03.12.2014

Ва ўсе часы кніга з'яўлялася аб'ектам увагі як крыніца ведаў і як утрымальнік духоўных каштоўнасцяў. Іх збіралі. Унікальныя кнігазборы вядомы са старажытнасці. У гісторыі нашага краю таксама знойдзем цікавыя, вартыя нават асобнай размовы, сабранні кніг. Каштоўнасць некаторых рарытэтаў прымушала ўладальнікаў рабіць захады па забяспячэнню іх захаванасці, у тым ліку прастаўляць на старонках кніг адпаведныя адзнакі або надпісы.

У ліку колішніх мясцовых кнігазбораў на першым месцы стаяць бібліятэкі царкоўныя. Пад час перамяшчэння маёмасці праваслаўнага Троіцкага манастыра ў 1869 годзе са Слуцка ў Мінск была вывезена і бібліятэка. На новым месцы зрабілі яе апісанне. У Слуцку ж засталася нязначная колькасць кніг, каштоўнейшай з якіх было рукапіснае Евангелле Юрыя Алелькавіча. Гэта манастырская бібліятэка збіралася на працягу стагоддзяў. Першае яе апісанне было зроблена ў 1494 годзе, яна складалася тады з 45 рукапісных кніг. Захаваліся звесткі пра кнігі, што меліся ў гарадскіх Праабражэнскім і Ільінскім манастырах, пры буйных цэрквах. Царкоўнае кіраўніцтва клапацілася і аб забяспячэнні кнігамі храмаў і манастыроў краю. На працягу XVII–XVIII стагоддзяў гарадская кальвінская абшчына ўтрымлівала значны кнігазбор пры рэфармацкім храме і гімназіі. Не адставалі і мясцовыя манахі-езуіты – у XVIII стагоддзі іх калегіяльная бібліятэка, што размяшчалася пры езуіцкім Троіцкім кляштары, па колькасці экзэмпляраў у краіне саступала толькі езуіцкай бібліятэцы ў Полацку.

Цікавасць уяўляюць княжацкія сабранні. У XV–XVI стагоддзях гэта была бібліятэка князёў Алелькавічаў, у пазнейшыя часы – Радзівілаў. Меліся і іншыя прыватныя кнігазборы: у губернатара Слуцкага княства Казіміра Клакоцкага (XVII стагоддзе), у кіраўніка Праабражэнскага брацтва і члена мясцовага магістрата Івана Скачкевіча (XVII стагоддзе), у кальвінскага пастара Бергеля (XIX стагоддзе).

Для сучаснага чалавека паліца з кнігамі ўжо не рэдкасць. Дзеля задавальнення попыту чытачоў у горадзе і раёне дзейнічаюць ведамасныя бібліятэкі, Цэнтральная раённая бібліятэка і яе філіялы. Кнігі дзяржаўных або грамадскіх бібліятэк пазначаюцца адпаведным штэмпелем, прыватныя ўладальнікі часам адзначаюць кнігі ўласным надпісам. Але для паважаючага сябе бібліяфіла найбольш ганарова мець свой кніжны знак – экслібрыс.

Экслібрыс – гэта мініяцюрная графічная выява, у якую ўваходзяць тэкст і малюнак, з якіх можна даведацца пра ўладальніка кнігі і аб тэматычнай накіраванасці кнігазбору.

Правобразам экслібрыса трэба назваць надпісы, якія рабіліся на старонках кніг. Такія ўладальніцкія, а таксама дарчыя і ўкладныя запісы для даследчыкаў вельмі каштоўныя, бо дазваляюць прасачыць, асабліва пры наяўнасці некалькіх уладальніцкіх надпісаў, лёс кнігі, яе перамяшчэнне ў часе і прасторы.

Заможныя ўладальнікі для сваіх кніг маглі замовіць скураныя пераплёты з металічным рэльефным абкладам або з імітуючым яго арнаментальным рэльефным цісненнем на скуры, у тым ліку і са зробленым ціснёным кніжным знакам. Такія знакі звычайна ўтрымліваюць выяву родавага герба магната і размяшчаюцца на правым баку пераплёта, яны называюцца суперэкслібрысамі.

