Слуцкі «Дыярыуш»

У бібліятэцы Чартарыскіх у Кракаве захоўваецца слуцкая хроніка, якая мае назву «З дыярыуша (дзённіка) горада Слуцка». Гэта апошні твор летапіснага характару ў гісторыі горада. Напісаны ён на польскай мове невядомым аўтарам.

У дзённіку расказваецца пра двухразовую няўдалую асаду Слуцка рускім войскам у верасні 1655 г., пералічваюцца мерапрыемствы, праведзеныя магістратам для забеспячэння насельніцтва прадуктамі харчавання перад асадай. Напрыклад, вось такое: было вырашана прадаваць хлеб толькі слуцкім мяшчанам і нікому іншаму.

Перад прыходам рускіх войск вакол горада насыпалі вал. 2 верасня войскі князя Трубяцкога падышлі з паўднёвага боку да Слуцка, да Трайчанскага манастыра. Раніцаю 3 верасня яны пачалі абстрэл горада. Абаронцы адказалі агнём. 6 верасня, нічога не дабіўшыся, руская армія зняла асаду і рушыла ў бок Нясвіжа.

Другі раз яна падышла да Слуцка сумесна з атрадам казакаў у 5 тысяч чалавек. Трубяцкой спецыяльным пісьмом прапанаваў жыхарам горада і камандаванню гарнізона здацца, але атрымаў адказ, што не пісьмом, а крывёю трэба здабываць Слуцк. Князь не рызыкнуў на больш рашучыя дзеянні і 30 верасня зняў асаду.


Прадаўжаючы справу Скарыны

Звесткі з некаторых літаратурных крыніц пра тое, што друкарня ў Слуцку з"явілася ў 1581 г., пакуль не пацвердзіліся. Дакладна вядома – друкаваць кнігі ў горадзе пачалі ў другой палове XVII ст. Па дадзеным А. П. Грыцкевіча, у перыяд 1673–1687 гг. у Слуцку іх было выпушчана 23 агульным тыражом 24 200 экземпляраў. Са Слуцкай друкарні выйшлі кнігі па вайсковых пытаннях, мастацкія творы, пераклады з французскай і нямецкай моў, мемуары, календары, нататкі падарожнікаў. У 1678 г. была выдадзена ў перакладзе з французскай кніга П. Рыко «Турэцкая манархія». У ей было змешчана 16 гравюр, магчыма, беларускага майстра Максіма Вашчанкі. Самы вялікі тыраж тады быў у «Буквара» (3389 экземпляраў). Ніводная з кніжак, якія ўбачылі свет у XVII ст. у Слуцку, яшчэ не перавыдавалася. Некаторыя з іх, на жаль, сёння нам пакуль што вядомыя толькі па назвах.

Ілюстрацыя на застаўцы: П. Рыко «Турэцкая манархія» (П. Рико «Турецкая монархия»)


Дзімітрый Растоўскі

Пасля Брэсцкай уніі (1596) праваслаўная мітраполія ў Кіеве поўнасцю аднавілася толькі праз 24 гады. Зразумела, што ўвесь гэты час слуцкія праваслаўныя царкоўныя ўлады Кіеву не падпарадкоўваліся. I пасля аднаўлення мітраполіі тамтэйшым царкоўнікам не адразу ўдалося ўзяць духоўную ўладу над Слуцкам. Серна-Салаўевіч пісаў: «Пры архімандрыце Іларыёне Балаценскім (1641–1649) Кіеўскі мітрапаліт звяртаўся з просьбаю да Слуцкага праваслаўнага брацтва аб выданы яму субсідыі на паездку да польскага караля з петыцыяй аб абароне праваслаўя ў Кіеўскай мітраполіі».

У другой палове XVII ст. Слуцк паступова ператвараецца ў праваслаўную сталіцу Беларусі. Гісторык І.А. Шляпнікаў пісаў: «У Слуцкім манастыры ў 1659 г… пражываў мітрапаліт Дзіанісій Балабан і нават заснаваў кансісторыю, як у Кіеве, якую падтрымліваў уладар Слуцка князь Багуслаў Радзівіл». Кансісторыя – калегіяльны епархіяльны орган з царкоўна-адміністрацыйнымі і царкоўна-судовымі функцыямі. Заснаванне яе азначала, што горад у той час зрабіўся, як мінімум, цэнтрам епархіі.

