18.02.2016

Ілья Капіевіч

У другой палове XVII ст. скончыў Слуцкую кальвінісцкую гімназію Ілья Піліпавіч (Фёдаравіч) Капіевіч (1651 (?) –1714). Дзе ён нарадзіўся, дакладна пакуль што невядома. Некаторыя даследчыкі лічаць, што каля Брэста, іншыя сцвярджаюць, што на Мсціслаўшчыне. Магчыма, бацькам яго быў Піліп Капіевіч, які ў 1660–1662 гг. займаў пасаду рэктара Слуцкай гімназіі.

Скончыўшы школу, Ілья паступіў у адзін з заходнееўрапейскіх універсітэтаў. Пасля заканчэння вярнуўся ў 1674 г. у Слуцк і пачаў працаваць у гімназіі. У кнізе I. Глебава «Историческая записка о Слуцкой гимназии…» у спісах выкладчыкаў Ілья Капіевіч значыцца лектарам.

Зведаўшы ганенні езуітаў, Капіевіч выехаў у Галандыю, жыў у Амстэрдаме. Мусіць, не выпадкова апынуўся ў гэтым горадзе. Ці не тут ён у свой час скончыў універсітэт? З 1698 г. Капіевіч працаваў у друкарні Я. Тэсінга, якому Пётр I даў прывілеі на друкаванне кніжак на рускай мове. У 1700 г. заснаваў сваю друкарню.

З гэтага моманту і да канца жыцця дзейнасць Капіевіча звязана з Расіяй. Ён напісаў, падрыхтаваў і пераклаў на рускую мову больш за дваццаць кніжак па гісторыі, геаграфіі, граматыцы і іншых навуках. У апошнія гады быў перакладчыкам у Пасольскім прыказе ў Маскве. Сваю жыццёвую мэту Ілья Капіевіч бачыў у распаўсюджванні ведаў сярод славянскага люду. Напісаў «Рыторыку», «Паэтыку», пераклаў на рускую мову байкі Эзопа, выдаў зорную карту. Яго асветніцкая дзейнасць адыграла значную ролю ў развіцці адукацыі ў Расіі.

У пісьме да Пятра I Ілья Капіевіч пісаў: «Больш за 20 кніг напісаў я на славу тваёй прасвятлейшай царскай вялікасці і на сусветную карысць Расійскай дзяржавы».

Напярэдадні асветніцтва

Пасля вядомага ўздыму ў часы Рэнесанса і Рэфармацыі ў пачатку XVII ст. беларуская культура трапіла ў неспрыяльныя ўмовы, выкліканыя контррэфармацыяй і бясконцымі войнамі Рэчы Паспалітай, у склад якой тады ўваходзіла Беларусь. Полымя вызваленчай барацьбы ўкраінскага і беларускага народаў у 1648–1653 гг. і вайны Рэчы Паспалітай з Рускай дзяржавай у 1654–1667 гг. прашугала і па Случчыне.

У 1695 г. памерла Слуцкая княгіня Караліна Радзівіл, якая была замужам у Германіі і хоць рэдка, але наведвала сваё княства. Нейбургскія ж прынцэсы каля паўстагоддзя кіравалі спадчынным уладаннем праз давераных асоб.

У канцы XVII ст. у Слуцку адбываліся выступленні мяшчан супраць прыгнёту з боку мясцовых крэзаў, але яны былі задушаны. У 1705–1706 гг. ішла Паўночная вайна. Тут па загаду Пятра I стаялі ўкраінскія казакі. Потым улада пераходзіла з рук у рукі: горад захапілі шведы, у 1707 г. уступілі рускія войскі, у 1708 г. – зноў шведы. Вялікіх страт Слуцку і Случчыне ў той час шведскія войскі не прычынілі, бо Карл XII даводзіўся сваяком нейбургскім прынцэсам. У 1711 г. на некалькі дзён спыняўся ў горадзе Пётр I.

У першай палове XVIII ст. на Случчыне з"яўляюцца мануфактуры па вытворчасці сукна для княжацкага войска і шоўкавых паясоў. Да 1705 г. ў горадзе дзейнічала друкарня. Працавалі таксама паперня, васкабойня, фарбавальня і іншыя майстэрні, у якіх было занята каля 900 рамеснікаў, з іх больш за 100 – шаўцы.

Яшчэ ў 80-ыя гады XVII ст. у Слуцкай кальвінісцкай гімназіі пачалі ставіць камедыі. У езуіцкім калегіуме – яго будынак стаяў побач з гімназіяй – у 1715–1736 гг. таксама дзейнічаў школьны тэатр. Захавалася праграма пастаноўкі драмы «Ваенная доблесць, якая з"явілася ад навукі», у якой расказваецца пра юнака, што, дзякуючы сваёй вучонасці і смеласці, выратаваў ад ворага родны горад.

Калегіум меў бібліятэку, падрыхтаваныя выкладчыцкія кадры. Ён сапернічаў з гімназіяй.