З XVII стагоддзя на змену ціснёным суперэкслібрысам прыходзяць кніжныя знакі, аддрукаваныя на паперы. Такім з'яўляецца экслібрыс слуцкага князя Багуслава Радзівіла. Гэта размешчаная на фоне аркі з калонамі выява герба роду Радзівілаў: чорны арол, на грудзях якога шчыт з трыма ражкамі, а знізу – адпаведны надпіс. Зроблены знак у 1671 годзе, ужо пасля смерці князя, для адзнакі той часткі княжацкай бібліятэкі, якая па завяшчанню перадавалася пляменніку князя Фрыдрыху-Вільгельму, герцагу Прусіі, і павінна была знаходзіцца ў Кенігсбергу. Акрамя твораў багаслоўскага зместу, перадаваемы кнігазбор утрымліваў значную колькасць кніг па мастацтву, архітэктуры, гісторыі, філасофіі, медыцыне, матэматыцы. Бібліятэка князя Багуслава складалася з кніг, якія ён набываў у Еўропе. Уваходзілі ў яе і кніжныя фонды князёў Алелькавічаў, якія Радзівілам перайшлі ў 1612 годзе ў спадчыну.

Вышэй прыведзены экслібрыс цікава параўнаць з экслібрысам уладара Слуцка XVIII стагоддзя Гераніма Фларыяна Радзівіла. Тут таксама бачым чорнага арла, з такімі ж ражкамі на шчыце на грудзях. Але адпаведныя новаму часу эстэтычныя погляды патрабавалі іншага падыходу да рашэння твора. Гэта ўжо не сімвалічная па характару рэнесансна-гатычная геральдычная выява, а сюжэтная кампазіцыя з рэалістычнай праўдападобнасцю вобразаў, што ўласціва мастацтву барока. Мы бачым, што арол ляціць па небу, пад ім прасціраецца даліна з двума гарадамі на гарызонце. Архітэктурныя матывы падаюцца спрошчана, аднак можна не сумнявацца, што адзін з іх абазначае Нясвіж – цэнтр роду Радзівілаў і месца, дзе нарадзіўся князь Геранім. Другі – гэта Слуцк, цэнтр уласных уладанняў князя, яго любімы горад, для працвітання якога ён будаваў грандыёзныя і нават фантастычныя планы. Можна думаць, што Геранім Фларыян Радзівіл, які надаваў увагу мастацтву, у тым ліку і літаратуры, меў значную бібліятэку, сведчаннем чаго з'яўляецца і зроблены для яе экслібрыс. Пасля смерці князя край дастаўся яго брату Міхаілу Казіміру Радзівілу, які перавёз бібліятэку са Слуцка ў Нясвіж.

Кніжныя скарбы, як бачым, не раз перамяшчаліся з аднаго месца ў другое. Напрыклад, у XIX стагоддзі наш горад пакінула вялікая колькасць кніг гімназічнай бібліятэкі. Заснаваная пры рэфармацкім храме гімназія тады стала дзяржаўнай, таму кальвінскі сінод пастанавіў сваю частку бібліятэкі перавезці ў Вільню. А кнігі Слуцкай дзяржаўнай класічнай гімназіі пачалі пазначацца пячаткай, дзе акрамя тэкста мелася выява расійскага двухгаловага арла.

Цікавым перыядам для экслібрыса можна назваць 1920–30-я гады, калі нараджалася новае беларускае мастацтва. У ліку яго стваральнікаў значыцца імя нашага зямляка Паўла Гуткоўскага. Займаўся ён прыкладной графікай, ілюстрыраваў і афармляў разнастайныя выданні. Разам з яшчэ трыма беларускімі мастакамі ў 1928 годзе стаў удзельнікам міжнароднай выстаўкі экслібрыса ў Лос-Анжэлесе. У ліку яго твораў – зроблены ў 2-й палове 1920-х гадоў знак для бібліятэкі Цэнтральнага Бюро Краязнаўства.

Пікам росквіту беларускага экслібрыса можна назваць 1970 – 80-я гады. Тады з'яўляліся прысвечаныя экслібрысу даследаванні і выданні. Актыўна дзейнічаў «Беларускі клуб экслібрысістаў». Мастакі ўдзельнічалі ў разнастайных выстаўках экслібрыса.

У тыя часы над серыяй экслібрысаў працаваў слуцкі мастак Уладзімір Садзін. Адзін з іх зроблены для слуцкага настаўніка і краязнаўцы Рыгора Родчанкі. Для стварэння вобразнага строю знака мастак улічыў актыўную літаратурную дзейнасць Родчанкі, а таксама адштурхнуўся ад яго літаратурнага псеўданіма – «Рыгор Лінкор». Зрабіў Уладзімір Сцяпанавіч экслібрыс для Слуцкай гарадской дзіцячай бібліятэкі, а таксама для літаратурнага крытыка Рыгора Шкрабы, гімнасткі Нэлі Кім, касманаўта Уладзіміра Кавалёнка, калекцыянера і кіраўніка Міжнароднага клуба экслібрысістаў прафесара Петэра Майера і шэраг іншых.

Звяртаюцца да экслібрыса былыя вучні-студыйцы Уладзіміра Сцяпанавіча, цяпер вядомыя беларускія мастакі Уладзімір Басалыга і Міхаіл Басалыга, Георгій Скрыпнічэнка, а таксама Аляксандр Рубец, Ігар Ціткоўскі.

