17.12.2014

Автор этого очерка, который был опубликован в 1953 г. в газете «Отечество» (Мюнхен) под псевдонимом В. Будимер, – известный в эмиграции белорусский национальный деятель и историк Симон Кандыбович-Кабыш, уроженец деревни Старица Слуцкого уезда Минской губернии.

Симон (Семён) Кандыбович, в эмиграции Кабыш, родился 21.07.1891 г. в д. Старица теперь Копыльского района, общественный деятель.

Окончил Несвижскую учительскую семинарию, в 1914–1917 служил в российской армии, в 1922 году – председатель волостного исполкома в Бобруйском уезде, делегат IV Всебелорусского съезда советов, с 1926 г. – член компартии. Был председателем райисполкома, заведующим окружного финансового отдела, окружным инспектором народного образования в Гомеле.

В 1931–1933 гг. – управляющий делами Совнаркома БССР, в 1935 г. – начальник заготовок уполномоченного Наркомпищепрома СССР при СНК БССР. В 1940 г. арестован.

Во время немецкой оккупации занимал пост главы белорусской секции Центральной торговой организации, которая занималась организацией поставок в Германию.

24 января 1944 г. включён в состав президиума Белорусской центральной рады (БЦР), возглавлял обще-административный отдел, затем – отдел финансов.

С 30 июня 1944 г. – в эмиграции.

Принимал участие в Пленуме БЦР 23 сентября 1945 года, на котором было принято решение о приостановке её деятельности.

С 1954 г. работал в белорусской секции Радио Освобождение, с 1963 г. – в Институте изучения СССР в Мюнхене. Исследовал вопросы экономической истории, автор работы «Разгром национального движения в Беларуси» (вышла в Минске в 2000 г.).

С 1956 г. Кандыбович был референтом Секретариата Рады БНР по вопросам народного хозяйства. Тесть белорусского писателя Янки Юхновца.

Умер 17.09.1971 года в Мюнхене.

Интересный казус. В изданной в Минске книге «Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі» дата смерти Кандыбовича указана 27 сентября 1972 года, а на памятнике написано 17 сентября 1971 г.

В. Будзімер. Случчына

Аўтар гэтага нарысу, які быў апублікаваны ў 1953 г. у газэце «Бацькаўшчына» (Мюнхен) пад псэўданімам В. Будзімер, – вядомы ў эміграцыі беларускі нацыянальны дзяяч і гісторык Сымон Кандыбовіч-Кабыш, ураджэнец в. Старыца, Слуцкага павету Менскай губэрні.

Сымон (Сямён) Кандыбовіч (на эміграцыі Кабыш, 21.07.1891, в. Старыца (сёння Капыльскі раён) – 27 (або 17).09. 1972 (ці 1971), Мюнхен), грамадскі дзеяч. Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю, у 1914–1917 г. служыў у расійскай арміі, у 1922 г. – старшыня валаснога выканкама ў Бабруйскім павеце, дэлегат IV Усебеларускага з"езда саветаў, з 1926 г. – член кампартыі. Быў старшынём райвыканкама, загадчыкам акруговага фінансавага аддзела, акруговым інспектарам народнай асветы ў Гомелі.

У 1931–1933 гг. – кіраўнік справаў Саўнаркама БССР, у 1935 г. – начальнік нарыхтовак упаўнаважанага Наркамхарчпрама СССР пры СНК БССР. У 1940 г. арыштаваны.

Падчас нямецкай акупацыі займаў пасаду кіраўніка беларускай секцыі Цэнтральнай гандлёвай арганізацыі, якая займалася арганізацыяй паставак у Нямеччыну.

24 студзеня 1944 г. уключаны ў склад прэзідыума БЦР, узначальваў агульна-адміністрацыйны аддзел, затым – аддзел фінансаў.

Ад 30 чэрвеня 1944 г. – на эміграцыі.

Браў удзел у Пленуме БЦР 23 верасня 1945 г., на якім было прынята рашэнне аб прыпыненні яе дзейнасці.

Ад 1954 г. працаваў у беларускай секцыі Радыё Вызваленне, ад 1963 г. – у Інстытуце вывучэння СССР у Мюнхене. Даследаваў пытанні эканамічнай гісторыі, аўтар працы «Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі» (выйшла ў Мінску ў 2000 г.).

Ад 1956 г. Кандыбовіч быў рэферэнтам Сакратарыята Рады БНР па пытаннях народнай гаспадаркі. Цесць беларускага пісьменніка Янкі Юхнаўца.

Але ўсё ж хай не здаецца,
Што бяда ўжо зацісьне,
Наша ліха ператрэцца
I маланкай доля блісьне.

Янка Купала

Край i насельніцтва

Паводля старога, яшчэ дарэвалюцыйнага, адміністрацыйнага падзелу Случчынай называўся адзін павет, які ўваходзіў у склад Менскай губэрні. Случчына знаходзіцца ў цэнтры паўдзённай часткі Беларусі. Слуцкі павет на поўдні ўпіраўся ў балоты Беларускага Палесься. На паўдзённым захадзе Случчына таксама межавала з краем Палескіх балотаў. На захадзе за мястэчкам Клецкам урадлівыя землі Случчыны абрываліся, не даходзячы 8–10 км да Баранавіцкага чыгуначнага вузла. Пачыналіся пяскі былой Горадзенскае губэрні. На паўдзённым захадзе павет вузкаю паласою за горадам Нясьвіжам злучаўся з Наваградзкім паветам, які па сваёй глебе й складзе жыцьця насельніцтва ў значнай ступені зьяўляўся працягам Случчыны. На поўначы слуцкія палі ўпіраліся ў лясы й балоты Ігуменскага (Чэрвеньскага) павету. На ўсходзе ўжо ў 10 км ад гораду Слуцку пачынаўся Бабруйскі павет, які абапал старой шашы на працягу больш як 120 км цягнуўся да павятовага гораду Бабруйску. У Слуцкім павеце налічвалася да 600 вёсак, 12 мястэчак і заштатны горад Нясьвіж.

Пры такім адміністрацыйным падзеле мелася на ўвазе толькі захаваць цэласьць і аднастайнасьць паверхні зямлі. У разьлік ня прымалася ні звычайнае эканамічнае імкненьне насельніцтва да пэўных гандлёвых цэнтраў, ні агульныя інтарэсы жыхарства. Такі падзел выклікаў шмат непатрэбных клопатаў і цяжкасьцяў. Насельніцтва вёсак Бабруйскага павету, якія знаходзіліся ў 10–15 км ад Слуцку, прымушана было пры патрэбе ехаць больш за 100 км у той павятовы горад Бабруйск. З паўночнае часткі Случчыны, якая знаходзілася ў 20 км ад Слуцку і належала да Ігуменскага павету, пры адсутнасьці ў той час сродкаў сувязІ і дарог, па балотах і гацях насельніцтва было вымушанае цягнуцца за блізкі сьвет у далёкі й глухі павятовы цэнтр Ігумень (Чэрвень), на што трэба было патраціць добры тыдзень часу з фурманкаю.

Рэвалюцыя ўнесла шмат зьменаў і ў адміністрацыйны падзел. Самаю нечаканаю й трагічнаю зьменаю для нашага народу была зьмена, якая была ўнесеная Рыскім трактатам паміж савецкай Расеяй і Польшчай. Трактат падзяліў Беларусь, а разам і Случчыну на дзьве часткі паміма волі й згоды народу. Шэраг заходніх воласьцяў адышоў да Польшчы, а астальная большая частка ўвайшла ў склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Палітычнае й эканамічнае жыцьцё расьсечанага жывога арганізму, які вякамі рос і злажыўся ў вадзінае цэлае, прымушана было ісьці і панура разьвівацца па чужых шляхох, не адказваючы ідэалам і жаданьням беларускага народу. Жыцьцё аднаго народу накіроўвалася варожаю воляю чужынцаў з Захаду і Ўсходу.

У 1924 г. у Савецкай Беларусі было праведзенае раёнаваньне. Паветы й губэрскі адміністрацыйны падзел былі зьліквідаваныя, на месцы каторых былі ўтвораныя раёны й акругі. Замест Слуцкага павету паўстала акруга ў складзе сямі раёнаў: Слуцкага, Капыльскага, Чырвонаслабодзкага (Вызьнянскага), Старобінскага, Грозаўскага, цэнтар якога пасьля быў перанесены ў Грэск, Любанскага й Старадароскага. Два апошнія раёны былі далучаныя да Слуцкай акругі з Бабруйшчыны, Старобінскі раён часткава быў узбуйнены за кошт Палесься, а Грозаўскі – за кошт Ігуменшчыны. Аднак ужо ў 1927 г. Слуцкая акруга была зьліквідананая й падзеленая паміж Менскай і Бабруйскай акругамі. Пасьля другой сусьветнай вайны Саветы правялі новы адміністрацыйны падзел: БССР была падзеленая на 12 вобласьцяў. Згодна гэтаму падзелу Случчына ўвайшла ў склад Бабруйскай вобласьці, за выключэньнем заходняй часткі, якая была ў складзе Польшчы, а пасьля прылучэньня Заходняй Беларусі да БССР яна ўвайшла ў склад Баранавіцкай вобласьці. Гэтым падзелам для Случчыны створаны непатрэбныя цяжкасьці. Случчына ніколі ня мела й ня мае эканамічнага імкненьня да Бабруйску, а паўночная частка краіны – Капыльскі і Грэскі раёны знаходзяцца ў 150 км ад Бабруйску, у той час як ад Менску ўсяго каля 90 км.