Ёсць звесткі, што ў першай палове XVIII ст. выпускнік Слуцкай гімназіі Іван Бітнер у адным з універсітэтаў Заходняй Еўропы абараніў дысертацыю. Яго праца была выдадзена асобнай кніжкай. У 1691–1692 гг. рэктарам Слуцкай гімназіі працаваў Хрыстафор Бітнер. Іван Бітнер, відаць, быў яго сынам.

У пачатку XVIII ст. у Слуцкім калегіуме выкладаў філасофію, граматыку і тэалогію Ян Пашкоўскі (1684–1757), вядомы педагог, які быў потым рэктарам Нясвіжскага езуіцкага калегіума. Ён выдаў у Вільні папулярныя ў свой час «Палітычныя каляндарыкі», дзе апублікаваў шмат звестак па гісторыі і культуры Беларусі і Літвы.

У 1723 г. у Слуцку напісаў кніжку «Ключ да сардэчных скарбаў» тэолаг А. Кярсніцкі (1678–1733), які, відавочна, прадаваў у Слуцкім езуіцкім калегіуме. У сваёй кнізе Кярснідкі развіваў думку аб боскім умяшанні ў людскія справы. «Творы Пашкоўскага і Кярсніцкага, – адзначае Адам Мальдзіс, – тыповы ўзор контррэфармацыйнай літаратуры».

У 1586 г., як ужо адзначалася, было ўтворана Праабражэнскае брацтва. У апошняй чвэрці XVII ст. узнікла Успенскае брацтва. Узначальвалі і адно, і другое багатыя кіраўнікі гарадскога магістрата. Пры брацтвах працавалі школы. У сярэдзіне XVIII ст. у Слуцку налічвалася 15 праваслаўных храмаў і тры манастыры. Як і раней, важную ролю ў жыцці горада і краю адыгрываў Трайчанскі манастыр, у якім размяшчалася рэзідэнцыя беларускага епіскапа. Пры манастыры працаваў калегіум для падрыхтоўкі духоўных асоб, ператвораны ў канцы XVIII ст. у духоўную семінарыю.

З 1744 г. гаспадаром Слуцкага княства становіцца Геранім Фларыян Радзівіл. У гэты час з Бялай Падляскі пераводзіцца ў Слуцк вайсковая школа, якая рыхтавала афіцэраў для княжацкага войска. З Берліна, Вены і іншых гарадоў запрашаюцца тэатральныя трупы. Пры Гераніме Радзівіле ў горадзе з"яўляюцца тэатр, балетная школа.

Перад тым як сесці на княжацкі трон, Геранім Радзівіл правёў 5 гадоў за мяжою, пераважна ў Прусіі. Ён усталяваў нямецкія парадкі і пры сваім двары ў Слуцку, нават заснаваў тут кірху, дзе слухаў казанні на нямецкай мове. У часы Гераніма на Замкавай горцы (цяпер там гарадскі Дом культуры) яшчэ стаяла высокая вежа ад Верхняга замка, ператвораная ў турму. Князь любіў цешыцца пакутамі «салаўёў» (так ён называў вязняў). Жорсткасць ката з тытулам князя не ведала межаў. Аднойчы ён пабачыў праз акно прыдворнага, які прахаджваўся каля брамы, паклікаў яго да сябе і спытаў: «Чаго ты тут круцішся?»

– Хачу быць заўсёды на відавоку ў князя, таму і стаю тут.

Радзівіл загадаў павесіць прыдворнага на браме. Пры гэтым ён сказаў: «Цяпер ты заўсёды будзеш у мяне на віду».

Мемуарысты адзначаюць слабасць розуму, гняўлівасць і помслівасць магната, ён і ўсміхаўся толькі тады, калі абдумваў помсту або кару. Геранім тры разы быў жанаты. Дзве жонкі ўцяклі ад яго, а трэцюю ён трымаў пад замком.

У народнай памяці гэты ўладар застаўся жорсткім катам, што бязлітасна задушыў Крычаўскае паўстанне. У канцы XIX ст. скрынка з сэрцам Гераніма, якое было надгрызена мышамі, яшчэ захоўвалася ў слуцкім фарным касцёле. Ён размяшчаўся на тэрыторыі бернардынскага манастыра (цяпер там слуцкая маслабаза). У скляпеннях пад манастыром, як ужо адзначалася, хавалі і асоб з княжацкага роду. Адна з магіл захоўвалася да 1987 г.

Кажуць, што ніхто так красамоўна не хлусіць, як відавочцы. Таму да мемуараў, у тым ліку і да ўспамінаў пра Гераніма Радзівіла, трэба ставіцца крытычна. Меркаванне аб яго слабым розуме не пацвярджаецца фактами. З тымі, хто яму быў патрэбны, Геранім паводзіў сябе тактоўна, ветліва прымаў іх у сваім замку.

Геранім Радзівіл памёр у 1760 г. У Вільні і Нясвіжы выйшлі тады з друку «Плачы» напісаныя вершамі і прозаю, у якіх жорсткі прыгоннік называўся добрым грамадзянінам і адважным воінам.

Мемуарысты знаходзілі ў характары Гераніма Радзівіла толькі дзве станоўчыя рысы: цвярозасць і акуратнасць. Да іх можна прыбавіць і балетаманію, бо дзякуючы ёй у Слуцку з"явіўся першы ў Беларусі балет і балетная школа.