Праз 19 гадоў архімандрыту Слуцкага Трайчанскага манастыра Феадосію Васілевічу быў нададзены сан беларускага епіскапа. Васілевіч вёў наступальную царкоўную палітыку – будаваў новыя цэрквы, адбіраў старыя, якія былі захоплены уніятамі. «Ён адабраў уніяцкую царкву ў 1666 г. і ад базільян Спаскі молеўскі манастыр у 1674 г.», – пісаў I. А. Шляпнікаў. Тут мабыць, дапушчана друкарская памылка. Не «молеўскі», а Магілёўскі манастыр адабраў тады ад базільян Васілевіч (у слове Магілёўскі прапушчаны склад «гі»).

«Відаць, – пісаў Шляпнікаў, – што Васілевіч недалюбліваў маскоўскі ўрад і заўсёды схіляўся да Польшчы, хоць і быў шчырым праваслаўным пастырам». Шляпнікаў тут памыляецца. Васілевіч сапраўды недалюбліваў маскоўскі ўрад, але яму не было ніякай неабходнасці схіляцца да Польшчы, бо жыў і працаваў ён у аўтаномным княстве ў той час, калі ўладарка княства жыла ў Германіі і адтуль кіравала Случчынаю. Факты сведчаць, што Феадосій Васілевіч не хацеў падпарадкоўвацца кіеўскай мітраполіі.

У 1676 г. кіева-пячэрскія манахі абвінавацілі Васілевіча ў растраце грошай іх маёнткаў у Беларусі і Літве. Відаць, тут справа была не ў грашах, а ў непакорлівасці Феадосія. Да таго ж Кіеў пасля руска-польскай вайны 1654–1667 гг. паводле Андрусаўскага перамір'я 1667 г. і «Вечнага міру» 1686 г. перайшоў да Расіі. Незалежная палітыка Васілевіча падвярджаецца яго пастулатам, што Русь (Беларусь) прыняла крыж ад Канстанцінопальскага патрыярха і перад ім будзе мець справаздачу. Карацей кажучы, епіскап Васілевіч вёў барацьбу за аўтакефалію беларускай царквы.

У Слуцкага брацтва і епіскапа Васілевіча ў той час наладзіліся добрыя адносіны з царкоўнікамі Чарнігава, якія называлі Феадосія «дзіўнай свечкай усходняй царквы», «намеснікам кіеўскага мітрапаліта».

13 жніўня 1677 г. з Чарнігава ў Слуцк прыехаў іераманах Дзімітрый (Даніла Туптала) – пісьменнік, будучы мітрапаліт растоўскі. Пазнаёміўшыся з горадам, Дзімітрый выехаў у Вільню з старшым Віленскага брацтва Кліменціем Трызнаю, які пазней стаў епіскапам магілёўскім. Верасень і палову кастрычніка 1677 г. Туптала правёў у Вільні, выступаў з пропаведзямі. 14 кастрычніка туды ж прыехаў Васілевіч, і яны разам адбылі ў Слуцк. 6 снежня 1677 г. Дзімітрый пасяліўся ў келіі Праабражэнскага брацкага манастыра.

Праабражэнскі, Старчыцкі, Грозаўскі і іншыя манастыры падпарадкоўваліся Трайчанскаму, дзе знаходзілася рэзідэнцыя епіскапа Васілевіча. Кіраўніком Праабражэнскага брацтва ў той час быў Іаан Скачкевіч, які стаў і асноўным мецэнатам Дзімітрыя.

У Слуцку Дзімітрый вывучаў польскую і лацінскую мовы, выступаў з пропаведзямі ў Старчавіцкім і Грозаўскім манастырах. Ен падтрымліваў Васілевіча ў яго імкненнях зрабіць беларускую царкву аўтакефальнай. Аб гэтым сведчыць цікавы твор Дзімітрыя. На пагосце Трайчанскага манастыра ён уласнаручна выкапаў калодзеж, сам зрабіў зруб і на верхняй дошцы выразаў двухрадкоўе:

Почто намъ въ Самарію за водой ходити,
Егда и зде, въ Случеске, лепо её пити?

