17.02.2017

Калі быў заснаваны Слуцкі Троіцкі манастыр, хто яго фундатар і адкуль прыйшлі першыя яго насельнікі, невядома. Аўтар кнігі пра Слуцк Ф. Серна-Салаўевіч, спасылаючыся на нясвіжскі архіў Радзівілаў, прыводзіць, што ў 1205 г., падчас вайны з палякамі, імі сярод іншых святыняў быў і абрабаваны Слуцкі Троіцкі манастыр. Можна пагадзіцца з меркаваннем СернаСалаўевіча пра існаванне манастыра ўжо ў XII ст., але яго выказванне наконт заснавання ў XI ст. наўрад ці мае рэальную падставу [1]. У цяперашняй гістарычнай літаратуры годам найранейшага ўпамінання манастыра звычайна прыводзіцца 1445 г. [2]

Размяшчаўся манастыр у пэўнай адлегласці ад горада, ніжэй па цячэнні ракі Случ, на правым яе беразе. Побач праходзіла дарога, якая пачыналася ад горада і вяла ў заходнім накірунку. Абапал дарогі пачалі сяліцца людзі. З часам пасяленне ператварылася ў гарадское прадмесце з назвай Трайчаны, а адрэзак дарогі да горада стаў вуліцай і атрымаў назву Трайчанскай.

Манастыр з"яўляўся адным з галоўных цэнтраў духоўнага і культурнага жыцця краю. Яго рэгіянальнае значэнне асабліва ўзрасло з канца XVI ст., калі ў 1596 г. была прынята царкоўная Унія. Тады праваслаўная Кіеўская мітраполія, у склад якой уваходзіла Случчына, часова спыніла сваё існаванне. Праваслаўныя цэрквы Случчыны ў колькасці трыццаці прыходаў Уніі не падтрымалі. Захоўваючы падпарадкаванне Канстанцінопальскаму патрыярху, кіраўніцтву Троіцкага манастыра ў перыяд з 1596 па 1620 гг. прыходзілася фактычна самастойна кіраваць праваслаўным жыццём краю. Троіцкаму манастыру падпарадкоўваліся больш дробныя манастыры: Слуцкія Ільінскі (з XV ст.) і Праабражэнскі (з 1600 па 1620 гг.), Іаана-Багаслоўскі (з XVII ст.) у Грозаве, Морацкі Успенскі (з XVI ст.) і Старчыцкі Петрапаўлаўскі (з XVII ст.) [3]. Тут адзначым, што некаторыя слуцкія архімандрыты з часам перамяшчаліся на пасаду мітрапаліта Кіеўскага.

У 1620 г. праваслаўная Кіеўская мітраполія была адноўлена. Для кіравання цэрквамі і манастырамі Случчыны Кіеўскім мітрапалітам Дыянісіям Балабанам, які нейкі час пражываў у Слуцку, з дазвалення князя слуцкага Багуслава Радзівіла ў 1659 г. пры манастыры была заснавана духоўная кансісторыя ў ліку дванаццаці святароў. З таго часу архімандрыты Слуцкага Троіцкага манастыра сталі намеснікамі Кіеўскага мітрапаліта, атрымалі ад яго паўнамоцтвы вікарных архіерэяў па часці кіравання цэрквамі і духавенствам на падначаленнай ім тэрыторыі [4]. Сам Троіцкі манастыр на працягу большай часткі сваёй гісторыі ў адміністратыўных адносінах быў звязаны з Кіевам, хаця ў ранні перыяд мелася залежнасць ад Віленскага Свята-Духава манастыра. Існавалі сувязі і з іншымі праваслаўнымі цэнтрамі, напрыклад, з Іерусалімам і Канстанцінопалем. Архімандрыты Слуцкага Троіцкага манастыра Феадосій Васілевіч (з 1664 г. – адміністратар Магілёўскай епархіі, з 1675 г. – епіскап) і Серапіён Палхоўскі (з пач. XVIII ст.), захоўваючы сваю пасаду ў Слуцку, станавіліся епіскапамі Беларускімі і Магілёўскімі [5].

У манастыры была сабрана вялікая бібліятэка. Самае ранейшае яе апісанне, зробленае ў 1494 г., прыводзіць 45 рукапісных кніг [6]. З XV ст. пры ма¬настыры дзейнічаў скрыпторый, а зробленымі тут рукапіснымі кнігамі забяспечваліся цэрквы Случчыны. Акрамя манахаў-перапісчыкаў, над кнігамі працавалі мастакі, якія ўпрыгожвалі іх ілюстрацыямі, застаўкамі, ініцыяламі, а таксама ювеліры, якія рабілі металічныя абклады. Стваралі ювеліры і сярэбраныя шаты для абразоў [7]. З XV ст. пры манастыры працавалі майстры-алавяннікі, яны адлівалі свечнікі, посуд, іншыя неабходныя рэчы. Акрамя вышэйназванага, манастыры і цэрквы краю з"яўляліся заказчыкамі іншых разнастайных прадметаў царкоўнага ўжытку, што спрыяла развіццю залаташвейнага і ткацкага мастацтва, іканапісу, кавальства, ліцця званоў. У перыяд з 1772 па 1793 г. манастыр быў самым буйным праваслаўным цэнтрам Рэчы Паспалітай. У канцы ХVІІІ ст. пры ім была заснавана епіскапская кафедра. З таго ж часу па 1840 г. пры манастыры дзейнічала Мінская праваслаўная духоўная семінарыя.

Да канца ХVIII ст. манастыр з"яўляўся ўласнасцю слуцкіх князёў. Яны – князі Алелькавічы, а пазней іх спадкаемцы князі Радзівілы – былі апекунамі (патронамі) абіцелі. У выпадку адсутнасці архімандрыта распараджаліся тут самі князі, настаяцелі заўсёды неслі перад імі адказнасць за захаванне і памнажэнне манастырскай маёмасці. У 1842 г. манастыр перастаў быць своекоштным, яго перавялі ў штат, прысвоілі першы клас і на ўтрыманне з дзяржаўнай казны адпаведна класнасці вылучылі гадавы аклад [8].

Комплекс манастырскіх пабудоў, якія ўзводзіліся з дрэва, неаднойчы мяняў выгляд. Прычынай былі як недаўгавечнасць драўляных будынкаў, падвержаных старэнню і пажарам, так і шматлікія войны, што прыносілі разбурэнні. З іх найбольш цяжкімі былі вайна 1205 г. з палякамі, татарскія напады пачатку ХVІ ст. і перыяд вайны з Маскоўскай дзяржавай 1650–60-х гадоў.

Са зробленага ў 1494 г. архімандрытам Іосіфам Солтанам (ён быў назначаны на Смаленскую епіскапскую кафедру і збіраўся туды) апісання-справаздачы, прызначанага слуцкай княгіні Ган¬не Алелькавіч і дзе падрабязна пералічваецца манастырская маёмасць, вынікае, што тады ў манастыры былі два храмы: Святой Тройцы і прысвечаны Прачыстай Багародзіцы. Побач з імі стаяла званіца, на якой быў усталяваны вялікі гадзіннік [9]. Меліся таксама гаспадарчыя і жылыя памяшканні.

Зробленае ў 1678 г. пасля смерці Слуцкага архімандрыта і епіскапа Магілёўскага Феадосія Васілевіча апісанне падае выгляд манастыра, што склаўся пасля вайны 1650–60-х гадоў. Яго тэрыторыю бараніла драўляная агароджа – высокі замёт. Уваход быў з боку вуліцы Трайчанскай праз драўляную браму з двума ўваходнымі праёмамі. Па ба¬ках браму фланкіравалі дзве драўляныя вежы, паміж імі ўзвышалася надбрамная царква святога Мікіты. На манастырскай тэрыторыі непадалёку ад уваходу стаяла прыгожая па архітэктуры пафарбаваная аднакупальная Благавешчанская царква. Далей, паміж Благавешчанскай царквой і мураваным Троіцкім саборам, узвышалася званіца з двума малымі, сярэднім і вялікім званамі. Яшчэ адзін, самы большы звон, адліты, верагодна, яшчэ ў часы князёў Алелькавічаў, у гады разбурэнняў сярэдзіны ХVІІ ст. быў скінуты і ў разглядаемы час ляжаў разбітым на зямлі. Лявей ад уваходу размяшчаліся мураваны скарбец са склепам, пяць драўляных келляў (з іх адна трапезная), дом для гасцей. Побач стаяў дом архімандрыта – драўляны, па перыметры абкружаны верандай, з мезанінам, куды вяла вінтавая лесвіца. У глыбіні тэрыторыі мясціліся хлявы (адзін – «па-пруску»), стайні, бровар, лазні, жылыя дамы. За імі да ракі цягнуліся сады, кветнікі, агароды, меўся ставок. На манастырскім двары быў компас на слупе і калодзеж з узведзеным над ім дахам, які закрываўся накрыўкай [10].