Эмлнуіл (Mіxaіл) Казачынскі ў Слуцку

У 1976 г. у газеце «Літаратура і мастацтва» быў апублікаваны мой артыкул «Некалькі «чаму?», у якім між іншым гаварылася: «На тэрыторыі слуцкага Трайчанскага манастыра былі пахаваны многія дзеячы беларускай культуры старажытных часоў. Значэнне гэтага помніка выходзіць за межы Беларусі. Тут быў пахаваны ўраджэнец Беларусі епіскап Казачынскі, які шмат зрабіў для асветы народаў Югаславіі…»

Сёння я магу адзначыць недакладнасць у тым артикуле. Казачынскі быў родам не з Беларусі, а з Украіны. У Слуцку ён знаходзіўся ў якасці не епіскапа, а архімандрыта Трайчанскага манастыра, намесніка кіеўскага мітрапаліта ў Рэчы Паспалітай.

У пачатку 1970-ых гг. з Югаславіі прыйшло пісьмо ў Слуцкі краязнаўчы музей. Народная бібліятэка Бялграда прасіла тады прыслаць ім фотаздымкі Трайчанскага манастыра і помніка на магіле Казачынскага. На жаль, манастыр не захаваўся, не зберагліся і манастырскія могілкі. Але фотаздымкі апублікаваны ў кнізе Ф.Ф. Серна-Салаўевіча «Древне-русский город Слуцк и его святыни» і на дарэвалюцыйных паштоўках. Пра гэта тады краязнаўчы музей паведаміў у Бялград.

У 1980 г. выйшла ў свет кніжка А. I. Мальдзіса «На скрыжаванні славянскіх традыцый», у якой ён зрабіў спасылку на артыкул у ЛІМе. Больш у сучаснай беларускай літаратуры імя Казачынската нідзе пакуль што не ўпаміналася.

Як і чаму трапіў у наш горад адзін з пачынальнікаў сербскай драматурги, украінскі філосаф XVIII ст. Эмануіл (Міхаіл) Казачынскі?

Мы ўжо гаварылі аб тым, што Слуцк у XVII ст. не хацеў прызнаваць духоўную ўладу кіеўскай мітраполіі. Тут ужо прывыклі абыходзіцца без яе. У 1649 г. слуцкі князь Багуслаў Радзівіл зацвердзіў у сан архімандрыта Праабражэнскага манастыра Варфаламея Скачкевіча і абавязаў яго падпарадкоўвацца Канстанцінопальскаму патрыярху. З 1678 г. архімандрыт Трайчанскага манастыра Феадосій Васілевіч стаў адначасова і епіскапам Белай Русі. Да канца свайго жыцця ён фактычна не прызнаваў над сабою ўладу кіеўскай мітраполіі. З 1700 г. беларускім епіскапам быў прызначаны Серапіён Валхоўскі, які таксама праводзіў незалежную палітыку.

Аб тым, што беларускія епіскапы не хацелі быць у падначаленні ў Кіева, сведчыць і такі факт, апісаны ў кнізе Серна-Салаўевіча. У 1709 г. кіеўскі мітрапаліт Кракоўскі загадаў слуцкаму духавенству быць у падпарадкаванні ў яго, а не ў беларускага епіскапа. Але гэты загад, відаць, у Слуцку не прынялі ўсур"ёз, бо ў 1718 г. кароль Аўгуст II вымушаны быў пацвердзіць загад кіеўскага мітрапаліта. Кракоўскі, мяркуючы па ўсім, дабіваўся падтрымкі аж у караля. Ці выканалі ў 1718 г. ў Слуцку прадпісанне Аўгуста II?

Беларускія епіскапы жылі ў Слуцку, які хаця і ўваходзіў у Рэч Паспалітую, але гаспадары яго жылі ў Германіі. Слуцкае княства карысталася пэўнай аўтаноміяй. Фармальна беларускі епіскап не мог не прызнаць загад караля, а на практыцы гэта рашэнне лёгка было ігнараваць. У рэшце рэшт, каб зламаць непакорных, кіеўская мітраполія накіравала ў Слуцк свайго чалавека – Эмануіла (Міхаіла) Казачынскага. Толькі пасля таго, як Казачынскі стаў архімандрытам слуцкага Трайчанскага манастыра, сан беларускага епіскапа часова знік. З гэтага моменту кіеўская мітраполія зноў узяла пад сваю ўладу беларускую праваслаўную царкву.

Казачынскі быў прызначаны архімандрытам слуцкага Трайчанскага манастыра яшчэ 6 верасня 1746 г., але толькі праз два гады ён змог заняць пасаду. Гэта лішні раз сведчыць аб тым, што случчане не адразу здаліся. 152 гады (1596–1748) фактычна была незалежнай ад кіеўскай мітраполіі праваслаўная царква ў Слуцку.

За спіной кіеўскай мітраполіі стаялі сінод і царскі ўрад. Падпарадкаваць сабе праваслаўных Слуцка азначала ўзяць уладу над усёй праваслаўнай Беларуссю і тым самым часткова падрыхтаваць глебу для падзелу Рэчы Паспалітай.