Верш з сакрэтам. У ім адлюстраваны імкненні слуцкіх царкоўнікаў і іх кіраўніка Васілевіча да незалежнасці. Самарыя – гэта горад у Палесціне, куды веруючыя хадзілі па святую ваду. У пераносным сэнсе гэта – і Кіеў з сваёй мітраполіяй, і іншыя сталіцы, якім не хацелі падпарадкоўвацца Васілевіч, яго прыбліжаныя і слуцкія братчыкі са Скачкевічам. Верш Дзімітрыя меў і другі сэнс: вада ў Слуцку такая ж святая, як і ў Самарыі, і ва ўсіх іншых месцах.

Калі калодзеж ад часу разбурыўся, яго засыпалі. Нехта са слуцкіх мастакоў намаляваў тады ікону «Гутарка Хрыста з самарыцянкаю», на якой аднавіў верш Дзімітрыя. Ікона была напісана на два аршыны… Дзе падзеўся гэты мастацкі твор пасля закрыцця ў пачатку 30-ых гадоў нашага стагоддзя Трайчанскага манастыра, мне ўстанавіць не ўдалося.

11 сакавіка 1678 г. беларускі епіскап Феадосій Васілевіч памёр у сваім маёнтку Новы Двор. Захаваўся панегірычны верш на польскай мове, у якім услаўляецца «архімандрыт Слуцкі, намеснік мітрапаліта Кіеўскага ў Вялікім княстве Літоўскім» Феадосій Васілевіч за тое, што ён «абараняў царкву, стаяў за яе вольнасць».

29 лістапада 1678 г. памёр Іван Скачкевіч. На яго пахаванні Дзімітрый выступіў з прамоваю, а 29 студзеня 1679 г. выехаў са Слуцка ў Чарнігаў. У 1689 г. ён наведаў Маскву. У 1702 г. Пётр I прызначыў яго мітрапалітам у Растоў Вялікі. Там Дзімітрый займаўся літаратурнай дзейнасцю, заснаваў школу, у якой вялося выкладанне лацінскай і грэчаскай моў.

Гэты буйны рэлігійны дзеяч і асветнік пакінуў пасля сябе вялікую колькасць маральна-павучальных, багаслоўскіх, палітычных твораў. Ён склаў шматтомны збор «Чэцці-Мінеі» (апісанне жыцій святых), напісаў «Розшук аб раскольніцкай брынскай веры», накіраваны супраць расколу, некалькі драм. У сярэдзіне XVIII ст. Дзімітрый Растоўскі быў кананізаваны (прылічаны да ліку святых).

21 верасня 1761 г. на беразе ракі Дон закладзена новая цытадэль, якой указам імператара было дадзена імя – цытадэль Святого Дзімітрыя Растоўскага. Цяпер гэта горад Растоў-на-Доне.

Крыху больш за год прабыў на Беларусі госць з Украіны. Але памяць аб сабе пакінуў на стагоддзі. Дзейнасць Дзімітрыя Растоўскага на Беларусі – яркая старонка даўніх непарыўных сувязей паміж беларускім і ўкраінскім народамі.


Мемуары Яна Цадроўскага

Да ліку першых пісьменнікаў-мемуарыстаў Случчыны належыць Ян Янавіч Цадроўскі. Вядома, што нарадзіўся ён 3 сакавіка 1617 г. у паселішчы Пагост, што ў цяперашнім Салігорскім раёне. А. Ф. Коршунаў у каментарыях да яго мемуараў адзначае, што ў Салігорскім раёне ёсць два Пагосты. На самой справе іх нават тры. У якім жа з іх нарадзіўся пісьменнік? Думаецца, што месцам яго нараджэння з"яўляецца фальварак Пагост, а не былое мястэчка ці вёска з такою назваю. Сам мемуарыст адзначае, што яго радзіма «мілі тры за Слуцкам». Міля – гэта амаль 8 кіламетраў. Да былога фальварка Пагост (яшчэ яго называлі Пагост Слуцкі) ад Слуцка цяпер лічыцца 20 кіламетраў. Гэта і ёсць «мілі тры».