Паверхня Случчыны пераважна роўная, з урадлівай глебай і мала перасякаецца ўзгоркамі. Толькі ў паўночнай частцы праходзіць ведамы водападзел паміж басэйнамі Балтыцкага й Чорнага мораў. Водападзел выходзіць зь Ігуменшчыны й падыходзіць да мястэчка Грозава, якое знаходзіцца на поўначы ад Слуцку ў 21 км. Водападзел у выглядзе пладавітых узгоркаў праходзіць празь мястэчка Капыль, падыходзіць к мястэчку Клецку і далей пераходзіць у Наваградчыну. Водападзел падымаецца да 236 мэтраў, а на самым высокім месцы дасягае 300 мэтраў.

Клімат Случчыны надзвычайна спрыяльны. Лясы з поўначы і ўсходу затрымліваюць халодныя вятры, а з захаду яны нясуць цяпло Гальфштрому. Блізкасьць палескіх нізінаў уплывае на стварэньне ўмеркаванай вільгаці. Ападкаў тут дастаткова, засушлівых гадоў амаль ня бывае. Наагул клімат Случчыны прыемны й здаровы для чалавека.

Буйныя рэкі не прарэзваюць слуцкіх прастораў. Усе яны належаць да басэйну Чорнага мора і амаль усе зьяўляюцца прытокамі Прыпяці. Славуты беларускі Нёман на невялікай адлегласьці левым сваім берагам каля мястэчка Пясочнага датыкае Случчыну. Ён як-бы ўшаноўвае сваім прывітаньнем далёка знаную Случчыну і потым, забраўшы ў Пясочным першыя плыты, далей набірае моцы й сілы, нясе свае прыгожыя воды ў Наваградчыну і далей аж да самага Балтыцкага мора. Буйнейшая з рэчак Случ пачынаецца на ўзьбярэжжы балотаў Ігуменшчыны і збліжаецца зь левым прытокам Нёману Лошаю. Случ сваімі невялікімі водамі абмывае горад Слуцак, перасякаючы ў 4 км ад гораду старую шашу. За Слуцкам рэчка мае невялікі ўхіл улева, падыходзіць пад багатае мястэчка Пагост, далей праходзіць праз раённы цэнтар Старобін. Далей за Старобінам Случ прымае з правага боку балоцістую рэчку Морач, якая пачынаецца з узгор'яў водападзелу каля мястэчка Капыль. За Старобінам Случ без асаблівых выгінаў ціха нясе свае досыць значныя воды праз балоты Палесься і ўпадае ў Прыпяць. У даўнейшыя часы па Случы аж да самага Слуцку на лайбах і дубох перавозіліся розныя грузы. Зьнішчаныя лясы забралі з сабою і частку вады ў Случы. У трыццатых гадох рабіліся спробы перавозіць грузы па Случы на лайбах з Старобіншчыны, скарыстоўваючы конскую цягу на топкіх берагох рэчкі. У заходняй частцы Случчыны працякае рэчка Лань. Яна таксама бярэ пачатак з узгор'я водападзелу каля вялікай вёскі Лань, якая знаходзіцца ў 5 км ад Нясьвіжу. На Случчыне ёсьць некалькі нязначных вазёраў. Тры возеры знаходзяцца каля Нясьвіжу. Два зь іх непасрэдна абмываюць замак Радзівіла, а трэцяе пад назвай Паненскае недалёка ад Нясьвіжу ўпрыгожвае зноў-жа ўладаньні Радзівіла ў маёнтку Альба.

Вялікія балоты ў цэнтры Случчыны адсутнічаюць. Яны сустракаюцца на ўзьбярэжжах павету ды па берагох рэчак. Адно такое балота Люцень займае прастору каля 150 км 2 і знаходзіцца каля рэчкі Морач. У рэчках і азёрах Случчыны водзяцца карпы, карасі, язі, ляшчы, шчупакі, а ў балотах водзяцца і ўюны. У паўдзённай частцы ўжо ў Палесьсі даўней лавілася многа яршоў, якія ў пост дастаўляліся на Слуцкі рынак нанізаныя на поўаршынныя калкі і прадаваліся заўялымі. Яршы, нанізаныя на калочкі, называліся мёткамі і пры продажу меркаю была мётка, а не вага.

Яшчэ ў часы першай сусьветнай вайны былі высечаны невялікія прасторы лясоў, якія пракідаліся сям-там па Слуцкай раўніне, а ў рэвалюцыю яны зусім былі дакананыя. Прыемным выключэньнем зьяўляецца паўдзённа-заходняя частка Случчыны. Там дзе-нідзе яшчэ захаваліся невялікія лістовыя або яловыя зарасьнікі сярод пышных палёў. Далей на поўнач яны пераходзяць у вялікія лясы на адлегласьці 30–35 км ад Слуцку. Такім чынам палявая Случчына зьяўляецца ўкаранаваная лясным вянком з поўначы, усходу й паўдня.

З захаду на ўсход Случчыну перасякае старая шаша, якая лучыць Варшаву зь Петраградам і Масквою. Шаша праходзіць у Случчыне празь мястэчка Ляхавічы, Слуцак і далей на Бабруйск. Да першай сусьветнай вайны гэта была адзіная добра ўтрымліваная дарога. Яна амаль ня мае паваротаў да шасэйнай станцыі Амухавічы. На гэтай шашы праз кажныя 18–20 км былі спэцыяльныя тыповыя каменныя будынкі-станцыі, у якіх былі памешканьні для праяжджаючых і стайні для коней. Да першай сусьветнай вайны па шашы раз у суткі правозілася пошта. Па гэтай шашы аж да 1910 г. для перавозу пасажыраў зь Ляхавічаў праз Слуцак і далей хадзілі старасьвецкія дыліжансы, запрэжаныя чацьверыком коней. Дыліжансы былі замененыя непаваротлівымі аўтабусамі, якія курсавалі ад Слуцку на захад да чыгункі Баранавіцкага вузла і да чыгуначнай станцыі Старыя Дарогі на ўсход ад Слуцку. Прыкладна ў 1935 г. Слуцак быў злучаны зь Менскам на працягу 110 км таксама шасэйнаю дарогаю. У паўдзённай частцы Случчыны пабудаваная добрая гравійная дарога, якая лучыць раённы цэнтар Чырвоную Слабаду (Вызну) празь мястэчка Пагост зь мястэчкам Любань і далей з Бабруйшчынай. Гравійнымі дарогамі Слуцак зьвязаны таксама зь мястэчкамі Грэскам, Грозавам, Капылём, Старобінам і Ўрэччам. Праходзіць праз Случчыну і стары гасьцінец. З захаду ён ідзе з Наваградчыны і празь Нясьвіж, Цімкавічы, Раманава (Леніна) у недалёкай адлегласьці на захад ад Слуцку перасякае старую шашу, праходзіць ваколіцамі Слуцку з паўдзённага боку і далей празь мястэчка Ўрэчча пераходзіць на абшары лясной і балоцістай Бабруйшчыны.

Пры сучасным становішчы гэтыя гасьцінцы страцілі сваё прызначаньне. Для перавозкі грузаў у разводзьдзе яны ня прыгодныя, грунт іх мяккі, бо адсутнічае каменнае пакрыцьцё дарогі. Тым ня менш наш народ спрадвеку любіў і па сяньняшні дзень захаваў любасьць да гэтых прасторных, шырокіх і прыгожых гасьцінцаў-дарогаў, паабапал якіх зь небам гавораць векавыя бярозы. Людзі ахватней па іх езьдзяць, чымся па шашы, асабліва ўлегцы: не трасе, не грукаціць, каню лягчэй ступаць і калёсы ня б'юцца. Гасьцінцы-дарогі выклікаюць у людзей задумлівасьць і ціхую тугу аб нечым далёкім, недасяжным. Не дарма нашыя беларускія пісьменьнікі аддалі ім сваю паэтычную даніну, адлюстраваўшы ў іх свае думкі-настроі. Зусім цяпер закінуты гасьцінец, які даўней зьвязваў Слуцак зь Менскам. Караваны балаголаў днём і ноччу адвозілі дары багатай краіны ў Менск, а адтуль везьлі розныя тавары, павольна варочаючыся ў Слуцак. Такі рэйс забіраў ня менш аднаго тыдня часу. Гэтым жа шляхам з Случчыны дастаўлялася жывёла на менскія бойні. Толькі ў вапошні год першай сусьветнай вайны Слуцак убачыў чыгунку, якая была працягнутая із станцыі Урэчча. Чыгунка, якая зьвязвае Слуцак, зьяўляецца адгаліненьнем, праведзеным із станцыі Асіпавічы Лібава-Роменскай чыгункі. Яна лучыць Менск з Ўкраінаю. Згодна з Рыскім трактатам, Саветы ня мелі права праводзіць чыгункі к самай мяжы з Польшчаю. За год да другой сусьветнай вайны яны знайшлі з гэтага выйсьце: чыгунка із Слуцку была праведзеная да пагранічнага мястэчка Цімкавічы, дзе былі разьмешчаныя буйныя часьці пагранічных войскаў. Прымежная чыгуначная станцыя атрымала назву Слуцак II, хаця ад Слуцку яна знаходзілася больш як 30 км.

Пасьля заняцьця Саветамі Заходняй Беларусі зь Цімкавічаў чыгунка была працягнутая аж да Баранавічаў.