У 1745 г. у Кіеве іераманах Казачынскі выдаў на лацінскай, польскай і ўкраінсках мовах кнігу «Філасофія Арыстоцеля паводле разумения Перыпатэтыкаў». Ен абнародаваў таксама панегірык імператрыцы Лізавеце Пятроўне і яе палюбоўніку Разумоўскаму. З пункту гледжання царскага ўрада, сінода і кіеўскага мітрапаліта, такі чалавек мог вярнуць у лона расійскіх царкоўных улад ваяўнічых слуцкіх незалежнікаў. Давер Казачынскі апраўдаў. Адзін гэты чалавек зрабіў тады ў Беларусі больш, чым магла зрабіць цэлая царская армія. Недаацэньваць сілу царкоўнай палітыкі мы не можам, калі хочам па-сапраўднаму разабрацца ў тагачасных падзеях.

Эмануіл (Міхаіл) Аляксандравіч Казачынскі нарадзіўся ў 1699 ці ў 1700 г. (па другіх дадзеных у 1703 г.) на Украіне ў мястэчку Ямпаль у шляхецкай праваслаўнай сям"і. Вучыўся спачатку дома, потым бацькі аддалі яго ў Маскоўскую славяна-грэка-лацінскую акадэмію. Пасля вучобы падарожнічаў па Заходняй Еўропе. Магчыма, што ён вучыўся і ў нейкім заходнееўрапейскім універсітэце. У 1720–1733 гг. працаваў выкладчыкам філасофіі ў школах Кіева. З 1733 па 1738 г. жыў і працаваў у Сербіі. Заснаваў там школу, займаўся літаратурнай дзейнасцю – напісаў «Рыторыку», «Трагікамедыю» і іншыя творы. Вярнуўшыся з Сербіі на Украіну, пастрыгся ў манахі, жыў у Кіеве ў Выдубіцкім манастыры. У 1739–1745 гг. выкладаў філасофію ў Кіеўскай акадэміі, працягваў увесь гэты час займацца літаратурай.

У канцы верасня 1748 г. Казачынскі прыехаў у Слуцк. У студзені наступнага года з"ездзіў у Белую Падляску, дзе ў той час жыў Геранім Радзівіл, які яму выдаў друкаваны дазвол на права займаць пасаду архімандрыта ў Слуцку. З дазволам Гераніма Казачынскі паехаў у Кіеў. 10 жніўня 1749 г. у Сафійскай саборнай царкве галоўнага горада Украіны адбыўся спецыяльны малебен у гонар прызначэння Казачынскага на пасаду слуцкага архімандрыта і замежнага намесніка кіеўскага мітрапаліта.

У Слуцку Казачынскі паспяхова вёў барацьбу з езуітамі, якія імкнуліся захапіць уладанні праваслаўных манастыроў. У 1752 г. рэвізоры з Кіева адзначалі, што ён вырашае праблемы «хутка і эфектыўна».

Асцярожны і хітры царкоўны дзеяч не ішоў з адкрытым забралам супраць каталіцызму ў пераважна каталіцкай Рэчы Паспалітай. Казачынскі заваяваў давер да сябе і павагу з боку князя Гераніма, выкарыстаўшы той факт, што слуцкія Радзівілы некалі былі пратэстантамі. Геранім Радзівіл падтрымліваў Казачынскага, прымаў у сваім замку, бываў на яго богаслужэннях у манастыры.

Ад князя Казачынскі дабіўся граматы, згодна якой праваслаўным забаранялася прыслужваць у іншаверцаў-іудзеяў, бо праваслаўныя, маўляў, прывыкаюць да чужой веры і забываюць сваю… Далей – болей.

У 1755 г. з дазволу Радзівіла і кіеўскага мітрапаліта Шчарбацкага Казачынскі арганізаваў перанос мошчаў дзіцяці Гаўрыіла з Заблудава ў Слуцк. Да гэтай грандыёзнай пастаноўкі пад адкрытым небам Казачынскі добра падрыхтаваўся. Ён напісаў вершаваны «Надгробак», у якім расказаў пра жыццё і смерць Гаўрыіла. Твор Казачынскага быў надрукаваны ў Львове асобнай брашурай. Яе на шляху з Заблудава ў Слуцк (а гэта больш за 300 км) раздавалі людзям. Сербскі даследчык літаратуры Власцімір Ерчыч так ацэньвае гэту пастаноўку Казачынскага: «Перанос рэліквій (мошчаў. – Р.Р.) з Заблудава ў Слуцк… быў своеасаблівай нацыянальнай і палітычнай прапагандай… перанос суправаджаўся раздачай брашур з вершам Казачынскага і спяваннем песень на… народнай мове і расказамі пра тое, што гэту мову не прызнаюць палякі».

