23.03.2013

Мікола Лобан (27 кастрычніка 1911 года – 28 снежня 1984 года) – беларускі пісьменнік і мовазнаўца, заслужаны работнік культуры Беларусі. Яго жыццёвы шлях пачаўся на слуцкай зямлі ў вёсцы Чапліцы ў сялянскай сям"і. У 1926 годзе скончыў сямігадовую школу ў Слуцку і стаў працаваць у роднай вёсцы паштальёнам і бібліятэкарам. Пасля заканчэння ў 1931 годзе слуцкіх двухгадовых педагагічных курсаў настаўнічаў у Слуцкім, Любанскім і Пухавіцкім раёнах. У 1939 годзе паступіў на філалагічны факультэт Кіеўскага ўніверсітэта, а праз год перавёўся ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт.

З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны Мікалай Паўлавіч прасіўся на фронт, але яго прызналі непрыгодным да службы ў арміі. Тады ён прабраўся з Мінска да горада Волхаў у Ленінградскай вобласці і дамогся свайго: стаў салдатам, а праз некаторы час яго прызначылі камандзірам аддзялення. Выконваючы службовыя абавязкі, ён знаходзіў час, каб рабіць запісы ў дзённіку. Вось адзін з іх – за 18 верасня 1941 года: «У 11 гадзін дня па трывозе мы пастроіліся на адкрытай дарозе і накіраваліся на пярэдні край. Наперадзе калоны брава ехала на конях камандаванне батальёна… Як толькі мы ўвайшлі ў лес, на нас наляцела варожая авіяцыя. Першымі бомбамі вывелі са строю адзіную батальённую гарматку, кухню і санітарную павозку. Наш узвод са сваім камандзірам кінуўся ў лес справа. Я ўсхапіўся з зямлі. Перада мною дыхала яшчэ жывая агромністая круглая яма. Справа ад мяне ўпаў Парфёнаў. Ён жывы. На нас спікіраваў самалёт і прастрачыў паміж мною і Парфёнавым. Нехта застагнаў. Гэта паміраў ранены ў галаву Каранкевіч. У яго былі рубцы ад ран яшчэ з фінскай вайны… На захадзе сонца зноў наляцелі самалёты. Бамбёжка пікіроўшчыкаў – гэта страшна, я другі раз за гэты дзень чакаў смерці. Мы стаялі, як чарада авечак, што страціла пастуха, сярод непраходнага лесу. Наш камандзір Манжула зусім разгубіўся. Паявіўся камандзір роты, раздаў нам сухары і раптоўна прапаў… Мы, аддзялённыя камандзіры, са сваімі аддзяленнямі спыніліся на адпачынак… Скора мы даведаліся, што наш батальён удзельнічаў у атацы, правёў яе няўмела і быў разбіты. Камбата Траццякова мінай разарвала на кавалкі. Забітыя і некаторыя камандзіры рот, забіта і паранена многа салдатаў».

У адным з баёў на Волхаўскім фронце 27 верасня 1941 года Мікалай Паўлавіч быў паранены ў шыйны пазванок асколкам ручной гранаты. Санітарны цягнік, у якім яго адправілі ў тыл, 2 кастрычніка трапіў пад варожую бамбёжку. Ён цудам застаўся жывы, амаль тры месяцы лячыўся ў шпіталі ў Кіраве, а потым да 21 красавіка 1942 года – у Іркуцку. Па стану здароўя быў дэмабілізаваны, прыкладна год выкладаў рускую мову і літаратуру ў пасёлку Келераўка ў Казахстане, а ў 1945 годзе закончыў вучобу ў Беларускім дзяржаўным універсітэце. У 1944 – 1967 гадах быў навуковым супрацоўнікам у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук Беларусі, у 1967 – 1968 гадах – загадчык рэдакцыі выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя», потым да 1978 года – зноў у Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа: загадчык сектара, навуковы супрацоўнік.