Галоўнай святыняй быў Троіцкі сабор. Разам з іншай манастырскай забудовай ён не раз цярпеў ад ворагаў, у тым ліку ад татарскіх нападаў пачатку XVI ст. У 1505 г., як прыводзяць крыніцы, па фундацыі слуцкай княгіні Настассі Алелькавіч замест старога драўлянага з"явіўся новы мураваны храм [11]. Наўрад ці ў тыя часы ў горадзе ў дастатковай колькасці меліся свае майстры-муляры, ды і горад яшчэ не аправіўся ад татарскіх нападаў, таму будаўніцтва, верагодна, вялося запрошанымі майстрамі, а прыведзеная дата, хутчэй за ўсё, указвае на пачатак будаўніцтва. Па архітэктуры новы храм адносіўся да крыжова-купальнага тыпу. Акрамя галоўнага прастола, у прыдзелах меліся бакавыя, асвечаныя ў гонар святога Дзімітрыя і святых Глеба і Барыса [12].

Храм быў узведзены ў памяць аб удалай абароне горада і перамогі над перакопскімі татарамі. Такім чынам, Слуцкі манастырскі Троіцкі сабор мы можам разглядаць як першы ў нашым краі помнік абаронцам Айчыны. Нездарма і бакавыя прастолы яго былі асвечаны ў гонар святых князёў-воінаў.

Пазней і гэты будынак неаднойчы гарэў і рабаваўся, асабліва ў 1655 і 1660 гг., калі, як прыводзяць дакументы, ён быў зруйнаваны ў шчэнт. Даследчык Андрэй Снітка на пачатку ХХ ст. вывучаў слуцкую старасветчыну і наконт звестак пра поўнае разбурэнне храма зрабіў слушную заўвагу, што звесткі гэтыя, верагодна, не трэба разумець літаральна [13]. З заўвагай такой трэба згадзіцца. Храм наўрадці быў знішчаны поўнасцю. На карысць такой думкі сведчыць і апісанне манастыра за 1678 г., дзе гаворыцца, што Троіцкі сабор да таго часу быў амаль поўнасцю адноўлены, заставалася толькі адрэстаўрыраваць алтар [14].

Уяўленне пра выгляд храма ў гэтыя часы дае выява на іконе канца ХVІІ ст. «Святыя Пётр і Павел», якая па звестках, што захаваліся, паходзіць са Слуцкага Троіцкага манастыра, а цяпер знаходзіцца ў Пакроўскай царкве вёскі Чыжэвічы Салігорскага раёна. Паказаныя ў поўны рост святыя трымаюць у руках мадэль храма. Гэта мураваны будынак, высокі бабінец якога завяршае фігурны франтон. Па баках бабінца – пакрытыя 2-яруснымі купаламі дзве 2-ярусныя вежы. Купал на светлавым гранёным барабане завяршае сяродкрыжжа храма. Галоўны аб"ём, бабінец і вежы роўныя па вышыні і аб"яднаны агульным, праходзячым па перыметры, карнізам. Яруснасць пабудовы аб"ёмаў і іх завяршэнняў, дэкаратыўнае афармленне галоўнага ўвахода і ўваходаў у вежы, якія таксама знаходзяцца на галоўным фасадзе, сведчаць, што храм быў узведзены ў стылі барока. А ігрушападобная форма купалоў гаворыць аб уплыве на яго архітэктуру менавіта барока ўкраінскага.

Гісторыя захавала імёны заможных жыхароў горада, якія ў розныя часы ахвяравалі сродкі на аднаўленне храма. У іх ліку княгіня Марыя Лупулі-Радзівіл (жонка вялікага гетмана ВКЛ Януша Радзівіла, стрыечнага брата слуцкага князя Багуслава Радзівіла), якая завяшчала для гэтай справы 4000 злотых (1660 г.), адзін з кіраўнікоў праваслаўнага Праабражэнскага брацтва Іван Скачкевіч – 1000 злотых (1678 г.). На ўзвядзенне іканастаса ў XVIII ст. вылучыла сродкі руская імператрыца Кацярына II [15].

Падзеі канца ХVІІ – першай паловы ХVІІІ стст. не спрыялі канчатковаму завяршэнню храма, а магчыма, і прыводзілі да новых разбурэнняў. У ліку прычын доўгай адбудовы былі цяжкі эканамічны стан краіны пасля вайны з Маскоўскай дзяржавай, спусташэнне Случчыны сапернічаючымі з-за яе групіроўкамі Радзівілаў і Сапегаў, пазней – складанасці часоў Паўночнай вайны, калі горад займалі то рускія, то шведскія войскі. Вялікія страты прынесла кіраванне Генеральнай Літоўскай канфедэрацыяй у 1764–67 гг., калі з-за палітычных хістанняў князя Караля Станіслава Радзівіла яго ўладанні былі секвестыраваны. Перашкоды стваралі і законы Рэчы Паспалітай, якія рэгулявалі працэс узвядзення мураваных праваслаўных цэркваў.

У 1720 г. па просьбе слуцкага духавенства ад гаспадара Случчыны палаціна Рэйнскага Карла Філіпа быў атрыманы новы дазвол на аднаўленне сабора. А ў 1732 г. на аднаўленне і збор для гэтай справы ахвераванняў быў атрыманы прывілей з дазволам і ад караля Аўгуста ІІ. У маі 1732 г. па дамоўленасці з манастыром да работы прыступіла арцель муляраў [16]. Праз нейкі час работы зноў спыніліся. Завяршэнне адбудовы храма прыходзіцца на 1785–1788/89 гг., калі работы вяліся пад кіраўніцтвам слуцкага мешчаніна архітэктара Шаі Вольфавіча Турава [17]. Тым не менш, некаторыя другарадныя работы працягваліся да 1795 г., а ўнутранае ўбранства і іканастас былі закончаны ў 1804 г. [18]

Працяглы час адбудовы, калі мяняліся і заказчыкі, і выканаўцы, эстэтычныя і мастацкія густы, несумненна, адбіўся на характары будынка і на яго аздабленні.

Пасля канчатковай адбудовы, у другой палове ХVІІІ ст., храм меў у плане форму крыжа. Да высокага кубападобнага галоўнага аб"ёму з бакоў далучаліся роўныя яму па вышыні і даўжыні прыдзелы. Цяпер правы прыдзел быў асвечаны ў гонар святой пакутніцы Кацярыны, левы – у гонар святога благавернага князя Аляксандра Неўскага. Да паўкруглай алтарнай апсіды сіметрычна па баках прылягалі прамавугольныя ў плане рызніцы. Галоўны фасад з магутным бабінцам фланкіравалі дзве чацверыковыя трох"ярусныя вежы. На левай меўся гадзіннік з курантамі, правая служыла званіцай. Паміж вежамі да бабінца далучаўся яшчэ адзін невысокі ўваходны тамбур з прыступкамі. Масіўны чацвярык, узведзены над сяродкрыжжам, пакрываў трох"ярусны купал з бельведэрам і ліхтаром [19]. Сцены, прарэзаныя арачнымі аконнымі праёмамі, і вуглы будынка дэкарыраваліся пілястрамі. Акрамя галоўнага ўвахода, меліся яшчэ два бакавыя. Для выгляду храма было характэрным спалучэнне даволі масіўных і выразных асноўных частак аб"ёмаў, верагодна, узыходзячых да ХVІ-ХVІІ стст., з вытанчанымі барочнымі завяршэннямі вежаў і купала, крывалінейнымі франтонамі галоўнага і бакавых фасадаў, а таксама элементамі дэкаратыўнай аздобы – пінаклямі – па вуглах купальнага барабана. Сцены былі светла-аранжавага колеру, дах – блакітны, вярхі купала і вежаў – пазалочаныя. Канчатковае завяршэнне прыдало будынку барочны характар. Яго архітэктурная кампазіцыя будавалася на спалучэнні традыцыйнай крыжова-купальнай сістэмы з двухвежавасцю галоўнага фасада, якая ішла ад храмаў абарончага тыпу. А трох"яруснае рашэнне цэнтральнага купала можа разглядацца як арыентацыя на традыцыі драўлянага царкоўнага дойлідства мясцовай архітэктурнай школы, якой у XVIII ст., як адзначалася даследчыкамі, былі ўласцівы двухі трох"ярусныя купалы.