Сёння ў рукі могуць трапіць кнігі, якія раней належылі Вячаславу Міхасёнку. Аб прыналежнасці іх да збору гэтага слуцкага выкладчыка і паэта сведчыць наклеены экслібрыс, зроблены па яго замове выпускніцай Слуцкай мастацкай школы Таццянай Цэвянковай.

Сучасныя кніжныя знакі – гэта мініяцюрныя выявы, якія ствараюцца ў разнастайных тэхніках. Гэта пераважна сюжэтныя або сімволіка-алегарычныя кампазіцыі з тэкстам, сустракаюцца і чыста шрыфтавыя. Экслібрыс фактычна ператварыўся ў самастойны від графікі. З'явіліся яго прыхільнікі і калекцыянеры. Тым не менш прамое прызначэнне экслібрыса – прысутнасць у якасці невялікага ярлычка ў кнізе – не змянілася, таму сапраўдныя бібліяфілы ніколі не адмовяцца ад магчымасці займець для сваіх любімых кніг экслібрыс.

 

Ігар ЦІТКОЎСКІ

kurjer.info

 

Отметки на книжных сокровищах

Во все времена книга являлась объектом внимания, как источник знаний и как держатель духовных ценностей. Их собирали. Уникальные библиотеки известны с древности. В истории нашего края мы также найдём интересные, достойные даже отдельного разговора, собрания книг. Ценность некоторых раритетов заставляла владельцев принимать меры по обеспечению их сохранности, в том числе проставлять на страницах книг соответствующие отметки или надписи.

В числе бывших местных книжных собраний на первом месте стоят библиотеки церковные. Во время перемещения имущества православного Троицкого монастыря в 1869 году из Слуцка в Минск была вывезена и библиотека. На новом месте сделали её описание. В Слуцке же осталось незначительное количество книг, ценнейшей из которых было рукописное Евангелие Юрия Олельковича. Эта монастырская библиотека собиралась на протяжении веков. Первое её описание было сделано в 1494 году, она состояла тогда из 45 рукописных книг. Сохранились сведения о книгах, которые были в городских Преображенском и Ильинском монастырях, при крупных церквях. Церковное руководство заботилось о обеспечении книгами храмов и монастырей края. В течение XVII–XVIII веков городская кальвинистская община содержала огромную библиотеку при реформаторском храме и гимназии. Не отставали и местные монахи-иезуиты – в XVIII веке их коллегиальная библиотека, располагавшаяся при иезуитском Троицком монастыре, по количеству экземпляров в стране уступала только иезуитской библиотеке в Полоцке.

Интерес представляют княжеские собрания. В XV–XVI веках это была библиотека князей Олельковичей, в более поздние времена – Радзивиллов. Имелись и другие частные библиотеки: у губернатора Слуцкого княжества Казимира Клакоцкого (XVII век), у главы Преображенского братства и члена местного магистрата Ивана Скочкевича (XVII век), у кальвинистского пастора Бергеля (XIX век).

Для современного человека полка с книгами уже не редкость. Для удовлетворения спроса читателей в городе и районе действуют ведомственные библиотеки, Центральная районная библиотека и её филиалы. Книги государственных или общественных библиотек обозначаются соответствующим штемпелем, частные владельцы иногда отмечают книги собственной надписью. Но для уважающего себя библиофила наиболее почётно иметь свой книжный знак – экслибрис.

Экслибрис – это миниатюрное графическое изображение, включающее текст и изображение, из которых можно узнать о владельце книги и о тематической направленности коллекции.

Прообразом экслибриса надо считать надписи, которые делались на страницах книг. Такие владельческие, а также дарственные и прикладные записи для исследователей очень ценны, так как позволяют проследить, особенно при наличии нескольких владельческих надписей, судьбу книги, её перемещение во времени и пространстве.

Состоятельные владельцы для своих книг могли заказать кожаные переплёты с металлическим рельефным окладом или с имитирующим его орнаментальным рельефным тиснением на коже, в том числе и со сделанным тиснёным книжным знаком. Такие знаки обычно содержат изображение родового герба магната и располагаются на правой стороне переплёта, они называются суперэкслибрисами.