Першае сваё апавяданне Мікола Лобан надрукаваў у 1930 годзе. Ён – аўтар аповесці «Іркуцянка» (1953), раманаў «На парозе будучыні» (1964), «Гарадок Устронь» (1970), «Шэметы» (1981), што склалі трылогію. У ёй пісьменнік паставіў перад сабой маштабную задачу – адлюстраваць «гісторыю нашага грамадства ад Кастрычніцкай рэвалюцыі да сённяшніх дзён», расказаць «аб жыцці і лёсе людзей таго пакалення, якое прайшло праз агонь рэвалюцыі, грамадзянскай вайны і наступных выпрабаванняў палавіны нашага стагоддзя». Задума гэтая, засведчыў аўтар у 1968 годзе, «нарадзілася даўно. Я не магу прыпомніць дакладна, калі і ў сувязі з чым. Цяпер мне здаецца, што яна, як праклён, мучыла мяне на працягу ўсяго майго жыцця». Гэта звязана ў першую чаргу з тым, што Мікола Лобан прад"яўляў да сябе вельмі высокія творчыя патрабаванні. Ён скрупулёзна вывучаў жыццёвы матэрыял, пакладзены ў аснову твора. Для першай кнігі трылогіі – рамана «На парозе будучыні» аўтар перагледзеў шматлікія газеты за 1916 – 1921 гады, склаў падрабязную картатэку падзей той пары. Іх веданне дапамагло пісьменніку адчуць дух часу, яго атмасферу, дынаміку і напружанне. Рыхтуючы рэальную базу для рамана «Гарадок Устронь», у якім чытач можа пазнаць прыкметы Слуцка, Мікола Лобан падрабязна азнаёміўся з дакументамі Слуцкага райкама партыі за некалькі гадоў. Гэта дазволіла яму дасягнуць высокай фактычнай дакладнасці. Літаратурны крытык Дзмітрый Бугаёў аднёс раман «Гарадок Устронь» «да самых значных твораў беларускай прозы шасцідзесятых – пачатку сямідзесятых гадоў» ХХ стагоддзя, а Міколу Лобана – да «сур"ёзнага, сталага майстра беларускай эпічнай прозы».

«Пісьменнік, мне здаецца, пачынаецца не тады, калі прыходзіць майстэрства слова, а тады, калі з"яўляецца непаўторнасць думкі, сваё мастацкае вока, калі ёсць што сказаць і, самае галоўнае, непераадольная патрэба сказаць гэта, – сцвярджаў Мікола Лобан. – Калі пісьменнік задае сабе пытанне, пра што б яму напісаць, – гэта не пісьменнік. Ён не разабраўся яшчэ ні ў сваіх пачуццях, ні ў пачуццях блізкіх яму людзей, не гаворачы ўжо пра грамадства ўвогуле, чым яно жыве, чым дыша. Многіх людзей, якім трэба было б быць шафёрамі, токарамі ці аграномамі, толькі па дабраце часу, як трэскі ў паводку, вынесла ў пісьменнікі. Пладзіць халодную, раўнадушную, «благополучненькую» халтуру – гэта абкрадваць, абмерваць, абважваць чытача, можа, у самым галоўным, у яго духоўнай ежы».

У 1984 годзе пабачыла свет кніга Міколы Лобана «Пяць раніц тыдня» (эсэ, асацыяцыі, артыкулы) – адно з лепшых выданняў у беларускай эсэістыцы. За гэту кнігу пісьменніку ў 1985 годзе пасмяротна была прысуджана Літаратурная прэмія імя Івана Мележа Саюза пісьменнікаў БССР. Разам з Эдзі Агняцвет Мікола Лобан пераклаў на беларускую мову аповесць Максіма Горкага «У людзях».

Наш зямляк набыў вядомасць і як навуковец. Ён удзельнічаў у складанні «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (1959), «Арфаграфічнага слоўніка» (з М.Р. Суднікам, 1948, 1961, 6 е выданне перапрацаванае і дапоўненае ў 1990), «Руска-беларускага слоўніка» (1953), «Беларускарускага слоўніка» (1962). А калі адкрыеце першы том «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (1977) у пяці тамах, то даведаецеся, што кандыдат філалагічных навук М.П. Лобан – член рэдакцыйнай калегіі выдання і рэдактар першага тома, аўтар праекта «Інструкцыі для ўкладальнікаў».

Няпроста ішлося па жыцці Мікалаю Паўлавічу Лобану, аднак ён быў жыццялюбам, чалавекам высокай культуры, вельмі цаніў простыя чалавечыя адносіны. У вышэйназванай кнізе «Пяць раніц тыдня» ён напісаў, што сапраўдная любоў да чалавека павінна быць «на кожным кроку, у кожным выпадку фізічнага і духоўнага датыкнення… гэта твой жыццёвы стыль, тваё асяроддзе, тваё паветра, ты іначай не ўмееш, гэта твой почырк, твая паходка – гэта тваё крэда». У памяць пра выдатнага пісьменніка і навукоўца Міколу Лобана адна з вуліц горада Слуцка названа яго імем.

 

Анатолій ЖУК



 

Вспоминая деда

В 2011 году исполнилось 100 лет со дня рождения моего деда, Николая Павловича Лобана. Как он пишет в своих воспоминаниях: «…в памятной книге рукою отца, красивым каллиграфическим почерком было записано: «Родилась тёлка 12 января 1911 года», а строкой ниже – «Крестился Николай 14 октября 1911 года». Начавшись с такой прозаичной, я бы сказал, статистической записи, его судьба в дальнейшем была наполнена неожиданными поворотами и драматическими событиями.