У аздабленні інтэр"ера (па апісаннях XIX ст.) звярталі на сябе ўвагу выявы на тэму сямі Усяленскіх сабораў [20]. У адных крыніцах яны называюцца іконамі, у іншых – карцінамі, што безумоўна сведчыць пра акадэмічную манеру іх выканання і дазваляе аднесці час стварэння да канца XVIII – першай паловы XIX стст. На сцяне, з правага боку ад алтара, знаходзіліся два партрэты, напісаныя ў іканапіснай манеры ў поўны рост і амаль у натуральную велічыню. На адным была выява князя Слуцкага Сімяона (1460–1505), на другім – яго жонкі княгіні Анастасіі (1473–1524) [21]. Гэтыя творы маглі з"явіцца ў XVI ст. Матэрыялы Трайчанскага архіва сведчаць, што шматлікія манастырскія абразы мелі сярэбраныя абклады (шаты), многія з іх былі ўпрыгожаны сярэбранымі і пазалочанымі дыядэмамі і каронамі. Ва ўжытку мелася значная колькасць сярэбранага царкоўнага посуду [22]. Сяміярусны іканастас, у адпаведнсці з колькасцю прастолаў, складаўся з трох частак. Царскія вароты галоўнага і бакавых прастолаў былі разнымі. Над Царскімі варотамі галоўнага прастола размяшчалася ікона «Тайная вячэра». Афарбоўку іканастас меў цёмна-зялёную, а разныя арнаменты і дэталі былі пазалочаныя. Працаваў над ім запрошаны ў Слуцк кіеўскі мастак Сцяпан Катлярэўскі (сяр. ХVІІІ ст. – 1803), які зрабіў і канструкцыю іканастаса, і напісаў абразы ў «венецыянскай манеры» [23].

Пакуль мураваны сабор не быў адноўлены, набажэнствы вяліся ў аднайменнай драўлянай царкве, што стаяла побач. Калі яна з"явілася і калі яе не стала, дакладна невядома. У 1800 г. яна была «ещё тверда… однопрестольная, с иконостасом древней работы, имеющая на образах местных серебряные шаты» [24].

Над ракой стаяла старая драўляная двух"ярусная званіца. На ёй у пачатку ХІХ ст. вісела восем званоў. Большы з іх, адліты мясцовымі майстрамі ў 1799 г. замест разбітага ў сярэдзіне XVII ст., меў 207 пудоў і 10 фунтаў вагі [25]. Падчас перавода ў Мінск Троіцкага манастыра туды быў адпраўлены і вялікі звон. Па дарозе ў Мінск гэты звон зваліўся з воза і трэснуў. У Мінску ён быў пераліты і ўсталяваны на званіцы кафедральнага Петрапаўлаўскага сабора. А драўлянай званіцы праз нейкі час не стала.

У некаторых дакументах ХІХ ст. прыводзяцца звесткі пра існаванне раней дзвюх драўляных манастырскіх цэркваў [26]. Адна з іх – гэта вышэй згаданая аднайменная Троіцкаму мураванаму сабору царква. Другая – Благавешчанская царква, якую напрыканцы XVIII ст. перавезлі ў гарадскі Ільінскі манастыр.

Да 1800 г. у манастыры з"явіўся новы дом архімандрыта. Ён стаяў злева ад сабора, верагодна на тым месцы, якое раней займала перанесеная ў Ільінскі манастыр Благавешчанская царква [27]. Гэты драўляны палац стаяў на каменным падмурку, складаўся з дзесяці пакояў. Да яго галоўнага аб"ёму былі зроблены прыбудовы – памяшканні для жылля, поварня, ляднік. У адным з пакояў палаца была заснавана новая цёплая царква Увядзення ў храм Багародзіцы. А ў старым настаяцельскім доме, дзе мелася дзевяць пакояў, размясцілі трапезную і памяшканні для паслушнікаў. Побач – шэсць пад адным дахам – стаялі манаскія келлі. Далей тэрыторыю займалі гаспадарчыя пабудовы: тры драўляныя двухпавярховыя амбары, выдомыя ўжо нам мураваны склеп і калодзеж з «пакрышкай», распісанай фарбамі, стайні, хлявы для сена і драбінаў, хата для конюха [28].

На працягу ХІХ ст. многіх старых драўляных пабудоў не стала. У 1865–67 гг. быў узведзены у стылі позняга класіцызму мураваны корпус, дзе размясціліся пакоі архімандрыта, адміністрацыя, келлі манахаў і наноў заснаваная цёплая царква Благавешчання святой Дзевы. Сюды з саборнай царквы на халодны перыяд года пераносілі мошчы блажэннай княгіні Сафіі Слуцкай. У цёплую ж пару саркафаг з мошчамі стаяў каля сцяны правага прыдзела саборнага храма, каля плашчаніцы [29].

Мураваны манастырскі корпус быў «Г»-падобны ў плане, двухпавярховы, пакрыты вальмавым дахам. Галоўным фасадам быў павернуты да ракі, а меншым бакавым крылом – да сабора. Сярэдзіны сцен зверху завяршалі ступенчатыя атыкі, па перыметры праходзіў міжпавярховы паясок. Сярэдзіны фасадаў вылучаліся таксама пілястрамі, вокны паміж якімі былі аздоблены на першым паверсе прамымі, на другім – паўкруглымі сандрыкамі. Пасярэдзіне бакавога крыла меўся ўваходны праём, ад якога да сабора вяла дарога, абсаджаная бэзам [30].

У пабудаваным у 1800 г. драўляным епіскапскім палацы, пасля перамяшчэння кафедры епіскапа ў Мінск, размяшчаліся класы і бібліятэка духоўных навучальных устаноў, што дзейнічалі пры манастыры [31].

Драўляная манастырская агарожа была заменена мураванай. Некаторыя крыніцы прыводзяць часам яе з"яўлення 1659 г. [32] Гэта, аднак, выклікае сумненні, бо на сярэдзіну ХVІІ ст. прыходзяцца значныя разбурэнні манастыра, а апісанне 1678 г. яшчэ гаворыць аб драўляным замёце. Мураваная сцяна з"явілася, верагодна, у ХVІІІ ст. Галоўны ўваход – «Святыя вароты» – застаўся з вуліцы Трайчанскай. Ён уяўляў сабою невялікую, але моцна збудаваную браму, над якой у 1870 г. другім ярусам (у сувязі з пераводам сюды Грозаўскага Іаана-Багаслоўскага манастыра) узвялі мураваную царкву святога Іаана Багаслова. У цэлым тады брама атрымала рысы руска-візантыйскага стылю. Надбрамную царкву вянчаў светлавы чацвярык са зрэзанымі вугламі, пакрыты гранёным шатром з невялікім купалам. Расчлянёныя пілястрамі сцены праразалі арачныя аконныя праёмы. Тут размясцілася дамавая царква навучэнцаў духоўнага вучылішча. Ад брамы ўглыб вяла дарога, каля якой у драўляным будынку з канца XIX ст. дзейнічала манастырская прыходская школа. На левым баку дарогі, побач з брамай, у пачатку ХХ ст. узвялі капліцу, дзе на працягу цёплай пары года знаходзіліся мошчы святога пакутніка дзіцяткі Гаўрыіла [33]. Цэнтрам манастырскага ансамбля з"яўляўся Троіцкі сабор. Ён размяшчаўся ў канцы плошчы, абсаджанай векавымі разложыстымі ліпамі. Правей, у адну з ім лінію, узвышаўся двухпавярховы мураваны манастырскі корпус, далей ішлі драўляныя гаспадарчыя пабудовы і агароджаныя драўлянымі платамі фруктовыя сады і агароды. Апошні значны рамонт храма адбыўся ў 1903 г. [34]

За храмам, бліжэй да ракі, знаходзіліся могілкі. Былі тут пахаванні і простых інакаў, і іерархаў, якія ўвайшлі ў гісторыю праваслаўнай царквы, сярод якіх – архімандрыт Міхаіл Казачынскі (1700/1703–1755), вядомы як царкоўны дзеяч, беларускі і ўкраінскі пісьменнік, пачынальнік сербскай драматургіі.

Хавалі тут і знакамітых людзей горада і края. У іх ліку адзін з апошніх князёў Слуцкіх Аляксандр Юр"евіч Алелькавіч (1563–1591) і першы губернатар далучаных да Расіі земляў Рэчы Паспалітай рускі генерал Міхаіл Мікітавіч Крачэтнікаў (1729–1793). У храмавым склепе стаяла труна княгіні Марыі Лупулі-Радзівіл (?–1660) і яе сына [35].