Як бачым, замест звычайнага рытуала па пераносу царкоўных рэліквій пад кіраўніцтвам Казачынскага была пастаўлена беларуская народная трагікамедыя, дзе сцэнай сталі 300 кіламетраў тэрыторыі Беларусі, а галоўным героем – шасцігадовы хлапчук Гаўдзел Гаўрыіл, якога быццам бы замучылі іншаверцы. Нават праваслаўныя царкоўнікі ў Кіеве, па словах В. Ерчыча, перанос мошчаў з Заблудава ў Слуцк «прыраўнялі да спектакля».

Поўны тэкст «Надгробка» змешчаны ў кнізе Ф.Ф. Серна-Салаўевіча «Древне-русский город Слуцк и его святыни». Скрынка (рака) з мошчамі Гаўрыіла цяпер захоўваецца ў Гродне.

Каб адзначыць заслугі князя Гераніма Радзівіла за яго падтрымку праваслаўных, царскі урад перадаў яму праз Казачынскага ордэн Андрэя Першазванага. Удастоіўся ўзнагароды і архімандрыт слуцкі – мітрапаліт сібірскі прыслаў яму ў падарунак посах са слановай косці.

У час жыцця і дзейнасці ў Слуцку (1748–1755) Казачынскі напісаў некалькі твораў, у тым ліку «Респос…», у якім ён даў адказ на ананімную каталіцкую брашуру.

У 1755 г. ён памёр ад жаўтухі. Пахаваны быў у Слуцку на манастырскіх могілках.

Можна спадзявацца, што праз нейкі час з"явіцца ў нас асобная кніжка пра Казачынскага. А пакуль што літаратура пра яго маецца толькі на ўкраінскай, рускай і сербскай мовах. Беларуская частка творчасці Казачынскага чакае яшчэ свайго даследчыка.


Илья Копиевич

Во второй половине XVII в. окончил Слуцкую кальвинистской гимназию Илья Филиппович (Фёдорович) Копиевич (1651 (?) –1714). Где он родился, точно пока что неизвестно. Некоторые исследователи считают, что около Бреста, другие утверждают, что на Мстиславщине. Возможно, его отцом был Филипп Копиевич, который в 1660–1662 гг. занимал должность ректора Слуцкой гимназии.

Окончив школу, Илья поступил в один из западноевропейских университетов. После окончания вернулся в 1674 г. в Слуцк и начал работать в гимназии. В книге И. Глебова «Историческая записка о Слуцкой гимназии…» в списках преподавателей Илья Копиевич значится лектором.

Претерпев гонения иезуитов, Копиевич выехал в Голландию, жил в Амстердаме. Наверное, не случайно оказался в этом городе. Не здесь ли он в своё время окончил университет? С 1698 г. Копиевич работал в типографии Я. Тесинга, которому Пётр I дал привилегии на печатание книг на русском языке. В 1700 г. основал свою типографию.

С этого момента и до конца жизни деятельность Копиевича связана с Россией. Он написал, подготовил и перевёл на русский язык более двадцати книг по истории, географии, грамматике и другим наукам. В последние годы был переводчиком в посольском приказе в Москве. Свою жизненную цель Илья Копиевич видел в распространении знаний среди славянского народа. Написал «Риторику», «Поэтику», перевёл на русский язык басни Эзопа, издал звёздную карту. Его просветительская деятельность сыграла значительную роль в развитии образования в России.

В письме к Петру I Илья Копиевич писал: «Более 20 книг написал я на славу твоего пресветлейшего царского величества и на всемирную пользу великороссийского государства».

Накануне просвещения

После известного подъёма во времена Ренессанса и Реформации в начале XVII в. белорусская культура попала в неблагоприятные условия, вызванные контрреформацией и бесконечными войнами Речи Посполитой, в состав которой тогда входила Беларусь. Пламя освободительной борьбы украинского и белорусского народов в 1648–1653 гг. и войны Речи Посполитой с Русским государством в 1654–1667 гг. прошлось и по Случчине.

В 1695 г. умерла Слуцкая княгиня Каролина Радзивилл, которая была замужем в Германии и хоть редко, но посещала своё княжество. Нейбургские же принцессы около полувека правили наследственным владением через доверенных лиц.

В конце XVII в. в Слуцке происходили выступления мещан против угнетения со стороны местных крезов (от Крез (первая половина VI в. до н. э.) – царь Лидии. Иносказательно: очень богатый человек – В.Х.), но они были подавлены. В 1705–1706 гг. шла Северная война. Здесь по приказу Петра I стояли украинские казаки. Потом власть переходила из рук в руки: город захватили шведы, в 1707 г. вступили русские войска, в 1708 г. – вновь шведы. Больших потерь Слуцку и Случчине в то время шведские войска не причинили, так как Карл XII приходился родственником нейбургским принцессам. В 1711 г. на несколько дней останавливался в городе Пётр I.

В первой половине XVIII в. на Случчине появляются мануфактуры по производству сукна для княжеского войска и шёлковых поясов. К 1705 году в городе действовала типография. Работали также бумажная фабрика, воскобойня, красильные и другие мастерские, в которых было занято около 900 ремесленников, из них более 100 – сапожники.