Уцелев во времена смуты гражданской войны и красно-белого террора, он становится сельским библиотекарем, а потом учителем в родной деревне Чаплицы на Слутчине. Проходит он невредимым и через волну сталинских репрессий 1927 года, почти полностью уничтоживших первую поросль белорусской национальной интеллигенции. Потом будут хаос первых дней войны, Волховский фронт и ранение в голову, след от которого останется на всю жизнь. И, наконец, его индивидуальное, если так можно выразиться, чудесное спасение, когда с чьей-то легкой руки его, раненного в голову, пронесли до конца санитарного вагона, а потом почему-то вернули и положили в начало… После прямого попадания авиабомбы он оказался единственным, кто остался в живых. Его, искалеченного, с перебитыми ногами, среди груды искореженного метала и останков того, что ещё недавно было человеческими телами, найдут пацаны из ближайшей деревни. Я ещё помню из его рассказов, что он полз к кустам. Как он там выполз из этого ада или его выбросило взрывной волной – одному Богу ведомо. Но в результате он выжил и моё существование является одним из подтверждений этого чуда.

Будучи одним из основателей Института языкознания имени Якуба Коласа Академии Наук БССР, он стал одним из авторов орфографического и толкового словарей белорусского языка, переживших множество редакций и актуальных по сей день. Но основным делом всей его жизни стала литературная работа и как её итог – множество рассказов, эссе и романов.

Для меня вся эта литература начинается в виде смутных воспоминаний из раннего детства, когда утро в бабушкиной квартире на проспекте Пушкина в Минске входило в моё пробуждающееся сознание с приглушённого размеренного стука печатной машинки и запаха кофе из комнаты деда…

Будучи человеком очень замкнутым, можно сказать закрытым, он очень любил природу и смог передать это мне – первые в моей жизни воспоминания о лесе, реке связаны с его образом. Он дал мне послушать на заболоченных лугах Слутчины песню «небесного барашка» из моей любимой детской книжки В. Бианки «Кто чем поет?» и под влиянием его глубоко природной, созерцательной натуры я пристрастился к таинству рыбалки.

В дополнение к своему чудесному спасению во время войны, наверное, для нумерологической завершённости, как минимум ещё два чуда были явлены мне дедом во время наших с ним странствий по пригородным лесам и полям.

Он достал репку из земли. Мы шли по земле. Под ногами была земля, точнее – почва, по которой ходят ногами. А он остановился и сказал: «Сейчас я что-то тебе покажу». И достал из серого праха желтый круглый плод. Что-то было в этом явлении завораживающее, как рождение и смерть. Вот это «творение» из небытия и запомнилось мне на всю жизнь. Это была «добыча», поэтому мы её отнесли домой и, по-моему, съели.

Второй случай был связан с разрушением культурной парадигмы городского ребёнка, выращенного в условиях чистоты и стерильности. Мы пошли в лес. В лесу ребёнку захотелось пить. Дедушка нашёл под кустом старую ржавую жестянку от тушёнки, ножом пробил две дырки, чтоб приделать ручку из алюминиевой проволоки, и, предварительно прокалив в огне, наполнил этот сосуд, о ужас, водой из озерца. Вскипятил, остудил и напоил. Я был в шоке, но выпил и остался жив. Более того, через 25 лет я стал практиковать что-то подобное на своих детях, когда понял, что сырую колбасу можно жарить прямо на углях, бросая в костёр, без всякой посуды.

Эти простые и рациональные поступки человека, трезво и без иллюзий воспринимающего окружающую реальность, оказали, наверное, большое влияние на формирование моего мировоззрения, базовых принципов восприятия окружающего мира.

В этом году моя мама, разбирая архив деда, наткнулась на рукопись под названием «Аповесць майго маленства» («Повесть моего детства»). Я с огромным интересом прочёл эти шестьдесят страниц автобиографического текста и стал набирать его, чтобы сохранить в электронном варианте. Можно было просто отсканировать этот текст, но мне захотелось совершить этот труд вручную. Некоторые вещи становятся понятны только «переписчику» при повторном прочтении, особенно это актуально, когда речь идёт о поступках, характерах твоих предков и истории земли, на которой родился. Удивительно, как много узнаёшь в себе, просто читая воспоминания своих предков, и я счастлив, что мне был дан шанс встречи с этим человеком на страницах этой рукописи спустя многие годы после его кончины.

 

Денис КЛИМЕНКО.

Режиссер монтажа ООО "Nival Network"
Фото с блога postproduction.narod.ru