У 1812 г. Троіцкі манастыр падвергнуўся рабаванню акупацыйным французскім войскам, у манастырскіх карпусах было арганізавана месца для прастою французскіх салдат [36].

На працягу XIX ст. значэнне Троіцкага манастыра паволі змяншалася. У Мінск адсюль былі перанесены епіскапская кафедра і духоўная кансісторыя, у 1840 г. – духоўная семінарыя. А ў 1870 г. і сам Троіцкі манастыр перавялі ў Мінскі Свята-Духаў манастыр. Туды адправілі і асноўныя манастырскія каштоўнасці. Замест Троіцкага ў Слуцк прыбыў з Грозава трэццякласны Іаана-Багаслоўскі манастыр [37]. Тым не менш, па традыцыі манастыр называлі Троіцкім (па народнаму – Траецкім), а таксама па назве прадмесця – Трайчанскім. Пры ім пасля пераводу ў Мінск духоўнай семінарыі працягвала дзейнічаць духоўнае вучылішча, пазней з"явілася манастырская царкоўна-прыходская школа.

Да пачатку XX ст. Трайчанскі манастыр зноў стаў першакласным. У 1910 г. у межах Мінскай епархіі было заснавана Слуцкае вікарыянства з размяшчэннем кафедры вікарнага епіскапа ў Троіцкім манастыры [38].

На пачатку верасня 1914 г. у манастыры быў разгорнуты вайсковы лазарэт, таксама пачала працаваць майстэрня па пашыве салдацкай бялізны. Мошчы святога Гаўрыіла Беластоцкага былі перавезены ў Маскву ў Пакроўскі сабор (сабор Васіля Блажэннага) [39].

У 1922 г., калі царкоўная сувязь з Масквой у выніку вайны была парушана, на Мінскім памесным саборы аб"явілі аб стварэнні падпарадкаваных Мінска-Беларускай мітраполіі чатырох новых беларускіх епархій, у тым ліку Слуцкай. Слуцкім епіскапам стаў настаяцель гарадскога сабора Мікалай Шамяціла, месцам размяшчэння кіраўніцтва Слуцкай епархіі заставаўся Троіцкі манастыр.

У 1917 г. у манастыры мелася 13 манахаў і 13 паслушнікаў. Падчас усталявання Савецкай улады манастыр падвергнуўся грабяжу, а настаяцель архімандрыт Афанасій (Вячорка) быў з горада высланы. Пасля распаду рускай праваслаўнай царквы на «ціханаўцаў» і «абнаўленцаў» Троіцкі манастыр апынуўся ў руках апошніх, сюды прыбыў абнаўленчаскі архіепіскап Данііл Грамавенка [40]. Палеміка епіскапа Мікалая Шамяцілы з абнаўленцамі стала адной з прычын яго арышту.

Нягледзячы на тое, што абнаўленцы ішлі на кампраміс і супрацоўніцтва з Савецкай уладай, у 1925 г. манастыр было вырашана закрыць. У ім і ў будынку духоўнага вучылішча, што знаходзіўся побач, размясціліся казармы пяхотнага палка Чырвонай арміі. У манастырскім будынку, акрамя таго, на працягу трох гадоў дзейнічаў сельскагаспадарчы тэхнікум, пазней пераведзены ў Красны бераг. На працягу 1923–1926 гг. памяшканні ўваходнай брамы і надбрамнай царквы выкарыстоўваліся як фондасховішча Слуцкага краязнаўчага музея [41]. Тут захоўваліся многія, сабраныя тагачаснымі слуцкімі краязнаўцамі, гісторыка-культурныя каштоўнасці, у тым ліку і ўзятыя з закрытага манастыра. Адсюль іх у 1926 г. перавезлі ў атрыманыя пад фондасховішча пакоі пры Доме культуры, размяшчаным у адным будынку з педвучылішчам. У 1927 г. найбольш каштоўныя рэчы Слуцкага краязнаўчага музея: Чацвераевангелле Юрыя Алелькавіча, епітрахіль, сярэбраныя настаяцельскі посах і чаша-пацір ХVІ ст., партрэты князёў Алелькавічаў – перадалі Беларускаму дзяржаўнаму музею ў Мінск.

Троіцкі храм пасля закрыцця манастыра дзейнасць працягваў. Але 21 лютага 1930 г. улады закрылі і яго [42]. Храмавыя абразы таксама перавезлі ў музейнае фондасховішча, з-за недахопу месца ў якім шмат абразоў было складзена ў актавай зале педвучылішча. Пасля таго, як у 1938 г. Слуцкі краязнаўчы музей закрылі і было распушчана краязнаўчае таварыства, музейная калекцыя засталася без дагляду і далейшы лёс яе невядомы.

Звесткі пра лёс архітэктурнага комплексу Троіцкага манастыра супярэчлівыя. Распаўсюджаны меркаванні, што «Святыя вароты» і Троіцкі сабор, якія аказаліся на тэрыторыі вайсковай часці, былі разбураны напрыканцы 1930-х гг. Некаторыя даведнікі прыводзяць, што манастырскія будынкі былі разбураны падчас Вялікай Айчыннай вайны. Аднак найбольш верагодна, што гэтыя будынкі зніклі пазней. Напрыклад, на плане горада пачатку 1950-х гг. бачым адпавядаючую манастырскай браме адзнаку (магчыма, яна на той час была разбурана, але не канчаткова). На карысць версіі, што захоўваўся і сабор, сведчаць успаміны былога вязня слуцкага канцлагера, што размяшчаўся падчас вайны непадалёку, Віктара Палікарпава. Ён сцвярджае, што ў вайну храм адрамантавалі, сюды былі прынесены абразы, але да вызвалення горада ў 1944 г. яго адкрыць не паспелі. Пасля вызвалення горада ад нямецкіх захопнікаў храм нейкі час стаяў без вярхоў, а падчас інспекцыі вайсковымі начальнікамі тэрыторыі вайсковага гарадка было вырашана храм знішчыць. Пра тое ж сведчыць і кіраўнік пасляваеннага гарадскога бюро інвентарызацыі Віктар Варлашын, які звяртае ўвагу на тое, што падчас вызвалення горада на храмавай званіцы знаходзіліся нямецкія назіральнікі-наводчыкі, таму менавіта па вярхам храма і быў скіраваны агонь савецкіх гармат. Пра тое, што лёс храма вырашыўся ўжо пасля вайны падчас вайсковай інспекцыі, успамінаў і слуцкі самадзейны мастак, палкоўнік у адстаўцы Сцяпан Скарабагатаў, па словах якога, ён і з"яўляўся сведкам тых падзей. Магчыма, што сабор быў знішчаны неўзабаве пасля вайны. Аднак ураджэнец Слуцка Аляксандр Кулікоўскі сцвярджае, што адбылося гэта ўжо ў 1950-я гг., і ён у дзяцінстве сам назіраў працэс разбурэння і дакладна указвае месца размяшчэння храма. Такім чынам, нягледзячы на некаторыя разыходжанні ва ўспамінах, можна не сумнявацца, што будынка Троіцкага сабора не стала пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны.

Манастырскі корпус выкарыстоўваўся пад казармы, у некаторых яго памяшканнях з 1945 г. размяшчалася швейная майстэрня. Але з часам і яго пачалі бурыць. У 1960-я гг. рэшткі манастырскага корпуса выкарыстоўваліся для сховішча, сцены якога, па ўспамінах відавочцаў, былі надзвычай тоўстыя [43]. Канчатковае знікненне манастырскага комплексу завяршылася ў тыя ж 1960-я гг. На працягу згаданага перыяду знішчаўся і манастырскі некропаль.

Вайскоўцамі на тэрыторыі былога Троіцкага манастыра вялося новае будаўніцтва. Тут на працягу 1930–40 гг. з"явіліся будынак Дома афіцэраў, трохпавярховыя карпусы казармаў. Да нашага часу ніякіх прыкмет аб існаваўшай некалькі стагоддзяў на гэтым месцы абіцелі не засталося. Паломнікамі з Мінска і слуцкімі вернікамі ў 1994 г. тут усталяваны памятны крыж.