Ещё в 80-е годы XVII в. в Слуцкой кальвинистской гимназии начали ставить комедии. В иезуитском коллегиуме – его дом стоял рядом с гимназией – в 1715–1736 гг. также действовал школьный театр. Сохранилось программа постановки драмы «Военная доблесть, которая появилась от науки», в которой рассказывается о юноше, который благодаря своей учёности и смелости, спас от врага родной город.

Коллегиум имел библиотеку, подготовленные преподавательские кадры. Он соперничал с гимназией.

Есть сведения, что в первой половине XVIII в. выпускник Слуцкой гимназии Иван Биттнер в одном из университетов Западной Европы защитил диссертацию. Его работа была издана отдельной книгой. В 1691–1692 гг. ректором Слуцкой гимназии работал Христофор Биттнер. Иван Биттнер, видимо, был его сыном.

В начале XVIII в. в Слуцком коллегиуме преподавал философию, грамматику и теологию Ян Пашковский (1684–1757), известный педагог, который был потом ректором Несвижского иезуитского коллегиума. Он издал в Вильно популярные в своё время «Политические календарики», где опубликовал много сведений по истории и культуре Беларуси и Литвы.

В 1723 г. в Слуцке написал книгу «Ключ к сердечным сокровищам» теолог А. Керсницкий (1678–1733), который, очевидно, продавал в Слуцком иезуитском коллегиуме. В своей книге Керсницкий развивал мысль о божественном вмешательстве в людские дела. «Произведения Пашковского и Керсницкого, – отмечает Адам Мальдис, – типичный образец контрреформационной литературы».

В 1586 г., как уже отмечалось, было образовано Преображенское братство. В последней четверти XVII в. возникло Успенское братство. Возглавляли и то, и другое богатые руководители городского магистрата. При братствах действовали школы. В середине XVIII в. в Слуцке насчитывалось 15 православных храмов и три монастыря. Как и ранее, важную роль в жизни города и края играл Свято-Троицкий монастырь, в котором располагалась резиденция белорусского епископа. При монастыре работал коллегиум для подготовки духовных лиц, преобразованный в конце XVIII в. в духовную семинарию.

С 1744 г. хозяином Слуцкого княжества становится Иероним Флориан Радзивилл. В это время из Бяла Подляски переводится в Слуцк военная школа, которая готовила офицеров для княжеского войска. Из Берлина, Вены и других городов приглашаются театральные труппы. При Иерониме Радзивилле в городе появляются театр, балетная школа.

Перед тем как сесть на княжеский престол, Иероним Радзивилл провёл 5 лет за границей, преимущественно в Пруссии. Он установил немецкие порядки и при своём дворе в Слуцке, даже основал здесь церковь, где слушал проповеди на немецком языке. Во времена Иеронима на Замковой горе (сейчас там городской Дом культуры) ещё стояла высокая башня от Верхнего замка, преобразованная в тюрьму. Князь любил радоваться страданиями «соловьёв» (так он называл заключённых). Жестокость палача с титулом князя не знала границ. Однажды он увидел через окно придворного, который прохаживался у ворот, позвал его к себе и спросил: «Что ты здесь крутишься?»

– Хочу быть всегда на виду у князя, поэтому и стою здесь.

Радзивилл приказал повесить придворного на воротах. При этом он сказал: «Теперь ты всегда будешь у меня на виду».

Мемуаристы отмечают слабость ума, гневливость и мстительность магната, он и улыбался только тогда, когда обдумывал месть или наказание. Иероним три раза был женат. Две жены убежали от него, а третью он держал взаперти.

В народной памяти этот владелец остался жёстким палачом, который беспощадно задушил Кричевское восстание. В конце XIX в. коробка с сердцем Иеронима, которое было погрызено мышами, ещё сохранялась в слуцком фарном костёле. Он располагался на территории бернардинского монастыря (сейчас там слуцкая маслобаза). В склепах под монастырём, как уже отмечалось, хоронили и лиц из княжеского рода. Одна из могил сохранялась до 1987 г.

Говорят, что никто так красноречиво не врёт, как очевидцы. Поэтому к мемуарам, в том числе и к воспоминаниям о Иерониме Радзивилле, нужно относиться критически. Мнение о его слабом уме не подтверждается фактами. С теми, кто ему был нужен, Иероним вёл себя тактично, вежливо принимал их в своём замке.

Иероним Радзивилл умер в 1760 г. В Несвиже и Вильно вышли тогда из печати «Плачи» написанные стихами и прозой, в которых жёсткий крепостник назывался хорошим гражданином и смелым воином.

Мемуаристы находили в характере Иеронима Радзивилла только две положительные черты: трезвость и аккуратность. К ним можно прибавить и балетоманию, так как благодаря ей в Слуцке появился первый в Беларуси балет и балетная школа.

Эмлнуил (Mиxaил) Козачинский в Слуцке

В 1976 г. в газете «Літаратура і мастацтва» (далее – ЛИМ, – В.Х.) была опубликована моя статья «Несколько “почему?”», в которой между прочим говорилось: «На территории Слуцкого Свято-Троицкого монастыря были похоронены многие деятели белорусской культуры древних времён. Значение этого памятника выходит за пределы Беларуси. Здесь был похоронен уроженец Беларуси епископ Козачинский, который много сделал для просвещения народов Югославии…»

Сегодня я могу исправить неточности в той статье. Козачинский был родом не из Беларуси, а из Украины. В Слуцке он находился в качестве не епископа, а архимандрита Свято-Троицкого монастыря, наместника киевского митрополита в Речи Посполитой.