Заняткі насельніцтва

Случчына заўсёды была забясьпечаная ўстойлівым ураджаем. Калі здараюцца рэдкія выпадкі слабейшых ураджаяў зернявых збожжавых культураў, то гэты хіб пакрывае добры ўраджай бульбы. Галадовак на Случчыне ня бывала. Тут вельмі добра родзіць пшаніца-зімка, жыта, ячмень, проса, авёс, лён і бульба. Грэчка сеецца толькі на ўскраінах павету, на землях больш лёгкіх, пяшчаных. Грэчка ня любіць тлустых слуцкіх земляў. Добрыя ўраджаі тут дае махорка, памідоры, цукровыя й кармовыя буракі. На Случчыне яшчэ ў пачатку гэтага стагодзьдзя ўжо шырака было распаўсюджана сеяньне кармовых траваў; тут добра родзяць канюшына, цімафейка, сэрадэля, віка. Тут сенажаці ў бальшыні мурожныя, сухадольныя з слабымі ўраджаямі траваў, а заліўных сенажацяў мала. З агульнай плошчы сенажацяў у 118 658 дзесяцінаў у Слуцкім павеце сялянам належала менш як 40 %, а апошнімі 60 % карысталіся абшарнікі. Недастатковая забясьпечанасьць сялянскіх гаспадарак сенажацямі штурхала іх на ўзмоцненае разьвіцьцё кармовых траваў і караняплодаў. Бяднейшае зямлёю сялянства ў пошуках сена брала плошчы сенажацяў у абшарнікаў на частку, гэта значыць за ўсю працу па ўкосу, сушцы й дастаўцы сена ў селішча сяляне атрымлівалі сабе толькі чацьвертую або навет пятую частку валавога ўкосу, а астальныя долі браў абшарнік. Шукалі сенажацяў случчакі далёка на палескіх балотах. На жаль, на Случчыне ў тыя часы не дадумаліся яшчэ прымяняць угнаеньня сенажацяў, што ня толькі павышала-б ураджай, але й якасьць траваў. Рэвалюцыя таксама ня ўнесла палепшаньня ў становішчы бяднейшага сялянства на Случчыне. Слуцкі павет стаў адным з самых багатых па ліку саўгасаў, гэтых нямілых твораў савецкай улады.

Як відаць, на Случчыне ўмовы для разьвіцьця жывёлагадоўлі не ўва ўсіх мясцовасьцях былі спрыяльнымі.

Перашкодаю гэтаму была абмежаванасьць сенажацяў. Аднак случчакі ў жывёлагадоўлі ўзялі кірунак разьвіцьця буйнай рагатай жывёлы ня колькасьцю, але якасьцю. Малочная жывёла ў сялянства была мясцовай беларускай пароды з значнай прымешкай швіцкай пароды. Гэтая парода на Случчыне добра прывілася. Швіцы былі больш устойлівымі, чымся галяндэркі, якія схільныя былі да захворваньня сухотамі. Случчакі трымалі не «хвасты», а добрых малочных кароў, таму ў сялянскіх гаспадарках зусім ня рэдка можна было сустрэць кароў зь дзённым удоем 20–25 літраў малака.

Конегадоўля ў сельскай гаспадарцы Случчыны займала выдатнае месца. Канюшына, мурожнае сакавітае сена, добрыя ўраджаі аўса стварылі спрыяльныя ўмовы для гадоўлі коней на продаж, а ня толькі для собскага карыстаньня. Найбольш распаўсюджанаю пародаю былі цяжкія ардэны, якія больш падыходзілі для працы на слуцкіх землях. Аднак былі аматары й гадоўлі лёгкай расавай пароды. Расавыя пароды з Случчыны вывозіліся і ў значнай ступені ішлі на патрэбы кавалерыйскіх вайсковых часьцяў. Цэнтрам конегадоўлі, асабліва лёгкіх расавых пародаў, была Семяжоўская воласьць. Нядрэнныя коні гадавалі ў Чарнагубаве Капыльскага раёну, у Бокшыцах, у хутарох каля мястэчка Пагосту й іншых. Вырошчваньне конскага маладняку ў гаспадарках, навет ніжэй сярэдніх, было добрай прыбытковай крыніцаю. Апрача практычнага значэньня, вырасьціць случчаку добрага жарабца было вялікім гонарам. Не дарма-ж на розных сельскагаспадарскіх выстаўках Слуцкі павет забіраў першыя ўзнагароды. Не выпадкова таксама ў часы разьвіцьця НЭПу і ў Маскве на сельскагаспадарскай выстаўцы семяжоўскі жарабец заняў другое месца.

Багатыя ўраджаі бульбы, дастатак збожжа з даўных часоў стварылі надзвычайна спрыяльныя ўмовы для сьвінагадоўлі на Случчыне. У старыя часы па вёсках хадзілі агенты купцоў-сьвінабояў – гэтак іх звалі на Случчыне, – якія абзадачвалі адкормленых вепрукоў, давалі задатак і вызначалі час і месца дастаўкі тавару. Самым першым ліхам для сьвінагадоўлі гэта былі крупчакі, якія прыносілі вялікія страты для мясцовых гаспадарак. Мясцовыя патрэбы для збыту адкормленых сьвіней былі абмежаваныя, таму гэты тавар звычайна закупляўся ў Нямеччыну і Варшаву.

На Случчыне шырока было разьвітае садоўніцтва. Вёскі й хутары танулі ў зелені садоў і дрэваў. Якуб Колас у сваёй «Новай зямлі» гэтак апісвае прыгожую й багатую Случчыну:

Прад імі Случчына ляжала,
Старонка міла і багата.
Народ, відаць, жыў панавата,
Прынамсі, добра і заможна,

Па ўсім аб гэтым судзіць можна:
Па ветраках, такіх удумных,
І па абэржах гэтых, гумнах,
Па старасвецкіх азяродах,

Па гарбузах на агародах,
Па тытуню і па садочках,
Дзе хаты ніклі, бы ў вяночках.
А тыя ліпы ці таполі!

Такіх не бачылі ніколі:
Развіслы, тоўсты, сакавіты,
Гамоняць з небам – паглядзі ты!
За многа вёрст здалёк відаць.

– Ну, дрэвы! нечага сказаць;
Зямля, брат, сілы многа мае –
Такія вежы выганяе!
А роўнядзь, роўнядзь! як далоні!

Ня ўсе случчакі мелі прамысловыя сады, аднак амаль кажная гаспадарка мела хоць невялікі садок, які задавальняў патрэбы сям'і. У садох высьпявалі самыя разнастайныя сарты яблыкаў, грушаў, сьліваў, вішняў, парэчак, а апошнімі часамі разводзілася таксама шмат трускавак. Сустракаюцца тут самыя раньнія сарты духмяных яблыкаў, алівак, якія ўжо ў канцы ліпеня высьпяваюць і служаць вясковай моладзі, бо старэйшыя людзі, асабліва жанчыны, прытым калі ў сям'і былі памёршыя дзеці, да Спасу ўстрымліваліся ад ужываньня яблыкаў. У садох Случчыны знойдуцца самыя ўстойлівыя і доўгатрывалыя сарты яблыкаў, якія тут называюць цыганамі, бо яны амаль чорныя. Цыганы захоўваюцца аж да новага ўраджаю, маюць добры й прыемны смак. З вонкавага выгляду, смаку й араматнасьці высокую славу таксама мае і слуцкая антонаўка. Слуцкія грушы з гледзішча на сваю якасьць не саступаюць навет лепшым паўдзённым сартом, гэта – раньняя спасаўка, сапежанка, вынёўка й розныя бэры. Але больш усяго случчакі ганарацца сваею цудоўнаю «слуцкаю бэраю». Такі і ёсьць чым і ганарыцца. У гэтай грушы як-бы адбілася ўся Случчына: яе багатыя магутныя сокі зямлі, прыемны клімат і ўпартая праца слуцкіх садаводаў.

Слуцкая бэра духмяная, прыемна-сакавітая, мае непараўнальныя смакавыя якасьці, яна ў роце павольна растае, пакідаючы на доўгі час вельмі прыемнае пачуцьцё і смакавае задавальненьне. У чалавечы арганізм бэра ўносіць бадзёрасьць і асалоду, чым стварае добры настрой. На гэтую грушу быў заўсёды вялікі попыт, яна заўсёды была каштоўным упрыгожаньнем сталоў арыстакратаў і прыемным пачастункам у хаце сялянскай. Адзін случчак любіў расказваць наступны выпадак. Яшчэ ў старыя часы яму давялося быць у Пецярбурзе. Зайшоўшы ў вадну фруктовую краму на Неўскім праспэкце, ён заўважыў прыгожыя грушы з надпісам: «Слуцкія бэры». Случчак ня мог устрымацца, каб у сталічным Пецярбурзе ня даць перавагі грушы з сваёй зямлі і папрасіў адважыць яму два фунты слуцкай бэры. Як-жа ён быў зьдзіўлены, калі яму прышлося заплаціць у два разы даражэй за сваю зямлячку-грушу, чымся за найлепшыя сарты крымскіх грушаў. Так ён даведаўся аб высокай вартасьці слуцкай бэры. Яшчэ больш прасякся павагай да сваёй бацькаўшчыны і з гонарам расказваў пра гэтае здарэньне ў Пецярбурзе. Паводля статыстычных зьвестак яшчэ да першай сусьветнай вайны з Случчыны вывозілася фруктаў больш, чым на 25 000 залатых рублёў.