 

Ігар ЦІТКОЎСКІ

 

Ансамбль Троицкого (Тройчанского) монастыря

Когда был основан Слуцкий Троицкий монастырь, кто его основатель и откуда пришли первые его обитатели, неизвестно. Автор книги о Слуцке Ф. Серно-Соловьевич, ссылаясь на несвижский архив Радзивиллов, приводит факт, что в 1205 г., во время войны с поляками, ими среди других святынь был ограблен и Слуцкий Троицкий монастырь. Можно согласиться с мнением Серно-Соловьевича о существовании монастыря уже в XII в., но его высказывание насчёт основания в XI в. вряд ли имеет реальное основание [1]. В нынешней исторической литературе годом наиболее раннего упоминания монастыря обычно приводится 1445-й. [2]

Размещался монастырь на некотором расстоянии от города, ниже по течению реки Случь, на правом её берегу. Рядом проходила дорога, которая начиналась от города и вела в западном направлении. Вдоль дороги начали селиться люди. Со временем поселение превратилось в городское предместье с названием Тройчаны, а отрезок дороги до города стал улицей и получил название Тройчанской.

Монастырь являлся одним из главных центров духовной и культурной жизни края. Его региональное значение особенно возросло с конца XVI в., когда в 1596 г. была принята церковная Уния. Тогда православная Киевская митрополия, в состав которой входила Случчина, временно прекратила своё существование. Православные церкви Слуцка, в количестве тридцати приходов, Унии не поддержали. Сохраняя подчинение Константинопольскому патриарху, руководству Троицкого монастыря в период с 1596 по 1620 гг. приходилось фактически самостоятельно управлять православной жизнью края. Троицкому монастырю подчинялись более мелкие монастыри: Слуцкие Ильинский (с XV в.) и Преображенский (с 1600 по 1620 гг.), Иоанно-Богословский (с XVII в.) в Грозове, Морочский Успенский (с XVI в.) и Старчицкий Петропавловский (с XVII в.) [3]. Здесь отметим, что некоторые слуцкие архимандриты со временем перемещались на должность митрополита Киевского.

В 1620 г. православная Киевская митрополия была восстановлена. Для управления церквями и монастырями Слуцка Киевским митрополитом Дионисием Балабаном, который какое-то время проживал в Слуцке, с соизволения князя слуцкого Богуслава Радзивилла в 1659 г. при монастыре была основана духовная консистория в числе двенадцати священников. С того времени архимандриты Слуцкого Троицкого монастыря стали наместниками Киевского митрополита, получили от него полномочия викарных архиереев по части управления церквями и духовенством на подчинённой им территории [4]. Сам Троицкий монастырь на протяжении большей части своей истории в административных отношениях был связан с Киевом, хотя в ранний период имелась зависимость от Виленского Свято-Духова монастыря. Существовали связи и с другими православными центрами, например, с Иерусалимом и Константинополем. Архимандриты Слуцкого Троицкого монастыря Феодосий Василевич (с 1664 г. – администратор Могилёвской епархии, с 1675 года – епископ) и Серапион Полховский (с нач. XVIII в.), сохраняя свою должность в Слуцке, становились епископами Белорусскими и Могилёвскими [5].

В монастыре была собрана большая библиотека. Самое древнее её описание, сделанное в 1494 г., приводит 45 рукописных книг [6]. С XV в. при монастыре действовал скрипторий, а сделанными здесь рукописными книгами обеспечивались церкви Случчины. Кроме монахов-переписчиков, над книгами работали художники, которые украшали их иллюстрациями, заставками, инициалами, а также ювелиры, которые делали металлические оклады. Создавали ювелиры и серебряные ризы для икон [7]. С XV в. при монастыре работали мастера-оловянщики, они отливали свечники, посуду, другие необходимые вещи. Кроме вышеназванного, монастыри и церкви края являлись заказчиками других разнообразных предметов церковного обихода, что способствовало развитию золотошвейного и ткацкого искусства, иконописи, кузнечества, литья колоколов. В период с 1772 по 1793 г. монастырь был самым крупным православным центром Речи Посполитой. В конце XVIII в. при нём была учреждена епископская кафедра. С того же времени по 1840 г. при монастыре действовала Минская православная духовная семинария.

К концу ХVIII в. монастырь являлся собственностью слуцких князей. Они – князья Олельковичи, а позже их наследники князья Радзивиллы – были покровителями (патронами) обители. В случае отсутствия архимандрита распоряжались здесь сами князья, настоятели всегда несли перед ними ответственность за сохранение и приумножение монастырской имущества. В 1842 г. монастырь перестал быть своекоштным, его перевели в штат, присвоили первый класс и на содержание из государственной казны, соответственно классности, выделили годовой оклад [8].

Комплекс монастырских построек, которые возводились из дерева, неоднократно менял вид. Причиной были как недолговечность деревянных зданий, подверженных старению и пожарам, так и многочисленные войны, которые приносили разрушения. Из них наиболее тяжёлыми были война 1205 г. с поляками, татарские набеги начала XVI в. и период войны с Московским государством 1650–60-х годов.

Из сделанного в 1494 г. архимандритом Иосифом Солтаном (он был назначен на Смоленскую епископскую кафедру и собирался туда) описания-отчёта, предназначенного слуцкой княгине Анне Олелькович, и где подробно перечисляется монастырское имущество, следует, что тогда в монастыре было два храма: Святой Троицы и посвящённый Пречистой Богородице. Рядом с ними стояла колокольня, на которой были установлены большие часы [9]. Имелись также хозяйственные и жилые помещения.

Сделанное в 1678 г. после смерти Слуцкого архимандрита и епископа Могилёвского Феодосия Василевича описание показывает вид монастыря, который сложился после войны 1650–60-х годов. Его территорию защищала деревянная ограда – высокий замёт. Вход был со стороны улицы Тройчанской через деревянные ворота с двумя входными проёмами. По бокам ворота защищали две деревянные башни, между ними возвышалась надбрамная церковь святого Никиты. На монастырской территории, неподалёку от входа, стояла красивая по архитектуре покрашенная однокупольная Благовещенская церковь. Далее, между Благовещенской церковью и кирпичным Троицким собором, возвышалась колокольня с двумя малыми, средним и большим колоколами. Ещё один, самый больший колокол, отлитый, вероятно, ещё во времена князей Олельковичей, в годы разрушений середины XVII в. был сброшен и в рассматриваемое время лежал разбитым на земле. Левее от входа располагались каменная кладовая с подвалом, пять деревянных келий (из них одна трапезная), дом для гостей. Рядом стоял дом архимандрита – деревянный, по периметру окружённый верандой, с мезонином, куда вела винтовая лестница. В глубине территории теснились сараи (один – «по-пруску»), конюшни, пивоварня, бани, жилые дома. За ними до реки тянулись сады, цветники, огороды, имелся пруд. На монастырском дворе был компас на столбе и колодец с возведённой над ним крышей, который закрывался крышкой [10].

Главной святыней был Троицкий собор. Вместе с другой монастырской застройкой он не раз страдал от врагов, в том числе от татарских нападений начала XVI в. В 1505 г., как свидетельствуют источники, по протекции слуцкой княгини Анастасии Олелькович вместо старого деревянного появился новый кирпичный храм [11]. Вряд ли в те времена в городе в достаточном количестве имелись свои мастера-каменщики, да и город ещё не оправился от татарских набегов, поэтому строительство, вероятно, велось приглашёнными мастерами, а приведённая дата, скорее всего, указывает на начало строительства. По архитектуре новый храм относился к крестово-купольному типу. Кроме главного престола, в приделах имелись боковые, освящённые в честь святого Димитрия и святых Глеба и Бориса [12].

Храм был возведён в память об удачной защите города и победы над перекопскими татарами. Таким образом, Слуцкий монастырский Троицкий собор мы можем рассматривать как первый в нашем крае памятник защитникам Отечества. Не зря и боковые престолы его были освящены в честь святых князей-воинов.

Позже и это здание неоднократно горело и разрушалось, особенно в 1655 и 1660 гг., когда, как свидетельствуют документы, он был разрушен до основания. Исследователь Андрей Снитко в начале ХХ века изучал прошлое Случчины и насчёт сведений о полном разрушении храма сделал правильное замечание, что сведения эти, вероятно, не нужно понимать буквально [13]. С этим замечанием следует согласиться. Храм вряд ли был уничтожен полностью. В пользу такого мнения свидетельствует и описание монастыря за 1678 г., где говорится, что Троицкий собор к тому времени был почти полностью восстановлен, оставалось только отреставрировать алтарь [14].

Представление о виде храма тех времён даёт изображение на иконе конца XVII в. «Святые Пётр и Павел», которая по данным, которые сохранились, происходит из Слуцкого Троицкого монастыря, а сейчас находится в Покровской церкви деревни Чижевичи Солигорского района. Показанные в полный рост святые держат в руках модель храма. Это каменное здание, высокий притвор которого завершает фигурный фронтон. По бокам притвора – покрытые 2-ярусными куполами две 2-ярусные башни. Купол на световом гранёном барабане завершает средокрестие храма. Главный объем, притвор и башни, равны по высоте и объединены общим, проходящем по периметру, карнизом. Ярусность построения объёмов и их завершений, декоративное оформление главного входа и входов в башни, которые также находятся на главном фасаде, свидетельствуют, что храм был возведён в стиле барокко. А грушеподобная форма куполов говорит о влиянии на его архитектуру именно украинского барокко.

