике, корреспондентом журнала Союза белорусской молодёжи «Молодой борец», чернорабочим. Когда в апреле 1945 года местность, где жили Шпаковский с женой, оказалась в американской оккупационной зоне, им пришлось вернуться в Лучники.

О том периоде уроженец деревни Лучники поэт Янка Золак (настоящие имя и фамилия Антон Данилович) рассказывал: «Леона Случанина я знал хорошо, это был мой друг. С ним я работал во время немецко-советской войны в школе, где он был директором, а я завучем. Здесь же мы выпустили два номера рукописного журнала «Василёк», где помещали свои произведения… После школы вместе с ним я работал в редакции «Газеты Слутчины». Однако наша дружба закончилась после приезда Леона из Германии на родину. Узнав об этом, я написал эпиграмму:

Золотую его молодость
Растоптали чекисты ботами,
Да себе и людям назло
Он к чекистам едет с охотою».

Правда, об «охоте» возвращения домой можно говорить весьма условно, если учесть, что Леону пришлось пережить смерть маленькой дочки, а вдобавок ещё и жена тяжело заболела.

На родине Леона Случанина арестовали, осудили на 15 лет исправительно-трудовых лагерей и 5 лет лишения прав. Отбывать наказание пришлось на Севере. После освобождения из лагеря в 1955 году (лагерный срок был уменьшен до 10 лет) жил в городе Воркута, работал заведующим консультационным пунктом республиканской заочной школы Коми АССР. В 1973 году вернулся на родину и жил в Солигорске, где и скончался 25 октября 1995 года. В 1993 году был принят в Союз писателей Беларуси.

Ещё в школьные годы Леон Случанин начал писать стихи, а первые публикации в печати относятся к 1936 году. Именно тогда газета «Звезда» поместила в его переводе на белорусский язык «Стихи о советском паспорте» Владимира Маяковского, газета «Рабочий» – посвящённое Максиму Горькому стихотворение «Буревестнику революции», а журнал «Пламя революции» – стихотворение «Нашему Янке Купале». В военное время его стихи печатали «Газета Слутчины», «Белорусская газета» (Минск), «Голос деревни» (Минск), «Утро» (Берлин), журнал «Новая дорога» (Белосток), после войны – журналы «Белорусская мысль» (США), «Пламя», газета «Голос Родины», некоторые другие издания.

В 1943 году в Слуцке вышел из печати поэтический сборник «Певцы Слутчины», где были стихи и поэма «Погоня» Леона Случанина, которые позже чекисты назвали «открытой антисоветчиной». Вот так «антисоветчина», когда автор призвал белорусский народ знать свою историю, бороться за независимость, не забывать про свои национальные символы, не стесняться называть себя белорусами. Разве это не созвучно с нашим временем? А ещё поэт в своих произведениях прославлял трудолюбие белорусов, красоту родного края, осуждал принудительную коллективизацию, порочные методы работы чекистов, когда «заполнялась могила за могилой святыми телами расстрелянных людей». А кто, скажите, может оспорить слова поэта:

Годами обиды терпеть!
Прочь муки на век!
Верю – сбудутся наши чаянья!
Знай, белорус, что и ты человек,
Тот, что может собою хозяйничать!

Наши богатства веками тащили у нас,
Нашу радость в грязь втоптали,
В великий поход зовёт правда сейчас,
Кличут славного прошлого дали…

Леон Случанин – автор исторической поэмы «Рогнеда», вышедшей отдельным изданием в Вильнюсе в 1944 году, в 1958 году – в Австралии, в 1991 году её поместил журнал «Наследие» (№ 4) и газета «Калийщик Солигорска». В основе произведения – исторические факты, связанные с полоцким князем Рогволодом и его дочерью Рогнедой, которую князь киевский Владимир силой заставил стать своей женой. Автор с любовью, вкладывая всю силу своего таланта, описал образ легендарной княжны Рогнеды – патриотки родной земли.

«Иисус Христос» – ещё одна поэма Леона Случанина, которую он создал в конце 1970-х годов в Солигорске и в отношении которой говорил: «…если бы мы были такими, как Христос, хотя бы в поведении (я уже не говорю о том, что он людей исцелял и даже воскрешал из мёртвых), если бы мы выполняли его заповеди, – то это уже был бы сверхкоммунизм».

Своим главным произведением Леон Случанин считал автобиографический роман в стихах «Алесь Немира», написанный в 1962–1985 годах (в 1991 году его публикация была в газете «Калийщик Солигорска»). Печатая роман, газета писала: «В белорусской литературе не много поэтических произведений такого размера, художественные достоинства которых равны «Алесю Немире». Роман насыщен остроумно описанными эпизодами, пропитан чистым лиризмом, полон поэзии самой высокой пробы. В нем много жизненной мудрости, глубоких наблюдений. Стихотворные строки связаны народным юмором, меткими изречениями». В заключительных строках романа поэт высказал пожелание, чтобы люди:

… любили, ценили
свой народ, свою Родину,
своё наследие и язык,
уважая и вдумчиво
изучая чужое,
без слепого подражания
и покорности лакейской.
А душе своей вернули
доброту и суверенность!

На примере жизни главного героя романа Алеся Немиры отражены, как писала литературовед Лидия Савик, «не только судьба самого автора, но и жизненный путь белорусов, которым выпало на долю перенести вместе со страной многие испытания: войны, революции, преступную коллективизацию, репрессии, изгнание, послевоенные трудности».

Анатолий ЖУК

Перевод –
Владимир ХВОРОВ