Прамысловае гародніцтва ў мінуўшчыне на случчыне разьвівалася галоўным чынам толькі ў мястэчках. Нягледзячы на добрыя гароды ў сельскай мясцовасьці гародніна вырошчвалася ў межах патрэбы гаспадаркі. А гуркі й капуста на зімовую засолку ў бальшыні закупліваліся ў местачковых агароднікаў. Сяляне ня лічылі патрэбным траціць час на гэтую справу. I ўзапраўды, пры адсутнасьці буйных гарадзкіх паселішчаў збыт гародніны быў моцна абмежаваны. Зусім другое палажэньне было пры савецкай уладзе, асабліва пасьля правядзеньня калектывізацыі. Кажны год у Случчыну прыяжджае многа розных агентаў, асабліва зь Петраграду, для кантрактацыі гуркоў, памідораў, капусты, раньняй скарасьпелай бульбы. Агенты канкуравалі паміж сабою, давалі прэміі старшыням калгасаў, каб даставіць што-небудзь галодным работнікам і службоўцам. За гародніну добра плацілі, а раньняя скарасьпелая бульба ў выкананьне бульбапаставак залічвалася ўдвая. І ўзапраўды, з калгасаў Случчыны гародніны вывозілася вельмі многа, асабліва памідораў, гуркоў, капусты і раньняй бульбы.

Случчакі ахвотна займаліся пчалаводзтвам. Хоць лясоў тут і мала, затое канюшына ды іншыя травы на палёх і сенажацях пахучыя і мёданосныя. Пры патрэбе случчакіпчаляры ўмелі стварыць умовы для добрай узяткі пчале. Яны зналі мёданосныя травы і сеялі іх для сваіх пасекаў. Яшчэ да рэвалюцыі на Случчыне ўжо рэдка сустракаліся пасекі з калоднымі вульлямі. Пераканаўшыся ў перавагах усяго новага, што паляпшала справу, было больш выгодным, случчак ахвотна разьвітваўся зь нерэнтабельным вульлём-калодай, заменьваючы яго Даданаўскім рамовым або вульлём іншай сыстэмы. і з другіх прычынаў у Слуцкім павеце разьвівалася пчалярства. Случчакі-гаспадары добра разумелі, што пчолы спрычыняюцца да цьвіценьня садоў, гародаў і некаторых палявых культураў. Яшчэ ў старыя часы на кірмашох Случчыны прадавалася мёду й воску больш за 20 000 залатых рублёў у год. Да першай сусьветнай вайны былі ўжо ведамыя пчалаводы, якія ў расфасаваным выглядзе прадавалі мёд ліповы, верасьнёвы, грэчны і г.д.

У гаспадарцы селяніна, асабліва той, якой распараджалася жанчына, значную частку складала птушкаводзтва. Не адзін дзясятак яек з гаспадаркі ішоў на абмен за найпатрабнейшыя рэчы: іголкі, ніткі, гузікі, аплікі, запалкі, шпількі, грабеньчыкі й інш. Звычайна ў вялікі пост яечкі зьбіраліся або выменьваліся на вышэй паказаныя рэчы. Вясною яйка займала важнае месца ў асартымэньце страваў на сьнеданьне. Курэй разводзілася многа, і яны былі танныя. Вадаплаўнай птушкі менш разводзілася на Случчыне, што тлумачылася адсутнасьцю вялікіх рэчак і азёр з выганамі. Шырока распаўсюджана была на Случчыне японская гусь. Гэтая парода гусей абыходзіцца без вадаёмаў, мае доўгую шыю, а на галаве тырчыць шышак. Случчакі любілі разводзіць гэтую птушку, бо з двара яна нікуды ў шкоду ня лазіць, хоць слаба паддаецца адкорму, затое нясе многа яек, якія выкарыстоўваюцца на розныя сьвяточныя пячэньні.

Авечкагадоўля на Случчыне не насіла збытковага характару і ставіла за мэту, каб у гаспадарцьі была аўчына на кажух, сукно на зімовую адзежу, а таксама суконная нітка для тканьня прыгожых коўдраў. Для ўсяго ў гаспадарцы шэрсьць патрэбная, і з-за гэтае патрэбы прыходзілася трымаць і авечак. Аднак шырокая авечкагадоўля патрабавала ў зімовы час шмат сена, прытым мурожнага, з рознымі лісточкамі. З гэтае прычыны вялікіх авечых стадаў на зіму случчакі ў гаспадарцы ня трымалі.

Случчына – краіна сельскай гаспадаркі, таму і прамысловасьць тут ня мела шырокага і разнастайнага разьвіцьця. Квітнела толькі сьпіртакурная прамысловасьць. Амаль у кажным больш-менш значным маёнтку працаваў бровар. Вялікія плошчы ў маёнтках засяваліся бульбаю, якая пераганялася на сьпірт, ды яшчэ да бульбы часта дабаўлялася збожжа. Не прападала пры браварох і брага, якая была вельмі добрым кормам для буйнай рагатай жывёлы. Прамыслоўцы пры браварох адкормлівалі сотні вялізных палескіх валоў на ўбой. Сьпіртакурная прамысловасьць прыносіла абшарнікам бястурботны прыбытак. Збыт сьпірту па выгаднай цане быў забясьпечаны, бо яго закупляла дзяржава. Вось-жа з гэтае прычыны абшарнікі і ня імкнуліся будаваць іншых прадпрыемстваў. Ня было на Случчыне ні крухмальных, ні сушыльных заводаў для садавіны й гародніны, ні іншых прадпрыемстваў для перапрацоўкі й кансэрвацыі прадуктаў сельскай гаспадаркі.

У нязначнай частцы маёнткаў было добра пастаўленае сыраварэньне. Зробленыя паводля рэцэптаў галяндзкіх сыравараў, тоны сыру адпраўляліся з Случчыны на Захад і ў Варшаву. У часы НЭПу на Случчыне шпарка разьвівалася сельскагаспадарская каапэрацыя, у прыватнасьці – малочныя таварыствы, якія случчаком асабліва падабаліся. Але калектывізацыя ўсе гэтыя мерапрыемствы перачыркнула.

Для перапрацоўкі збожжа ў павеце працавала некалькі добрых млыноў-паравікоў. Фактычна гэта былі камбінаты. На гэтых млынох, апрача памолу збожжа, былі крупарні, сукнавалкі, прэсы для вырабу алею, цыркулярныя пілы і навет гатарныя станкі для расьпілоўкі дошчак. Гэтыя камбінаты былі вельмі зручнымі прадпрыемствамі, прыбытковымі для собсьнікаў і выгоднымі й карыснымі для насельніцтва.

Нягледзячы на абмежаванасьць лесаматарыялаў на Случчыне, ягоную дарагавізну і вялікія кошты на дастаўку, будынкі ў вёсцы былі выключна драўляныя. Некаторым выключэньнем была частка маёнткаў. А між іншым тут, на Случчыне, як нідзе, ёсьць і была поўная магчымасьць для шырокай вытворчасьці цэглы і чарапіцы. Гліна на ўсёй Случчыне сустракаецца ў неабмежаванай колькасьці. Вакол мястэчка Грэск, Грозава і ў Капылі сустракаюцца паклады вапны. Аднак апрацоўка вапны вялася саматужным спосабам і не давала патрэбных вынікаў. Савецкі рэжым пакідаў Случчыну, як і папярэднія акупанты, выключна краінай сельскагаспадарскай сыравіны.

Сяляне Случчыны

Паводля гусьціні насельніцтва Случчына займала першае месца на Беларусі. У 1914 годзе тут на адзін квадратны кілямэтар прыпадала 60 чалавек сельскага насельніцтва. На Случчыне, як ведама, – няма буйных гарадзкіх паселішчаў ні прамысловых асяродкаў, таму гусьціня насельніцтва тлумачыцца эканамічным становішчам краіны.

У дарэвалюцыйныя часы на Случчыне налічвалася 82,2 % беларускага насельніцтва. Гарады й мястэчкі пераважна былі заселеныя жыдамі. Случчакі надзеленыя лепшымі рысамі нашага народу. Яны рослыя, прыгожыя тварам, настойлівыя ў працы, ініцыятыўныя і ня любяць пакладацца на шчасьлівы выпадак або на другіх, у цуд яны ня вераць, пры самых складаных абставінах і неспрыяльных умовах жыцьця даюць сабе самі раду. Случчакі маюць гонар і пачуцьцё чалавечай годнасьці, яны шчырыя сыны сваёй бацькаўшчыны. Яны неахвочыя на рызыкоўныя і неправераныя ўчынкі. Характэрнаю іх рысаю зьяўляецца цьвёрдая вера і правераная упэуненасьць у пераможную сілу ведау і іхную рашаючую ролю ў жыцьці. Адсюль ведамае імкненьне да асьветы і ўпартасьць да ўладаньня вышынямі ведаў. У гады развалу ўсяго прывычнага ладу, нястачаў, крызысаў, у часы розных акупацыяў, пераменаў уладаў у выніку ваенных дзеяньняў случчакі не адракліся ад ганаровага абавязку за ўсялякую цану не перарываць і не прыпыняць асьветы моладзі. Яны не паддаліся часовым настроям нясьведамых адзінак, якія спасылаліся на выпадкі, калі высокаасьвечаныя асобы ў гэтыя ліхія гады часам сядзелі бяз хлеба. Таму толькі высокай сьведамасьцяй случчакоў тлумачыцца той станоўчы факт, што ўсе пачаткавыя школы працавалі нармальна, будучы на ўтрыманьні насельніцтва. Захаваліся і з поўнай нагрузкай працавалі таксама й сярэднія школы. Больш таго, колькасьць іх усьцяж павелічалася. У Слуцку, апрача раней існуючых дзьвюх гімназіяў, была яшчэ адчыненая беларуская гімназія, якая надзвычайна пасьпяхова разьвівалася. Адчыненыя былі дзьве гімназіі ў Нясьвіжы і прагімназія ў мястэчку Ўрэчча. Сярэднія школы былі перапоўненыя сялянскай моладзьдзю і мелі раўналежныя клясы. Каб толькі моладзь вучылася, бацькі-сяляне на ўскраінах гораду або ў бліжэйшых вёсках знаходзілі кватэры і прыстасоўвалі іх для жыцьця й прыгатаўленьня лекцыяў: прывозілі свой матарыял, складалі печы і камінкі, дастаўлялі апал і ўсмал для асьвятленьня, бо газы дастаць у тыя часы ня было магчымасьці. Харчаваліся тым, што бацькі прывозілі з дому. Так і вучыліся, канчалі гімназіі, камэрцыйную школу ды сьпяшаліся папасьці ў вышэйшыя школы.