История сохранила имена состоятельных жителей города, которые в разные времена пожертвовали средства на восстановление храма. В их числе княгиня Мария Лупули-Радзивилл (жена великого гетмана ВКЛ Януша Радзивилла, двоюродного брата слуцкого князя Богуслава Радзивилла), которая завещала для этого дела 4000 злотых (1660 г.), один из руководителей православного Преображенского братства Иван Скачкевич – 1000 злотых (1678 г.). На возведение иконостаса в XVIII в. выделила средства русская императрица Екатерина II [15].

События конца XVII – первой половины XVIII вв. не способствовали окончательному завершению возрождения храма, а возможно, приводили и к новым разрушениям. В числе причин длительной стройки были тяжёлое экономическое состояние страны после войны с Московским государством, разорение Слуцка соперничающими из-за него группировками Радзивиллов и Сапег, позже – сложности времён Северной войны, когда город занимали то русские, то шведские войска. Большие потери доставило управление Генеральной Литовской конфедерацией в 1764–67 гг., когда из-за политических шатаний князя Кароля Станислава Радзивилла его владения были секвестрированы. Помехи создавали и законы Речи Посполитой, которые регулировали порядок возведения каменных православных церквей.

В 1720 г. по просьбе слуцкого духовенства от хозяина Слуцка пфальцграфа Рейнского Карла Филиппа был получено новое разрешение на возрождение собора. А в 1732 г. на восстановление и сбор пожертвований для этого дела был получен привилей с разрешением и от короля Августа II. В мае 1732 г. по договорённости с монастырём к работе приступила артель каменщиков [16]. Через какое-то время работы опять остановились. Завершение строительства храма приходится на 1785–1788/89 гг., когда работы велись под руководством слуцкого мещанина архитектора Шаи Вольфовича Турова [17]. Тем не менее, некоторые второстепенные работы продолжались до 1795 г., а внутреннее убранство и иконостас были закончены в 1804 г. [18]

Длительное время строительства, когда менялись и заказчики, и исполнители, эстетические и художественные вкусы, несомненно, сказалось на характере здания и на его отделке.

После окончания строительства, во второй половине XVIII в., храм имел в плане форму креста. К высокому кубовидному главному объёму с боков присоединялись равные ему по высоте и длине приделы. Теперь правый придел был освящён в честь святой мученицы Екатерины, левый – в честь святого благоверного князя Александра Невского. К полукруглой алтарной апсиде симметрично по бокам примыкали прямоугольные в плане ризницы. Главный фасад с мощным притвором фланкировали две четвериковые трёхъярусные башни. На левой имелись часы с курантами, правая служила колокольней. Между башнями к притвору присоединялся ещё один невысокий входной тамбур со ступенями. Массивный четверик, воздвигнутый над средокрестием, покрывал трёхъярусный купол с бельведером и фонарём [19]. Стены, прорезанные арочными оконными проёмами, и углы здания декорировались пилястрами. Кроме главного входа, имелись ещё два боковых. Для вида храма было характерным сочетание довольно массивных и чётких основных частей объёмов, вероятно, восходящих к XVI–XVII вв., с изысканными барочными завершениями башен и куполов, криволинейными фронтонами главного и боковых фасадов, а также элементами декоративного украшения – пинаклями – по углам купольного барабана. Стены были светло-оранжевого цвета, крыша – голубой, верхи купола и башен – позолоченные. Окончательное завершение придало зданию барочный характер. Его архитектурная композиция строилась на сочетании традиционной крестово-купольной системы с двумя башнями главного фасада, которая шла от храмов оборонительного типа. А трёхъярусное решение центрального купола может рассматриваться как ориентация на традиции деревянного церковного зодчества местной архитектурной школы, которой в XVIII в., как отмечалось исследователями, были присущи двух- и трёхъярусные купола.

В отделке интерьера (по описаниям XIX в.) обращали на себя внимание изображения на тему семи Вселенских соборов [20]. В одних источниках они называются иконами, в других – картинами, что безусловно свидетельствует об академической манере их исполнения и позволяет отнести время создания к концу XVIII – первой половине XIX вв. На стене, с правой стороны от алтаря, находились два портрета, написанные в иконописной манере в полный рост и почти в натуральную величину. На одном было изображение князя Слуцкого Симеона (1460–1505), на втором – его жены княгини Анастасии (1473–1524) [21]. Эти произведения могли появиться в XVI в. Материалы Тройчанского архива свидетельствуют, что многие монастырские иконы имели серебряные оклады (ризы), многие из них были украшены серебряными и позолоченными диадемами и коронами. В обиходе имелось значительное количество серебряной церковной посуды [22]. Семиярусный иконостас, в соответствии с количеством престолов, состоял из трёх частей. Царские врата главного и боковых престолов были резными. Над Царскими вратами главного престола располагалась икона «Тайная вечеря». Окраску иконостас имел темно-зелёную, а резные орнаменты и детали были позолочены. Работать над ним был приглашён в Слуцк киевский художник Степан Котляревский (сер. XVIII в. – 1803), который разработал и конструкцию иконостаса, и написал образа в «венецианской манере» [23].

Пока кирпичный собор не был восстановлен, богослужения велись в одноименной деревянной церкви, которая стояла рядом. Когда она появилась и когда её не стало, точно неизвестно. В 1800 г. она была «ещё тверда… однопрестольная, с иконостасом древней работы, имеющая на образах местных серебряные шаты» [24].

Над рекой стояла старая деревянная двухъярусная колокольня. На ней в начале XIX века висело восемь колоколов. Больший из них, отлитый местными мастерами в 1799 г. вместо разбитого в середине XVII в., имел 207 пудов и 10 фунтов веса [25]. Во время перевода в Минск Троицкого монастыря туда был отправлен и большой колокол. По дороге в Минск этот колокол упал с телеги и треснул. В Минске он был перелит и установлен на колокольне кафедрального Петропавловского собора. А деревянной колокольни через какое-то время не стало.

В некоторых документах XIX века приводятся сведения о существовании ранее двух деревянных монастырских церквей [26]. Одна из них – это выше упомянутая одноименная Троицкому кирпичному собору церковь. Вторая – Благовещенская церковь, которую в конце XVIII в. перевезли в городской Ильинский монастырь.

К 1800 г. в монастыре появился новый дом архимандрита. Он стоял слева от собора, вероятно на том месте, которое ранее занимала перенесённая в Ильинский монастырь Благовещенская церковь [27]. Этот деревянный дворец стоял на каменном фундаменте, состоял из десяти комнат. К его главному объёму были сделаны пристройки – помещения для жилья, поварня (кухня), ледник. В одной из комнат дворца была основана новая тёплая церковь Введения во храм Богородицы. А в старом настоятельском доме, где имелось девять комнат, разместили трапезную и помещения для послушников. Рядом – под одной крышей – стояли шесть монашеских келий. Далее территорию занимали хозяйственные постройки: три деревянных двухэтажных амбара, известный уже нам каменный погреб и колодец с «покрышкой», расписанной красками, конюшни, сараи для сена и телег, дом для конюха [28].

На протяжении XIX в. многих старых деревянных построек не стало. В 1865–67 гг. был возведён в стиле позднего классицизма кирпичный корпус, где разместились покои архимандрита, администрация, кельи монахов и заново основанная тёплая церковь Благовещения святой Девы. Сюда из соборной церкви на холодный период года переносили мощи блаженной княгини Софии Слуцкой. В тёплую же пору саркофаг с мощами стоял около стены правого придела соборного храма, около плащаницы [29].

Каменный монастырский корпус был «Г»-образный в плане, двухэтажный, покрытый вальмовой крышей. Главным фасадом был обращён к реке, а меньшим боковым крылом – к собору. Середины стен сверху завершали ступенчатые аттики, по периметру проходил межэтажный поясок. Середины фасадов выделялись также пилястрами, окна между которыми были отделаны на первом этаже прямыми, на втором – полукруглыми сандриками. Посередине бокового крыла имелся входной проём, от которого к собору вела дорога, обсаженная сиренью [30].

В построенном в 1800 г. деревянном епископском дворце, после перемещения кафедры епископа в Минск, располагались классы и библиотека духовных учебных заведений, которые действовали при монастыре [31].