С XVII века на смену тиснённым суперэкслибрисам приходят книжные знаки, отпечатанные на бумаге. Таким является экслибрис Слуцкого князя Богуслава Радзивилла. Это расположенное на фоне арки с колоннами изображение герба рода Радзивиллов: чёрный орёл, на груди которого щит с тремя рожками, а снизу – соответствующая надпись. Сделан знак в 1671 году, уже после смерти князя, для оценки той части княжеской библиотеки, которая по завещанию передавалась племяннику князю Фридриху-Вильгельму, герцогу Пруссии, и должна была находиться в Кёнигсберге. Кроме произведений богословского содержания, передаваемая библиотека содержала значительное количество книг по искусству, архитектуре, истории, философии, медицине, математике. Библиотека князя Богуслава состояла из книг, которые он приобретал в Европе. Входили в неё и книжные фонды князей Олельковичей, которые Радзивиллам перешли в 1612 году в наследство.

Выше приведённый экслибрис интересно сравнить с экслибрисом владельца Слуцка XVIII века Иеронима Флориана Радзивилла. Здесь также видим чёрного орла, с такими же рожками на щите на груди. Но соответствующие новому времени эстетические взгляды требовали иного подхода к решению произведения. Это уже не символическое по характеру ренессансно-готическое геральдическое изображение, а сюжетная композиция с реалистичной правдоподобностью образов, что свойственно искусству барокко. Мы видим, что орёл летит по небу, под ним простирается долина с двумя городами на горизонте. Архитектурные мотивы кажутся упрощенными, однако можно не сомневаться, что один из них означает Несвиж – центр рода Радзивиллов и место, где родился князь Иероним. Второй – это Слуцк, центр собственных владений князя, его любимый город, для процветания которого он строил грандиозные и даже фантастические планы. Можно предположить, что Иероним Флориан Радзивилл, который уделял внимание искусству, в том числе и литературе, имел значительную библиотеку, свидетельством чего является и сделанный для неё экслибрис. После смерти князя край достался его брату Михаилу Казимиру Радзивиллу, который перевёз библиотеку из Слуцка в Несвиж.

Книжные сокровища, как видим, не раз перемещались с одного места в другое. Например, в XIX веке наш город покинуло большое количество книг библиотеки гимназии. Основанная при реформаторском храме гимназия тогда стала государственной, поэтому кальвинский синод постановил свою часть библиотеки перевезти в Вильнюс. А книги Слуцкой государственной классической гимназии начали обозначаться печатью, где помимо текста имелось изображение российского двуглавого орла.

Интересным периодом для экслибриса можно назвать 1920–30-е годы, когда рождалось новое белорусское искусство. В числе его создателей значится имя нашего земляка Павла Гутковского. Занимался он прикладной графикой, иллюстрировал и оформлял разнообразные издания. Вместе с ещё тремя белорусскими художниками в 1928 году стал участником международной выставки экслибриса в Лос-Анджелесе. В числе его произведений – сделанный во 2-й половине 1920-х годов знак для библиотеки Центрального Бюро Краеведения.

Пиком расцвета белорусского экслибриса можно назвать 1970–80-е годы. Тогда появлялись посвящённые экслибрису исследования и издания. Активно действовал «Белорусский клуб экслибрисистов». Художники участвовали в разнообразных выставках экслибриса.

В те времена над серией экслибрисов работал Слуцкий художник Владимир Садин. Один из них сделан для Слуцкого учителя и краеведа Григория Родченко. Для создания образного строя знака художник учёл активную литературную деятельность Родченко, а также оттолкнулся от его литературного псевдонима – «Григорий Линкор». Сделал Владимир Степанович экслибрис для Слуцкой городской детской библиотеки, а также для литературного критика Григория Шкрабы, гимнастки Нелли Ким, космонавта Владимира Ковалёнка, коллекционера и главы Международного клуба экслибрисистов профессора Петера Майера и ряд других.

Обращаются к экслибрису бывшие ученики-студийцы Владимира Степановича, ныне известные белорусские художники Владимир Басалыга и Михаил Басалыга, Георгий Скрипниченко, а также Александр Рубец, Игорь Титковский.

Сегодня в руки могут попасть книги, которые ранее принадлежали Вячеславу Михасёнку. О принадлежности их к коллекции этого Слуцкого преподавателя и поэта свидетельствует вклеенный экслибрис, сделанный по его заказу выпускницей Слуцкой художественной школы Татьяной Цевенковой.

Современные книжные знаки – это миниатюрные изображения, создаваемые в разнообразных техниках. Это преимущественно сюжетные или символико-аллегорические композиции с текстом, встречаются и чисто шрифтовые. Экслибрис фактически превратился в самостоятельный вид графики. Появились его сторонники и коллекционеры. Тем не менее прямое предназначение экслибриса – присутствие в качестве небольшого ярлычка в книге – не изменилось, поэтому настоящие библиофилы никогда не откажутся от возможности заполучить для своих любимых книг экслибрис.

 

Игорь ТИТКОВСКИЙ

Перевод –
Владимир ХВОРОВ

Часть иллюстраций взята из статьи "Экслибрисы библиотеки Радзивиллов"