На Случчыне рухаючаю сілаю культуры й прагрэсу, носьбітамі ідэяў незалежнасьці і вольнасьці беларускага народу была перадавая інтэлігенцыя, якая выйшла зь сялянства, з народу. Сваімі собскімі сіламі й сродкамі, без мэцэнатаў і апекуноў случчакі з ахвярнасьцю, сьмеласьцю й рашучасьцю пракладвалі новыя шляхі-дарогі для лепшай будучыні свайго народу. Слуцкая зямля выдзеліла палітычна-грамадзкіх дзеячоу у лепшым разуменьні гэтага слова, дала паэтаў і пісьменьнікаў, настаўнікаў і аграномаў, дактароў і інжынэраў. Гэта быў вынік такога культурнага руху, які ўзьнік на Случчыне яшчэ ў другой палове мінулага стагодзьдзя. У часы царскага рэжыму настаўніцкія сэмінарыі, інстытуты, невялікая колькасьць агранамічных школаў і іншыя навучальныя ўстановы, да якіх была дапушчаная сялянская моладзь, былі ўкамплектаваныя ў значнай меры случчакамі. Слуцкі павет быў пастаўшчыкам сельскай інтэлігенцыі на ўвесь г.зв. «Западны край».

У савецкія часы ў аўдыторыях тэхнікамаў і вышэйшых навучальных установаў першае месца займалі случчакі. Уся гэтая культурная сіла працавала й дзеіла на карысьць свайго народу. Сваімі духовымі багацьцямі яны несьлі найкаштаўнейшы ўклад у справу нацыянальна-вызвольнага руху на Беларусі. Бальшыня зь іх за сваю дзейнасьць загінула ў савецкіх канцэнтрацыйных лягерох халоднага Сібіру, аднак іхная праца не прапала дарма, а памяць аб іх ніколі ня будзе сьцертай сярод беларускага народу.

Случчанкі-жанчыны таксама надзелены высокімі фізычнымі й маральнымі якасьцямі. Яны прыгожыя, вясёлыя, шчырыя, добразычлівыя, ветлівыя й гасьцінныя. Яны ахайныя пры ўтрыманьні хаты, дзяцей і ўсёй сям'і. Як працавітыя пчолы, яны першымі пачынаюць працоўны дзень сялянскай сям'і і апошнімі яго канчаюць. Спагадлівыя да сваіх суседзяў і да ўсіх пакрыўджаных лёсам. Случчанкі заўсёды памагаюць, чым могуць, усім тым, каго сустрэне нядоля, хвароба, калецтва. Прырода надзяліла іх здольнасьцямі да высакаякаснага майстэрства ў жаночых працах.

Будынкі ў вёсках Случчыны выключна драўляныя. Некаторым выключэньнем ёсьць гарады ды вялікія мястэчкі. Сялібы кампактныя і нераскіданыя, бо кажны ласкут зямлі цэніцца і скарыстоўваецца. Кажная рэч павінна мець сваё месца. Вокнамі на вуліцу і на свой двор стаіць на сялібе чысьценькая хата пад саламянай страхою. Пад вокнамі хаты ў палісадзе знойдуцца кусты бэзу, язьміну ды шмат розных кветак: барвінку, настурак, мальваў ды шмат наготак, іх многа навет на градах у агародах. К сонцу садзіцца многа і сланэчніку. Хаты ў бальшыні будуюцца на дзьве палавіны: на аднэй жыве сям'я, а другая чыстая, каб можна было прыняць чужога чалавека. Там-жа, на чыстай палавіне, у часы канікулаў памяшчаюцца і дзеці-вучні. За хлявамі знаходзяцца гароды. На другім баку вуліцы, калі дазваляе месца, далёка наводшыбе стаіць адзінока гумно. Вакол гумна, якое звычайна тут называецца прыгуменьнем, засаджаны сад. Тут-жа знаходзяць месца і пчаліныя вульлі. Супраць хаты, калі дазваляе шырыня сялібы, ёсьць яшчэ невялікі гародчык, дзе звычайна садзіцца гародніна, патрэбная на скорую руку, ды ў ім яшчэ высьпяюць высадкі. У бальшыні гаспадарак на сялібе асобна ад іншых будынкаў ёсьць яшчэ сьвіран для спрату збожжа, сала, мёду і іншых каштоўных рэчаў у гаспадарцы.

Усё на Случчыне было добра: зямля ўрадлівая, людзі ветлівыя. Не дарма-ж шукальнікі лепшага жыцьця, чымся панская служба, шукальнікі «новай зямлі» Міхал і Антось з «Новай зямлі» Якуба Коласа, трапіўшы зь берагоў прыгожага Нёману ў славутую Случчыну, былі захопленыя ўрадлівымі землямі і, прыемна зьдзіўленыя, адзначалі:

– Эх, брат, зямля: ўміраць не трэба,
Не пашкадуе табе хлеба.
Ўсё прыцягала іх увагу:

Ці ўстрэнуць родную сярмягу –
І людзі простыя так ветлы,
І погляд добры іх і светлы
Так да душы і пранікае

І сэрца цешыць і ласкае;
Ці хутарочак пападзецца,
Ну, як знаёмы, усміхнецца!
Ці гэта вёска з ветракамі

І з прыдарожнымі крыжамі, –
Ўсё так павабна, так адметна,
І ўсё вітала іх прыветна,
Бы тая блізкая радня.

У бальшыні тут вёскі вялікія, асабліва каля самага Слуцку. Выключэньнем былі вёскі, якія ўсьпелі разьбіць на хутары, або пакупнікі маёнткаў, гаспадары якіх абшарнікі з прычыны дрэннага гаспадараньня або церазьмерна вясёлага жыцьця прымушаныя былі кідаць маёнткі й перадаваць іх у больш гаспадарскія рукі. Такія пакупнікі сяліліся невялікімі пасёлкамі.

Далей будзе.

Публікацыя Надзеі САЎЧАНКІ

Но всё же пусть вам не кажется,
Что беда совсем нас зажмёт,
Наше горе в труху перемелется
И молнией участь блеснёт.

Янка Купала

Местность и население

По старым, ещё дореволюционного, административного раздела Случчиной назывался один уезд, который входил в состав Минской губернии. Случчина находится в центре южной части Беларуси. Слуцкий уезд на юге упирался в болота Белорусского Полесья. На юго-западе Случчина также граничила с краем Полесских болот. На западе за местечком Клецком плодородные земли Слуцка обрывались, не доходя 8–10 км до Барановичского железнодорожного узла. Начинались пески бывшей Гродненской губернии. На юго-западе уезд узкой полосой за городом Несвиж соединялся с Новогрудским уездом, который по своей почве и образу жизни населения в значительной степени являлся продолжением Случчины. На севере слуцкие поля упирались в леса и болота Игуменского (Червенского) уезда. На востоке уже в 10 км от города Слуцка начинался Бобруйский уезд, который с обеих сторон старого шоссе на протяжении более 120 км тянулся до уездного города Бобруйска. В Слуцком уезде насчитывалось до 600 деревень, 12 местечек и заштатный город Несвиж.

При таком административном разделе подразумевалось только сохранение целостностности и однородности поверхности земли. В расчёт не принималось ни обычное экономическое стремление населения к определённым торговым центрам, ни общие интересы проживания. Такое разделение вызвало много ненужных проблем и трудностей. Население деревень Бобруйского уезда, которое находились в 10–15 км от Слуцка, вынуждено был при надобности ехать более 100 км в тот уездный город Бобруйск. С северной части Случчины, которая находилась в 20 км от Слуцка и относилась к Игуменскому уезду, при отсутствии в то время средств связи и дорог, по болотам и гатям население было вынуждено тянуться за близкий свет в дальний и глухой уездный центр Игумен (Червень), на что нужно было потратить добрую неделю времени на повозке.

Революция внесла много изменений и в административный раздел. Самой неожиданной и трагической трансформацией для нашего народа было изменение, которое было внесено Рижским пактом между советской Россией и Польшей. Договор разделил Беларусь, а одновременно и Случчину на две части помимо воли и согласия народа. Ряд западных волостей отошёл к Польше, а остальная большая часть вошла в состав Белорусской Советской Социалистической Республики. Политическая и экономическая жизнь рассечённого живого организма, который веками рос и сложился в единое целое, вынужден был идти и серо развиваться чужим путём, не отвечая идеалам и желаниям белорусского народа. Жизнь отдельного народа направлялась враждебной волей чужаков с Запада и Востока.