Деревянное монастырское ограждение было заменено каменным. Некоторые источники приводят иногда его появление 1659 г. [32] Это, однако, вызывает сомнения, ведь на середину XVII в. приходятся значительные разрушения монастыря, а описание 1678 г. ещё говорит о деревянном замёте. Кирпичная стена появилась, вероятно, в XVIII веке. Главный вход – «Святые врата» – остался с улицы Тройчанской. Он представлял собой небольшие, но мощно выстроенные ворота, над которыми в 1870 г. вторым ярусом (в связи с переводом сюда Грозовского Иоанно-Богословского монастыря) возвели каменную церковь святого Иоанна Богослова. В целом тогда ворота получили черты русско-византийского стиля. Надвратную церковь венчал световой четверик со срезанными углами, покрытый гранёным шатром с небольшим куполом. Расчленённые пилястрами стены прорезали арочные оконные проёмы. Здесь разместилась домовая церковь учащихся духовного училища. От ворот вглубь вела дорога, около которой в деревянном здании с конца XIX в. действовала монастырская приходская школа. На левой стороне дороги, рядом с воротами, в начале ХХ в. возвели часовню, где на протяжении тёплой поры года находились мощи святого мученика младенца Гавриила [33]. Центром монастырского ансамбля являлся Троицкий собор. Он располагался в конце площади, обсаженной вековыми развесистыми липами. Правее, в одну с ним линию, возвышался двухэтажный каменный монастырский корпус, далее шли деревянные хозяйственные постройки и огороженные деревянными заборами фруктовые сады и огороды. Последний значительный ремонт храма состоялся в 1903 г. [34]

За храмом, ближе к реке, находилось кладбище. Были здесь похоронены и простые иноки, и иерархи, которые вошли в историю православной церкви, среди которых – архимандрит Михаил Козачинский (1700/1703–1755), известный как церковный деятель, белорусский и украинский писатель, зачинатель сербской драматургии.

Хоронили здесь и знаменитых людей города и края. В их числе один из последних князей Слуцких Александр Юрьевич Олелькович (1563–1591) и первый губернатор присоединённых к России земель Речи Посполитой русский генерал Михаил Никитич Кречетников (1729–1793). В храмовом подвале стояла гроб княгини Марии Лупули-Радзивилл (?–1660) и её сына [35].

В 1812 г. Троицкий монастырь подвергся грабежу французским оккупационными войсками, в монастырских корпусах было организовано место для постоя французских солдат [36].

На протяжении XIX в. значение Троицкого монастыря потихоньку уменьшалось. В Минск отсюда были перенесены епископская кафедра и духовная консистория, в 1840 г. – духовная семинария. А в 1870 г. и сам Троицкий монастырь перевели в Минский Свято-Духов монастырь. Туда отправили и основные монастырские ценности. Вместо Троицкого в Слуцк прибыл из Грозово третьего класса Иоанно-Богословский монастырь [37]. Тем не менее, по традиции монастырь называли Троицким (по-народному – Траецким), а также по названию предместья – Тройчанским. При нём после перевода в Минск духовной семинарии продолжало действовать духовное училище, позже появилась монастырская церковно-приходская школа.

К началу XX в. Тройчанский монастырь снова стал первоклассным. В 1910 г. в пределах Минской епархии было основано Слуцкое викариатство с размещением кафедры викарного епископа в Троицком монастыре [38].

В начале сентября 1914 г. в монастыре был развернут военный лазарет, также начала работать мастерская по пошиву солдатского белья. Мощи святого Гавриила Белостокского были перевезены в Москву в Покровский собор (собор Василия Блаженного) [39].

В 1922 г., когда церковная связь с Москвой в результате войны была нарушена, на Минском поместном соборе объявили о создании подчинённых Минско-Белорусской митрополии четырёх новых белорусских епархий, в том числе Слуцкой. Слуцким епископом стал настоятель городского собора Николай Шеметилло, местом расположения руководства Слуцкой епархии оставался Троицкий монастырь.

В 1917 г. в монастыре имелось 13 монахов и 13 послушников. Во время установления Советской власти монастырь подвергся грабежу, а настоятель архимандрит Афанасий (Вечёрко) был из города выслан. После распада русской православной церкви на «тихоновцев» и «обновленцев» Троицкий монастырь оказался в руках последних, сюда прибыл обновленческий архиепископ Даниил Громовенко [40]. Полемика епископа Николая Шеметилло с обновленцами стала одной из причин его ареста.

Несмотря на то, что обновленцы шли на компромисс и сотрудничество с Советской властью, в 1925 г. монастырь было решено закрыть. В нём и в здании духовного училища, что находилось рядом, расположились казармы пехотного полка Красной Армии. В монастырском здании, кроме того, на протяжении трёх лет действовал сельскохозяйственный техникум, позже переведён в Красный Берег (сейчас Жлобинского района Гомельской области. – В.Х.). В течение 1923–1926 гг. помещения главного входа и надвратной церкви использовались как фондохранилище Слуцкого краеведческого музея [41]. Здесь хранились многие, собранные тогдашними слуцкими краеведами историко-культурные ценности, в том числе и взятые из закрытого монастыря. Отсюда их в 1926 г. перевезли в полученные под фондохранилище комнаты при Доме культуры, расположенном в одном здании с педучилищем. В 1927 г. наиболее ценные вещи Слуцкого краеведческого музея: Четвероевангелие Юрия Олельковича, епитрахиль, серебряные настоятельский посох и чаша-потир XVI в., портреты князей Олельковичей – передали Белорусскому государственному музею в Минск.

Троицкий храм после закрытия монастыря продолжал действовать. Но 21 февраля 1930 г. власти закрыли и его [42]. Храмовые иконы также перевезли в музейное фондохранилище, из-за нехватки места в котором много икон было сложено в актовом зале педучилища. После того, как в 1938 г. Слуцкий краеведческий музей закрыли и было распущено краеведческое общество, музейная коллекция осталась без досмотра и дальнейшая судьба её неизвестна.

Сведения о судьбе архитектурного комплекса Троицкого монастыря противоречивы. Распространено мнение, что «Святые врата» и Троицкий собор, которые оказались на территории воинской части, были разрушены в конце 1930-х гг. Некоторые справочники свидетельствуют, что монастырские здания были разрушены во время Великой Отечественной войны. Однако наиболее вероятно, что эти здания исчезли позже. Например, на плане города начала 1950-х гг. видим соответствующую монастырским воротам отметку (возможно, она на то время была разрушена, но не окончательно). В пользу версии, что сохранился и собор, свидетельствуют воспоминания бывшего узника слуцкого концлагеря, который располагался во время войны неподалёку, Виктора Поликарпова. Он утверждает, что в войну храм отремонтировали, сюда были принесены иконы, но до освобождения города в 1944 г. его открыть не успели. После освобождения города от немецких захватчиков храм какое-то время стоял без верхов, а во время инспекции военными начальниками территории военного городка было решено уничтожить храм. О том же свидетельствует и глава послевоенного городского бюро инвентаризации Виктор Варлашин, который обращает внимание на то, что во время освобождения города на храмовой колокольне находились немецкие наблюдатели-наводчики, поэтому именно по верхам храма и был направлен огонь советских орудий. О том, что судьба храма решилась уже после войны во время военной инспекции, вспоминал и слуцкий самодеятельный художник, полковник в отставке Степан Скоробогатов, по словам которого, он сам являлся свидетелем тех событий. Возможно, что собор был уничтожен вскоре после войны. Однако уроженец Слуцка Александр Куликовский утверждает, что произошло это уже в 1950-е гг., и он в детстве сам наблюдал за процессом сноса и точно указывает место расположения храма. Таким образом, несмотря на некоторые расхождения в воспоминаниях, можно не сомневаться, что здания Троицкого собора не стало после окончания Великой Отечественной войны.

Монастырский корпус использовался под казармы, в некоторых его помещениях с 1945 года располагалась швейная мастерская. Но со временем и его начали разрушать. В 1960-е гг. остатки монастырского корпуса использовались для хранилища, стены которого, по воспоминаниям очевидцев, были чрезвычайно толстые [43]. Окончательное исчезновение монастырского комплекса завершилось в те же 1960-е гг. В течение упомянутого периода уничтожался и монастырский некрополь.

Военными на территории бывшего Троицкого монастыря велось новое строительство. Здесь на протяжении 1930–40 гг. появились здание Дома офицеров, трёхэтажные корпуса казарм. До нашего времени никаких признаков о существовавшей несколько веков на этом месте обители не осталось. Паломниками из Минска и слуцкими верующими в 1994 г. здесь установлен памятный крест.