В начале 1970-ых гг. из Югославии пришло письмо в Слуцкий краеведческий музей. Народная библиотека Белграда просила тогда прислать им фотографии Свято-Троицкого монастыря и памятника на могиле Козачинского. К сожалению, монастырь не сохранился, не сохранилось и монастырское кладбище. Но фотографии опубликованы в книге Ф.Ф. Серно-Соловьевича «Древне-русский город Слуцк и его святыни» и на дореволюционных открытках. Об этом тогда краеведческий музей сообщил в Белград.

В 1980 г. вышла в свет книжка А.И. Мальдиса «На перекрёстке славянских традиций», в которой он сделал ссылку на статью в ЛИМе. Больше в современной белорусской литературе имени Козачинского нигде пока не упоминалось.

Как и почему попал в наш город один из зачинателей сербской драматурги, украинский философ XVIII в. Эммануил (Михаил) Козачинский?

Мы уже говорили о том, что Слуцк в XVII в. не хотел признавать духовную власть киевской митрополии. Здесь уже привыкли обходиться без неё. В 1649 г. Слуцкий князь Богуслав Радзивилл утвердил в сан архимандрита Преображенского монастыря Варфоломея Скочкевича и обязал его подчиняться Константинопольскому патриарху. С 1678 г. архимандрит Свято-Троицкого монастыря Феодосий Василевич стал одновременно и епископом Белой Руси. До конца своей жизни он фактически не признавал над собой власть киевской митрополии. С 1700 г. Белорусским епископом был назначен Серапион Волховский, который также проводил независимую политику.

О том, что белорусские епископы не хотели быть в подчинении у Киева, свидетельствует и такой факт, описанный в книге Серно-Соловьевича. В 1709 г. киевский митрополит Краковский приказал слуцкому духовенству быть в подчинении у него, а не у белорусского епископа. Но этот приказ, видимо, в Слуцке не приняли всерьёз, так как в 1718 г. король Август II вынужден был подтвердить приказ киевского митрополита. Краковский, судя по всему, добивался поддержки аж у короля. Выполнили ли в 1718 году в Слуцке предписание Августа II?

Белорусские епископы жили в Слуцке, который хотя и входил в Речь Посполитую, но хозяева его жили в Германии. Слуцкое княжество пользовалась определённой автономией. Формально белорусский епископ не мог не признать приказ короля, а на практике это решение легко было игнорировать. В конце концов, чтобы сломать непокорных, киевская митрополия направила в Слуцк своего человека – Эммануила (Михаила) Козачинского. Только после того, как Козачинский стал архимандритом Слуцкого Свято-Троицкого монастыря, сан белорусского епископа временно исчез. С этого момента киевская митрополия снова взяла под свою власть белорусскую православную церковь.

Козачинский был назначен архимандритом Слуцкого Свято-Троицкого монастыря ещё 6 сентября 1746 года, но только через два года он смог занять пост. Это лишний раз свидетельствует о том, что случчане не сразу сдались. 152 года (1596–1748) фактически была независимой от киевской митрополии православная церковь в Слуцке.

За спиной киевской митрополии стояли синод и царское правительство. Подчинить себе православных Слуцка означало взять власть над всей православной Беларусью и тем самым частично подготовить почву для раздела Речи Посполитой.

В 1745 г. в Киеве иеромонах Козачинский издал на латинском, польском и украинском языках книгу «Философия Аристотеля по пониманию Перипатетиков». Он обнародовал также панегирик императрице Елизавете Петровне и её любовнику Разумовскому. С точки зрения царского правительства, синода и киевского митрополита, такой человек мог вернуть в лоно российских церковных властей воинственных слуцких самостийников. Доверие Козачинский оправдал. Один этот человек сделал тогда в Беларуси больше, чем могла сделать целая царская армия. Недооценивать силу церковной политики мы не можем, если хотим по-настоящему разобраться в событиях.

Эммануил (Михаил) Александрович Козачинский родился в 1699 или в 1700 году (по другим данным в 1703 г.) на Украине в городке Ямполь в шляхетской православной семье. Учился сначала дома, потом родители отдали его в Московскую славяно-греко-латинскую академию. После учёбы путешествовал по Западной Европе. Возможно, что он учился и в каком-то западноевропейском университете. В 1720–1733 гг. работал преподавателем философии в школах Киева. С 1733 по 1738 г. жил и работал в Сербии. Основал там школу, занимался литературной деятельностью – написал «Риторику», «Трагикомедию» и другие произведения. Вернувшись из Сербии на Украину, постригся в монахи, жил в Киеве в Выдубицком монастыре. В 1739–1745 гг. преподавал философию в Киевской академии, продолжал все это время заниматься литературой.