В 1924 г. в Советской Беларуси было проведено районообразование. Уезды и губернское административное разделение были ликвидировано, на месте них были созданы районы и округа. Вместо Слуцкого уезда возник округ в составе семи районов: Слуцкого, Копыльского, Краснослободского (Вызнянского), Старобинского, Грозовского, центр которого после был перенесён в Греск, Любанского и Стародорожского. Два последних района были присоединены к Слуцкому округу от Бобруйского, Старобинский район частично был укрупнён за счёт Полесья, а Грозовский – за счёт Игуменщины. Однако уже в 1927 г. Слуцкий округ был ликвидирован и разделён между Минским и Бобруйским округами. После второй мировой войны Советы провели новый административный раздел: БССР была разделена на 12 областей. Согласно этому разделу Случчина вошла в состав Бобруйской области, за исключением западной части, которая была в составе Польши, а после присоединения Западной Беларуси к БССР она вошла в состав Барановичской области. Этим разделением для Случчины создались ненужные трудности. Случчина никогда не имела и не имеет экономической тяги к Бобруйску, а северная часть края – Копыльский и Греский районы находятся в 150 км от Бобруйска, в то время как от Минска всего около 90 км.

Поверхность Случчины преимущественно ровная, с плодородной почвой и мало пересекается холмами. Только в северной части проходит известный водораздел между бассейнами Балтийского и Чёрного морей. Водораздел начинается с Игуменщины и подходит к местечку Грозово, которое находится на севере от Слуцка в 21 км. Водораздел в виде плодовитых холмов проходит через городок Копыль, подходит к городку Клецку и далее переходит в Новогрудчину. Водораздел поднимается до 236 метров, а на самом высоком месте достигает 300 метров.

Климат Случчины чрезвычайно благоприятный. Леса с севера и востока задерживают холодные ветры, а с запада они несут тепло Гольфстриму. Близость полесских низин влияет на формирование подобающей влажности. Осадков здесь достаточно, засушливых лет почти что не бывает. Вообще климат Случчины приятный и здоровый для человека.

Крупные реки не прорезают слуцких просторов. Все они принадлежат бассейну Чёрного моря и почти все являются притоками Припяти. Знаменитый белорусский Неман на большом расстоянии левым своим берегом около местечка Песочного касается Случчины. Он как-бы поклоняется своим приветствием издалека видимому Слуцку и потом, забрав в Песочном первые волны, далее набирает мощь и силу, несёт свои красивые воды в Новогрудок и далее вплоть до самого Балтийского моря. Крупнейшая из рек Случь начинается на берегах болот Игуменщины и сливается с левым притоком Немана Лошей. Случь своими мелкими водами омывает город Слуцк, пересекая в 4 км от города старое шоссе. За Слуцком речка имеет небольшой уклон влево, подходит к богатому местечку Погост, далее проходит через районный центр Старобин. Дальше Старобина Случь принимает с правой стороны болотистую речку Морочь, которая начинается со взгорья водораздела возле городка Копыль. За Старобином Случь без особых изгибов тихо несёт свои уже достаточно значительные воды через болота Полесья и впадает в Припять. В прежние времена по Случи до самого Слуцка на лайбах и челнах перевозились различные грузы. Уничтоженные леса забрали с собой часть воды и у Случи. В тридцатых годах делались попытки перевозить грузы по Случи на лайбах со Старобинщины, используя лошадиную тягу по топким берегам речки. В западной части Случчины протекает речка Лань. Она также берет начало со взгорья водораздела около большой деревни Лань, которая находится в 5 км от Несвижа. В Слуцком районе есть несколько небольших озёр. Три озера находятся около Несвижа. Два из них непосредственно омывают замок Радзивилла, а третье под названием Паненское недалеко от Несвижа украшает опять-же владение Радзивилла в имении Альба.

Большие болота в центре Случчины отсутствуют. Они встречаются на окраинах уезда и по берегам речек. Одно такое болото Лютень занимает площадь около 150 кв. км и находится возле речки Морочь. В речках и озёрах Случчины водятся карпы, караси, язи, лещи, щуки, а в болотах водятся и вьюны. В южной части уже в Полесье раньше ловилось много ершей, которые в пост доставлялись на Слуцкий рынок нанизанные на полуаршинные колышки и продавались вяленными. Ерши, нанизанные на колышки, назывались мётками и при продаже мерой была мётка, а не вес.

Ещё во время первой мировой войны были вырублены небольшие участки лесов, которые кое-где пробивались по Слуцкой равнине, а в революцию они совсем были уничтожены. Приятным исключением является юго-западная часть Случчины. Там кое-где ещё сохранились небольшие лиственничные или еловые заросли среди пышных полей. Далее на север они переходят в большие леса на расстоянии 30–35 км от Слуцка. Таким образом полевая Случчина увенчана короной лесного венка с севера, востока и юга.

С запада на восток Случчину пересекает старое шоссе, которое соединяет Варшаву с Петроградом и Москвой. Шоссе проходит по Случчине через местечко Ляховичи, Слуцк и далее на Бобруйск. До первой мировой войны это была единственная хорошо обустроенная дорога. Она почти не имеет поворотов до шоссейной станции Омуховичи. На этом шоссе через каждый 18–20 км были специальные типовые каменные здания-станции, в которых были помещения для проезжающих и конюшни для лошадей. До первой мировой войны по шоссе раз в сутки проезжала почта. По этому шоссе вплоть до 1910 года для перевозки пассажиров из Ляхович через Слуцк и далее ходили старосветские дилижансы, запряжённые четвёркой лошадей. Дилижансы были заменены неповоротливыми автобусами, курсирующими от Слуцка на запад до железной дороги Барановичского узла и к железнодорожной станции Старые Дороги восточнее Слуцка. Примерно в 1935 г. Слуцк был связан с Минском также шоссейной дорогой протяжённостью 110 км. В южной части Случчины построена хорошая гравийная дорога, которая соединяет районный центр Красную Слободу (Вызну) через городок Погост с местечком Любань и дальше с Бобруйском. Гравийными дорогами Слуцк связан также с городками Греск, Грозово, Копылем, Старобином и Уречьем. Проходит через Слуцк и старый гостинец (Слово «гостинец» известно в русском языке очень давно и пришло в него из старославянского языка, где означало «большая дорога» – В.Х.). С запада он идёт из Новогрудчины и через Несвиж, Тимковичи, Романово (Ленино) немного западнее Слуцка пересекает старое шоссе, проходит окрестностями Слуцка с южной стороны и далее через городок Уречье переходит на просторы лесной и болотистой Бобруйщины.

При современном положении эти гостинцы потеряли своё предназначение. Для перевозки грузов в половодье они не пригодны, грунт их мягкий, так как отсутствует каменное покрытие дороги. Тем не менее наш народ издревле любил и по нынешний день сохранил любовь к этим просторным, широким и красивым гостинцам-дорогам, вдоль которых с небом говорят вековые берёзы. Люди быстрей по ним ездят, чем по шоссе, особенно налегке: не трясёт, не грохочет, лошади легче ступать и телеги не ломаются. Гостинцы-дороги вызывают у людей мечтательную задумчивость и тихую тоску о чем-то далёком, недостижимом. Не даром наши белорусские писатели отдали им свою поэтическую дань, отразив в них свои мысли-настроения. Совсем теперь заброшен гостинец, который в старину связывал Слуцк с Минском. Караваны извозчиков днём и ночью отвозили дары богатого края в Минск, а оттуда везли разные товары, медленно возвращаясь в Слуцк. Такой рейс забирал не менее одной недели времени. Этим же путём из Слуцка доставлялись животные на минские бойни. Только в последний год первой мировой войны Слуцк увидел железную дорогу, которая была продолжена со стороны станции Уречье. Железная дорога, связывающая Слуцк, является ответвлением, проведённым от станции Осиповичи Либаво-Роменской железной дороги. Она соединяет Минск с Украиной. Согласно Рижскому договору, Советы не имели права проводить железную дорогу к самой границе с Польшей. За год до второй мировой войны они нашли выход из этого: железная дорога из Слуцка была проведена до пограничного городка Тимковичи, где были расположены крупные части пограничных войск. Приграничная железнодорожная станция получила название Слуцк II, хотя от Слуцка она находилась более 30 км.

После оккупации Советами Западной Беларуси от Тимковичей железная дорога была продолжена вплоть до Барановичей.

Занятия населения

Случчина всегда была обеспечена устойчивым урожаем. Если бывают редкие случаи слабых урожаев зерновых культур, то эту потерю покрывает хороший урожай картофеля. Голодовок на Случчине не бывало. Здесь очень хорошо родит озимая пшеница, рожь, ячмень, просо, овёс, лен и картофель. Гречка сеется только на окраинах уезда, на землях более лёгких, песчаных. Гречка не любит жирных слуцких земель. Хорошие урожаи здесь даёт махорка, помидоры, сахарная и кормовая свёклы. В Слуцком районе ещё в начале этого века уже широко было распространено сеянье кормовых трав; здесь хорошо рожают клевер, тимофеевка, сэрадэля, вика. Здесь луга в большинстве своём сенокосные, сухопутные со слабыми урожаями трав, а заливных лугов мало. Из общей площади сенокосов в 118 658 десятин в Слуцком уезде крестьянам принадлежало менее 40 %, а последними 60 % пользовались помещики. Недостаточная обеспеченность крестьянских хозяйств лугами толкала их на усиленное развитие кормовых трав и корнеплодов. Крестьяне с менее продуктивными землями в поисках сена брали площади сенокосов у помещиков на часть, то есть за всю работу по укосу, сушке и доставке сена в поселение крестьяне получали себе только четвертую или даже пятую часть валового укоса, а остальные доли брал помещик. Искали сенокосы случчане далеко на полесских болотах. К сожалению, на Случчине в те времена не додумались ещё применять удобрение лугов, что не только повышало бы урожай, но и качество трав. Революция также не внесла улучшений в положение беднейшего крестьянства на Случчине. Слуцкий уезд стал одним из самых богатых по числу совхозов, этих милых творений советской власти.