 

Игорь ТИТКОВСКИЙ
Перевод – Владимир ХВОРОВ

На заставке использована виртуальная реконструкция Свято-Троицкого собора.

Автор - Александр Невар (художественный псевдоним Пинчук) - архитектор из Пинска.

Он разрабатывает виртуальные компьютерные модели разрушенных храмов с привязкой к современным видам.

 

1. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город Слуцк и его святыни. Вильна, 1896, с. 10.
2. Кукуня В.Р. Слуцкі Троіцкі манастыр. Энцыклапедычны даведнік «Архітэктура Беларусі», Мн., 1993,
с. 449.
Пятровіч Н. Слуцкі Троіцкі манастыр. ЭГБ. Т. № 6. Мн., 2001, с. 352.
3. Историческое описание о Слуцком Свято-Троицком архимандричьем и приписных к нему
монастырях. 1800 г. НГАБ ф. 136, воп. 1, спр. 1311, с. 34–37.
Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. Мн., 1990, с. 81–82.
Николай архимандрит. Историко-статистическое описание Минской епархии. СПб., 1864, с. 120–121.
Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город Слуцк и его святыни. Вильна, 1896, с. 13.
4. Родчанка Р. Слуцкая старасвеччына. Мн., 1991, с. 44.
Слуцкий Свято-Троицкий монастырь // Вестник Западной России. 1865, № 8, с. 219–222.
Товаров А. Историко-статистическая справочная книжка Минской епархии. Мн.1903, с. 152.
Шейкин Г. Двухсотлетие Минской епархии // Минские епархиальные ведомости. 1993, № 1–6, с. 71.
Шейкин Г. Из истории монастырей Минской епархии // МЕВ, 1993, № 1–6, ч. 2, с. 94–95.
5. Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. Мн. 1990, с. 121, 192.
Николай архимандрит. Историко-статистическое описание… с. 36.
Пушкін І. Феадосій Васілевіч. ВКЛ. Энцыклапедычны даведнік. Т. № 2, с. 700. Мн., 2006.
Родчанка Р. Слуцкая старасвеччына… с. 14.
Тройчанский архив. Сб. Минская старина. Вып. № 4, Мн., 1913, № 271.
Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 14, 36.
6. Грицкевич А.П. Древний город на Случи. Мн., 1985, с. 112, 115, 128.
Солтан Иосиф (архимандрит). Опись Слуцкого Троицкого монастыря. Акты Западной России. Т. № 1.
СПб. 1846. № 115, с. 136, 137.
7. B.J.K. Wspomnienia o Siucku. Gniezno. 1905, с. 19.
Грицкевич А.П. Древний город… с. 114.
Каламайска-Сайд М. Партрэты і помнікі старадаўнасці князёў Алелькавічаў у Слуцку.
Інвентарызацыя Ю. Смалінскага за 1904 год. Варшава. 1996, с. 14–20, 37–38.
Нікалаеў М. Палата кнігапісная. Мн. 1993, с. 131–32, 224–225.
8. Николай архимандрит. Историко–статистическое описание… с. 108.
9. Солтан Иосиф (архимандрит). Опись Слуцкого Троицкого монастыря. Акты Западной России. Т. № 1,
СПб. 1846. № 115, с. 136, 137.
10. Тройчанский архив. Сб. Минская старина. Вып. № 4, Мн., 1913, № 177.
11. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 21.
Товаров А. Историко-статистическая справочная книжка… с. 151.
12. Rafal Degiel. Protestantci i prawoslawni. Patronat wyznaniowy Radziwillow birzanskich nad Cerkwia
prawoslawna w ksiestwe Sluckim w XVII w. Warszawa 2000, с. 139.
13. Снитко А. Из Слуцкой старины. Минская старина. Вып.2, Мн., 1911.
14. Тройчанский архив… № 177.
15. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 22–24.
Тройчанский архив… №№ 123, 178.
16. Тройчанский архив… № 441, 442, 443.
17. Историческое описание о Слуцком Свято-Троицком архимандричьем и приписных к нему…
монастырях. 1800 г. НГАБ ф. 136, воп. 1, спр. 1311, с. 34.
Описание церквей и приходов Минской епархии. Т. № 3, Мн., 1879.
Слуцкий Свято-Троицкий монастырь. Вестник Западной России. 1865, № 8, с. 219–222.
Каламайска-Сайд М. Партрэты і помнікі старадаўнасці… с. 41
Пятровіч Н. Слуцкі Троіцкі манастыр. ЭГБ. Т. № 6. Мн., 2001, с. 353.
18. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 22.
Товаров А. Историко-статистическая справочная книжка… с. 151–152.
19. Историческое описание… 1800 г. НГАБ ф. 136, спр. 1, воп. 1311, с. 36.
Архітэктура Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мн. 1993, с. 449 (малюнак Н. Орды), а таксама
рэпрадукцыі ў ЭГБ т. № 6, Мн., 2001, с. 353, і Каламайска-Сайд М. Помнікі старадаўнасці…, с. 4, 13.
20. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 23–24.
21. Кацер М.С. Изобразительное искусство Белоруссии дооктябрьского периода. М. 1969, с. 42–43.
22. Тройчанский архив… с. 243.
23. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город…, с. 22–24.
Піскун Ю. Мастак Стэфан Катлярэўскі // Слуцкі край, 27 лістапада 2009, с. 8.
24. Историческое описание о… 1800 г. НГАБ… с. 36.
25. Историческое описание о… 1800 г. НГАБ… с. 36.
Тройчанский архив… № 47.
26. Описание церквей и приходов Минской епархии. Т. № 3, Мн., 1879.
27. B.J.K. Wspomnienia o Slucku. Gniezno. 1905, с. 17.
28. Историческое описание… 1800 г. НГАБ ф. 136, спр. 1, воп. 1311, с. 36.
29. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне русский город Слуцк…, с. 31–36.
Слуцкий Свято-Троицкий монастырь // Вестник Западной России. 1865, № 8, с. 219–222.
30. Пятроўскі Ян. Мемуары. Кн. 1. Гайнесвіль, 1988, с. 45–47.
31. B.J.K. Wspomnienia o Siucku. Gniezno. 1905, с. 18–19.
32. Описание церквей и приходов Минской епархии. Т. № 3, Мн., 1879.
33. Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город Слуцк…, с. 36.
Пятроўскі Ян. Мемуары. Кн. 1. Гайнесвіль. 1988, с. 45–57.
Снитко А.К. Из слуцкой старины. Минская старина. Вып. 2, Мн. 1911, с. 153.
34. Товаров А. Историко-статистическая справочная книжка… с. 152.
35. Каламайска-Сайд М. Партрэты і помнікі старадаўнасці… с. 42.
Родчанка Р. Слуцкая старасвеччына… с. 58–63.
Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 15, 24.
Слуцкий Свято-Троицкий монастырь. // Вестник Зап. России… № 8, с. 219–222.
Снитко А. Из Слуцкой старины. Минская старина. Вып. 2. Мн., 1911, с. 153.
36. Шэйкін г. Беларуская епархія // Беларускі праваслаўны каляндар. 1997, Мн., с. 124.
37. Товаров А. Памятная книжка Минской епархии. Мн., 1901, с. 22.
Товаров А. Историко-статистическая справочная книжка… с. 152.
Серно-Соловьевич Ф.Ф. Древне-русский город… с. 15, 24.
Слуцкий Свято-Троицкий монастырь // Вестник Западной России… № 8, с. 219–222
38. Шейкин Г. Двухсотлетие Минской епархии // МЕВ, с. 71.
Шейкин Г. Двухсотлетие Минской епархии // Беларускі гістарычны часопіс. 1993, № 4, с. 33–39.
39. Шэйкін Г. Беларуская епархія // Беларускі праваслаўны каляндар. 1997. Мн., С. 138, 139.
40. Православные монастыри Белоруссии. Мн., 2003, с. 49
41. Бамбешка І.І. З гісторыі стварэння і дзейнасці першага грамадскага краязнаўчага музея ў Беларусі //
Веснік Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры. 2004. № 3, с. 119–124.
42. Будзімер Б. Случчына // Спадчына. 1999. № 3, с. 192.
Скрыган Я. Памяць зямлі. Памяць. Слуцкі раён, Слуцк. Кн. 1, Мн., 2000, с. 233.
Шклярэўскі А. Антырэлігійная кампанія на Случчыне ў 1929–32 гадах // Преображение, 1999, № 9,
с. 6–7.
43. Родчанка. Р. Артыкул у газеце «Шлях Ільіча», 1990, № 129.