В конце сентября 1748 г. Козачинский приехал в Слуцк. В январе следующего года съездил в Белую Подляску, где в то время жил Иероним Радзивилл, который ему выдал печатное разрешение на право занимать должность архимандрита в Слуцке. С разрешением Иеронима Козачинский поехал в Киев. 10 августа 1749 г. в Софийской соборной церкви главного города Украины состоялся специальный молебен в честь назначения Козачинского на должность Слуцкого архимандрита и зарубежного наместника киевского митрополита.

В Слуцке Козачинский успешно вёл борьбу с иезуитами, которые стремились захватить владения православных монастырей. В 1752 г. ревизоры из Киева отмечали, что он решает проблемы «быстро и эффективно».

Осторожный и хитрый церковный деятель не шёл с открытым забралом против католицизма в преимущественно католической Речи Посполитой. Козачинский завоевал доверие к себе и уважение со стороны князя Иеронима, использовав тот факт, что слуцкие Радзивиллы некогда были протестантами. Иероним Радзивилл поддерживал Козачинского, принимал в своём замке, бывал на его богослужениях в монастыре.

От князя Козачинский добился грамоты, согласно которой православным запрещалось служить у иноверцев-иудеев, потому что православные, мол, привыкают к чужой вере и забывают свою… Дальше – больше.

В 1755 г. по разрешению Радзивилла и киевского митрополита Щербацкого Козачинский организовал перенос мощей ребёнка Гавриила из Заблудова в Слуцк. К этой грандиозной постановке под открытым небом Козачинский хорошо подготовился. Он написал стихотворное «Надгробье», в котором рассказал о жизни и смерти Гавриила. Произведение Козачинского было напечатано во Львове отдельной брошюрой. Её на пути из Заблудова в Слуцк (а это более 300 км) раздавали людям. Сербский исследователь литературы Властимир Ерчич так оценивает эту постановку Козачинского: «Перенос реликвий (мощей. – Р.Р.) из Заблудова в Слуцк… было своеобразной национальной и политической пропагандой… перенос сопровождался раздачей брошюр со стихотворением Козачинского и пением песен на… народном языке и рассказами о том, что этот язык не признают поляки».

Как видим, вместо обычного ритуала по переносу церковных реликвий под руководством Козачинского была поставлена белорусская народная трагикомедия, где сценой стали 300 километров территории Беларуси, а главным героем – шестилетний мальчишка Гавдел Гавриил, которого якобы замучили иноверцы. Даже православные церковники в Киеве, по словам В. Ерчича, перенос мощей из Заблудова в Слуцк «приравняли к спектаклю».

Полный текст «Надгробий» помещён в книге Ф.Ф. Серно-Соловьевича «Древне-русский город Слуцк и его святыни». Ящик (рака) с мощами Гавриила сейчас хранится в Гродно (21–22 сентября 1992 г. состоялось торжественное перенесение святых мощей младенца Гавриила из Гродно в Белосток, где они ныне и почивают в кафедральном Никольском соборе – В.Х.).

Чтобы отметить заслуги князя Иеронима Радзивилла за его поддержку православных, царское правительство передало ему через Козачинского орден Андрея Первозванного. Удостоился награды и архимандрит Слуцкий – митрополит сибирский прислал ему в подарок посох из слоновой кости.

Во время жизни и деятельности в Слуцке (1748–1755) Козачинский написал несколько произведений, в том числе «Респос…», в котором он дал ответ на анонимную католическую брошюру.

В 1755 г. он умер от желтухи. Похоронен был в Слуцке на монастырском кладбище.

Можно надеяться, что через какое-то время появится у нас отдельная книжка о Козачинском. А пока что литература о нём имеется только на украинском, русском и сербском языках. Белорусская часть творчества Козачинского ждёт ещё своего исследователя.

ЗМЕСТ (СОДЕРДАНИЕ)

З глыбінь стагоддзяў (Из глубин веков)

Літаратура і культура Случчыны XII–XV стст. (Литература и культура Случчины XII–XV вв.)

Слуцкія летапісы XVI ст. (Слуцкие летописи XVI в.)

У часы Рэфармацыі (Во времена Реформации)

Ад Алелькавічаў да Радзівілаў (От Олельковичей к Радзивиллам)

Саламон Рысінскі (Соломон Рысинский)

Педагогі і іх выхаванцы (Педагоги и их воспитанники)

Слуцкі «дыярыуш» (Слуцкий «диариуш»)

Прадаўжаючы справу Скарыны (Продолжая дело Скорины)

Дзімітрый Растоўскі (Димитрий Ростовский)

Мемуары Яна Цадроўскага (Мемуары Яна Цедровского)

Ян Андрэй Белабоцкі (Белаблоцкі) (Ян Андрей Белобоцкий (Белоблоцкий))

Ілья Капіевіч (Илья Копиевич)

Напярэдадні асветніцтва (Накануне просвещения)

Эмануіл (Міхаіл) Казачынскі ў Слуцку (Эммануил (Михаил) Козачинский в Слуцке)

Пад апекай Мельпамены і Тэрпсіхоры (Под опекой Мельпомены и Терпсихоры)

На закаце Рэчы Паспалітай (На закате Речи Посполитой)

В начало