Как видно, на Случчине условия для развития животноводства не во всех местностях были благоприятными.

Помехой этому была ограниченность сенокосов. Однако случчане в животноводстве взяли направление развития крупного рогатого скота не количеством, а качеством. Молочные животные в крестьянствах были местной белорусской породы со значительной примесью швицкой (швиц – коммуна в Швейцарии, в кантоне Швиц – В.Х.) породы. Эта порода на Случчине хорошо прижилась. Швицы были более устойчивыми, чем голландки, которые склонны были к заболеваниям туберкулёзом. Случчане держали не «хвосты», а хороших молочных коров, поэтому в крестьянских хозяйствах вообще не редко можно было встретить коров с дневным удоем 20–25 литров молока.

Коневодство в сельском хозяйстве Случчины занимало видное место. Клевер, пьянящее сочное сено, хорошие урожаи овса создали благоприятные условия для разведения лошадей на продажу, а не только для собственного пользования. Наиболее распространёнными породами были тяжёлые арденны, которые больше подходили для работы на слуцких землях. Однако были любители и разведения лёгкой расовой породы. Расовые породы со Случчины вывозились и в значительной степени шли на нужды кавалерийских военных частей. Центром коневодства, особенно лёгких расовых пород, была Семежевская волость. Неплохие кони растили в Черногубово Копыльского района, в Бокшицах, в хуторах возле местечка Погост и других. Выращивание конского молодняка в хозяйствах, даже ниже средних, было хорошим прибыльным источником. Кроме практического значения, вырастить хорошего жеребца для случчанина было большой честью. Не даром же на разных сельскохозяйственных выставках Слуцкий уезд забирал первые награды. Не случайно также во времена развития НЭПа в Москве на сельскохозяйственной выставке семежевский жеребец занял второе место.

Богатые урожаи картофеля, достаток зерна с давних времён создали чрезвычайно благоприятные условия для свиноводства на Случчине. В былые времена в деревнях ходили агенты купцов-свинобоев – так их называли в Слуцком районе, – которые отбирали откормленных кабанов, давали задаток и определяли время и место доставки товара. Самым первым злом для свиноводства были крупчаки, которые приносили большие потери для местных хозяйств. Местные нужды для сбыта откормленных свиней были ограничены, поэтому этот товар обычно закупался в Германию и Варшаву.

В Слуцком районе широко было развито садоводство. Деревни и хутора тонули в зелени садов и деревьев. Якуб Колас в своей «Новой земле» так описывает красивую и богатую Случчину:

Пред ними Случчина лежала,
Сторонка мила и богата.
Народ, видать, жил пановато,
По крайней мере, хорошо и богато,

Обо всем об этом судить можно:
По ветрякам, таким огромным,
И по постройкам этим, гумнам,
По старинным пряслам,

По тыкве на огородах,
По табаку и по саду,
Где дома тонут в цветниках.
А эти липы или тополя!

Таких не видели никогда:
Развесистые, толстые, сочные,
Говорят с небом – посмотри ты!
За много вёрст издалека видно.

– Ну, деревья! чего сказать;
Земля, брат, силы много имеет –
Такие башни выгоняет!
А равнина, гладь! как ладони!

Не все случчане имели промышленные сады, однако почти каждое хозяйство имело хоть небольшой сад, который удовлетворял потребности семьи. В садах зрели самые разнообразные сорта яблок, груш, слив, вишен, смородины, а последнее время разводилось также много земляники. Встречаются здесь самые ранние сорта ароматных яблок, оливок, которые уже в конце июля зреют и служат деревенской молодёжи, так как пожилые люди, особенно женщины, притом если в семье были умершие дети, до Спаса воздерживались от употребления яблок. В садах Случчины найдутся самые стойкие и долговременно хранящиеся сорта яблок, которые здесь называют цыганами, так как они почти черные. Цыгане сохраняются вплоть до нового урожая, имеют хороший и приятный вкус. По внешнему виду, вкусу и аромату высокую славу также имеет и слуцкая антоновка. Слуцкие груши с точки зрения своего качества не уступают даже лучшим южным сортам, это – ранняя спасовка, сапежинка, вынёвка и различные беры. Но более всего случчане гордятся своей чудесной «слуцкой бэрой». Так и есть чем и гордиться. В этой груше как бы отразилась вся Случчина: её богатые мощные соки земли, приятный климат и упорный труд слуцких садоводов.

Слуцкая бэра ароматная, приятно-сочная, имеет несравненные вкусовые качества, она во рту медленно тает, оставляя на долгое время очень приятное чувство и вкусовое удовольствие. В человеческий организм бэра вносить бодрость и удовольствие, чем создаёт хорошее настроение. На эту грушу был всегда большой спрос, она всегда была ценным украшением столов аристократов и приятным угощением в доме крестьян. Один случчанин любил рассказывать следующий случай. Ещё в старые времена ему пришлось быть в Петербурге. Зайдя в одну фруктовую лавку на Невском проспекте, он заметил красивые груши с надписью: «Слуцкие беры». Случчанин не смог удержаться, чтобы в столичном Петербурге не отдать предпочтение груше с своей родины и попросил отвесить ему два фунта слуцкой беры. Как же он был удивлён, когда ему пришлось заплатить в два раза дороже за свою землячку-грушу, чем за лучшие сорта крымских груш. Так он узнал о высокой ценности слуцкой беры. Ещё больше он проникся уважением к своей родине и с гордостью рассказывал о случившемся в Петербурге. Согласно статистическим данным ещё до первой мировой войны из Слуцка вывозилось фруктов больше, чем на 25 000 золотых рублей.

Промышленное огородничество в прошлом на Случчине развивалась главным образом только в местечках. Несмотря на хорошие огороды в сельской местности овощи выращивались в пределах нужд хозяйства. А огурцы и капуста на зимнюю засолку в основном закупались у местных огородников. Крестьяне не считали нужным тратить время на это дело. И правда, при отсутствии крупных городских поселений сбыт овощей был сильно ограничен. Совсем другое положение было при советской власти, особенно после проведения коллективизации. Каждый год в Слуцк приезжает много разных агентов, особенно из Петрограда, для контрактации (разновидность договора купли-продажи – В.Х.) огурцов, помидоров, капусты, раннего скороспелого картофеля. Агенты конкурировали между собой, давали премии председателям колхозов, чтобы привезти что-нибудь голодным рабочим и служащим. За овощи хорошо платили, а ранний скороспелый картофель во исполнение кортофелепоставок засчитывался вдвое. И взаправду, из колхозов Случчины овощей вывозилось очень много, особенно помидоров, огурцов, капусты и раннего картофеля.

Случчане охотно занимались пчеловодством. Хотя лесов здесь и мало, зато клевер и другие травы на полях и лугах душистые и медоносные. При необходимости случчане-пчеловоды умели создать условия для хорошего взятка пчеле. Они знали медоносные травы и сеяли их для своих пасек. Ещё до революции на Случчине уже редко встречались пасеки с колодными ульями. Убедившись в преимуществах всего нового, что улучшало дело, было более выгодным, случчане охотно расставались с нерентабельным ульем-колодой, заменив его дадановским рамочным или ульем другой системы. И по другим причинам в Слуцком уезде развивалось пчеловодство. Случчане-хозяева хорошо понимали, что пчёлы весьма полезны во время цветения садов, огородов и некоторых полевых культур. Ещё в старые времена на рынках Слуцка продавалось мёда и воска  на сумму более 20 000 золотых рублей в год. До первой мировой войны были уже известны  пчеловоды, которые в расфасованном виде продавали мёд липовый, сентябрьский, гречишный и т. д.

В хозяйстве крестьянин, особенно тех, где распоряжались женщины, значительную часть составляло птицеводство. Не один десяток яиц из хозяйства шёл на обмен за наиболее необходимые вещи: иглы, нитки, пуговицы, крючки, спички, булавки, гребешки и др. Обычно в великий пост яички собирались или выменивались на выше указанные вещи. Весной яйцо занимало важное место в ассортименте блюд для завтрака. Кур разводилось много, и они были дёшевы. Водоплавающей птицы меньше разводилось в Слуцком районе, что объяснялось отсутствием больших рек и озёр с выгонами. Широко распространён был на Случчине японский гусь. Эта порода гусей обходится без водоёмов, имеет длинную шею, а на голове торчит шишка. Случчане любили разводить эту птицу, так как из двора она никуда во вред не лазит, хотя слабо поддаётся откорму, зато несёт много яиц, используемых на различную праздничную выпечку.

Овцеводство на Случчине не носило торгового характера и ставило целью, чтобы в хозяйстве была овчина на кожух, сукно на зимнюю одежду, а также суконная нить для тканья красивых одеял. Для всего в хозяйстве шерсть нужна, и из-за этой нужды приходилось держать и овец. Однако широкое овцеводство требовало в зимнее время много сена, притом дурманящего, с различными листочками. По этой причине больших овечьих отар на зиму случчане в хозяйстве не оставляли.

Случчина – край сельского хозяйства, поэтому и промышленность здесь не имела широкого и разнообразного развития. Процветала только спиртокуренная промышленность. Почти в каждом более или менее большом имении работала пивоварня. Значительные площади в имениях засевались картошкой, которая перегонялась на спирт, да ещё к картофелю часто добавлялось зерно. Не пропадала при пивоварнях и брага, которая была очень хорошим кормом для крупного рогатого скота. Промышленники при пивоварнях откармливали сотни огромных полесских волов на убой. Спиртокуренная промышленность приносила помещикам баснословные прибыли. Сбыт спирта по выгодной цене был обеспечен, так как его закупало государство. По той же причине помещики и не стремились строить других предприятий. Не было на Случчине ни крахмальных, ни сушильных заводов для фруктов и овощей, ни других предприятий для переработки и консервации продуктов сельского хозяйства.

В незначительной части имений было хорошо поставленно сыроваренье. Сделанные по рецепту голландских сыроваров, тонны сыра отправлялись со Случчины на Запад и в Варшаву. Во времена НЭПа на Случчине быстро развивалась сельскохозяйственная кооперация, в частности – молочные общества, которые случчанам особенно нравились. Но коллективизация все эти мероприятия перечеркнула.

Для переработки зерна в уезде работало несколько хороших мельниц-паровиков. Фактически это были комбинаты. На этих мельницах, кроме помола зерна, были крупарни, сукновалки, прессы для изготовления масла, циркулярные пилы и даже рамные станки для распиловки досок. Эти комбинаты были очень удобными предприятиями, прибыльными для собственников и выгодными и полезными для населения.

Несмотря на дефицит лесоматериалов в Слуцком районе, его дороговизну и большие цены на доставку, здания в деревне были исключительно деревянные. Некоторым исключением была часть имений. А между тем здесь, на Случчине, как нигде, есть и была полная возможность для широкого производства кирпича и черепицы. Глина на всей Случчине встречается в неограниченном количестве. Вокруг посёлков Греск, Грозово и в Копыле встречаются залежи извести. Однако обработка извести велась кустарным способом и не давала нужных результатов. Советский режим оставлял Случчину, как и предыдущие оккупанты, исключительно страной сельскохозяйственного сырья.

Крестьяне Случчины

По плотности населения Случчина занимала первое место в Беларуси. В 1914 году здесь на один квадратный километр приходилось 60 человек сельского населения. На Случчине, как известно, – нет ни крупных городских поселений, ни промышленной среды, поэтому плотность населения объясняется экономическим положением края.

В дореволюционные времена на Случчине насчитывалось 82,2 % белорусского населения. Города и посёлки преимущественно были заселены евреями. Случчане наделены лучшими чертами нашего народа. Они рослые, красивые лицом, настойчивые в работе, инициативные и не любят полагаться на счастливый случай или на других, в чудо они не верят, при самых сложных обстоятельствах и неблагоприятных условиях жизни дают себе совет сами. Случчане имеют честь и чувство человеческого достоинства, они искренние сыновья своего отечества. Они неохотно идут на рискованные и выверенные поступки. Характерной их чертой является твёрдая вера и проверенная уверенность в победную силу знаний и их решающую роль в жизни. Отсюда было известно стремление к просвещению и упорство к овладению высотами знаний. В годы развала всего привычного образа жизни, недостач, кризисов, во времена разных оккупаций, перемен властей в результате военных действий случчане не отреклись от почётного долга любой ценой не прерывать и не приостанавливать просвещения молодёжи. Они не поддались временным настроениям несведущих одиночек, которые ссылались на случаи, когда высокообразованные лица в эти лихие годы иногда сидели без хлеба. Поэтому только высоким сознанием случчан объясняется тот положительный факт, что все начальные школы работали нормально, будучи на иждивении населения. Сохранились и с полной нагрузкой работали также и средние школы. Более того, количество их только увеличивалось. В Слуцке, кроме ранее существующих двух гимназий, была ещё открыта белорусская гимназия, которая чрезвычайно успешно развивалась. Открыты были две гимназии в Несвиже и прогимназия в городке Уречье. Средние школы были переполнены крестьянской молодёжью и имели параллельные классы. Чтобы только молодёжь училась, родители-крестьяне на окраинах города или в близлежащих деревнях находили квартиры и приспосабливали их для жизни и подготовки к лекциям: привозили свой материал, клали печи с очагом, доставляли дрова и смоляк для освещения, так как газ достать в те времена не было возможности. Питались тем, что родители привозили из дома. Так и учились, заканчивали гимназии, коммерческие школы и спешили попасть в высшие учебные заведения.

На Случчине движущей силой культуры и прогресса, носителями идей независимости и свободы белорусского народа была передовая интеллигенция, вышедшая из крестьянства, из народа. Своими собственными силами и средствами, без меценатов и покровителей случчане с самопожертвованием, смелостью и решимостью прокладывали новые пути-дороги для лучшего будущего своего народа. Слуцкая земля выделила общественно-политических деятелей в лучшем понимании этого слова, дала поэтов и писателей, учителей и агрономов, врачей и инженеров. Это был результат культурного движения, возникшего на Случчине ещё во второй половине прошлого века. Во времена царского режима учительские семинарии, институты, небольшое количество агрономических школ и другие учебные заведения, к которым была допущена крестьянская молодёжь, были укомплектованы в значительной мере случчанами. Слуцкий уезд был поставщиком сельской интеллигенции на весь так называемый «Западный край».

В советские времена в аудиториях техникумов и высших учебных заведений первое место занимали случчане. Вся эта культурная сила работала и действовала на пользу своего народа. Своими духовными богатствами они несли наиценнейший вклад в дело национально-освободительного движения в Беларуси. Большинство из них за свою деятельность погибли в советских концентрационных лагерях холодной Сибири, однако их работа не пропала даром, а память о них никогда не будет стёрта среди белорусского народа.

Случчанки-женщины также наделены высокими физическими и моральными качествами. Они красивые, весёлые, искренние, доброжелательные, приветливые и гостеприимные. Они чистоплотны при содержании дома, детей и всей семьи. Как трудолюбивые пчёлы, они первыми начинают рабочий день крестьянской семьи и последними его кончают. Сердобольные к своим соседям и ко всем обиженным судьбой. Случчанки всегда помогают, чем могут, всем тем, кого встретит скорбь, болезнь, увечье. Природа наделила их способностями к высококачественному мастерству в женских работах.

Здания в деревнях Случчины исключительно деревянные. Некоторым исключением являются города и большие посёлки. Хутора компактные и не раскиданные, ведь каждый лоскут земли ценится и используется. Каждая вещь должна иметь своё место. Окнами на улицу и на свой двор стоит на хуторе чистенькая хата под соломенной крышей. Под окнами дома в палисаде найдутся кусты сирени, жасмина, и ещё много разных цветов: барвинка, настурции, мальвы и много ноготков, их много даже на грядах в огородах. На солнце садиться много подсолнухов. Дома в большинстве строятся на две половины: на одной живёт семья, а другая чистая, чтобы можно было принять чужого человека. Там же, на чистой половине, во времена каникул помещаются и дети-ученики. За сараями находятся огороды. На другой стороне улицы, если позволяет место, далеко на отшибе стоит одиноко сарай. Вокруг сарая, который обычно здесь называется пригуменьем, засажен сад. Здесь же находят место и пчелиные ульи. Против дома, если позволяет ширина хутора, есть ещё небольшой садик, где обычно садятся овощи, нужные на скорую руку, но в нём ещё вызревает и рассада. В большинстве хозяйств на хуторе отдельно от других зданий есть ещё амбар для хранения зерна, сала, мёда и других ценных вещей в хозяйстве.

Всё на Случчине было хорошо: земля плодородная, люди приветливые. Не даром же искатели лучшей жизни, чем барская служба, искатели «новой земли» Михаил и Антон из «Новой земли» Якуба Коласа, попав с берегов прекрасного Немана в знаменитую Случчину, были захвачены плодородными землями и, приятно удивлённые, отмечали:

– Эх, брат, земля: умирать не надо,
Не пожалеет тебе хлеба.
Все привлекало их внимание:

Встретят ли родную сермягу –
И люди простые так приветливы,
И взгляд хороший их и светлый
Так в душу и проникает

И сердце радует и ласкает;
Или хуторочек попадётся,
Ну, как знакомый, улыбнётся!
Или эта деревня с ветряными мельницами

И с придорожными крестами, –
Все так заманчиво, так примечательно,
И всё здоровалось с ними приветливо,
Будто близкая родня.

В большинстве здесь деревни большие, особенно возле самого Слуцка. Исключением были деревни, которые успели разбить на хуторе, или покупатели имений, хозяева которых помещики ввиду плохого хозяйствования или чрезмерно весёлой жизни вынуждены были бросить имения и передавать их в более хозяйские руки. Такие покупатели селились небольшими посёлками.

Продолжение следует

Публикация Надежда САВЧЕНКО
«Спадчына» 5/1998

Перевод –
Владимир ХВОРОВ

Публикация вторая

Ознакомиться с PDF-версией статьи из журнала «Спадчына» 5/1998
Большую часть иллюстраций статьи можно посмотреть здесь.
Старые карты Случчины вы найдёте здесь.