Фальварак Пагост размяшчаўся на правым беразе Случы. На тым месцы да нашых дзён захаваліся рэшткі паркавых і садовых насаджэнняў. Яшчэ ў пасляваенны час там працаваў бровар. Магчыма, бацька пісьменніка быў аканомам фальварка, які належаў князю Янушу Радзівілу. У 1626 г. яго выбралі паслом на Варшаўскі сейм ад Мінскага ваяводства.

Мемуарыст не апісвае сваё дзяцінства. Ен адзначае толькі, што ў 1631 г. яго разам з братам-блізнюком Стэфанам бацька накіраваў у Кралевец (цяпер Калінінград) вывучаць нямецкую мову і іншыя навукі, а ў 1635 г. перавёў абодвух у Кракаўскую акадэмію, потым уладкаваў Яна на прыдворную службу да Багуслава Радзівіла.

У 1638–1639 гг. Цадроўскі суправаджаў Радзівіла ў яго паездцы ў Еўропу. Чаго ехаў князь за мяжу? Відаць, атрымаць там універсітэцкую адукацыю. Было яму тады толькі семнаццаць гадоў, а суправаджаючаму Яну Цадроўскаму – дваццаць. Прыдворнае жыццё навучыла мемуарыста асцярожнасці і дыпламатычнасці. Ен нідзе ні слова не сказаў пра тое, чым канкрэтна займаўся Багуслаў за мяжою.

«Затрымаўся ягамосць князь у Фрызіі, – пісаў Цадроўскі, – іменна ў Гронінгу і ў Франекеры, а потым ва Утрэхцкай акадэміі».

З Галандыі Радзівіл са сваёй світаю пераехаў у Парыж. Тут ён затрымаўся на сем месяцаў. Мусіць, зноў-такі слухаў лекцыі ў мясцовым універсітэце. Потым падарожнічаў па Францыі, наведаў французскага караля, быў у Англіі і сустрэўся там з каралём Карлам, «якога потым, – заўважае мемуарыст, – яго ж падданыя судзілі і галаву яму адсеклі». Пасля падарожжа па Францыі і Англіі вярнуўся ў Галандыю, у Утрэхт. Ва ўсіх гэтых паездках князя суправаджаў Ян Цадроўскі, які, відаць, карыстаўся ў яго асаблівым даверам. Красамоўны такі факт: у Лондан на прыём да Карла Радзівіл ездзіў з порта Дуўр без світы, браў з сабою толькі Яна Цадроўскага.

Падарожжа, відавочна, спустошыла кішэні Багуслава, бо, як адзначае мемуарыст, «ягамосць князь адправіў з Галандыі ў Літву частку моладзі». Для нагляду за маладымі людзьмі Радзівіл накіраваў на радзіму і Цадроўскага. Князь, відаць, клапаціўся не столькі пра догляд за маладымі людзьмі, колькі пра тое, каб яго давераная асоба прывезла яму грошай.

У 1640 г. Ян вярнуўся ў Галандыю. Па дарозе туды і назад з ім адбываліся розныя прыгоды. Калі ехаў на радзіму, у Круляўцы яго моцна паранілі ў галаву пры сутычцы «падпітай моладзі ягамосці князя» з «пісарам з замка». А пры звароце назад на моры разгуляўся шторм. Карабель, на якім плыў Цадроўскі, разбіўся і затануў, але сам ён не пацярпеў.

У 1642 г. князь зноў адправіў Цадроўскага на радзіму, а ў 1643 г. за верную службу даў яму пасаду ў Старой Вёсцы пад Варшаваю, дзе будучы мемуарыст жыў і працаваў недзе 7–8 гадоў. Тут ён першы раз ажаніўся, але праз год яго жонка памерла. У 1650 г. ажаніўся другі раз. Вяселле згуляў у Капылі. Пасля жыў на Міншчыне. Мемуарыст адзначае, калі ў яго якое дзіця нарадзілася, хто яго хрысціў, якое з іх калі памерла. Карацей кажучы, запісы ўсе бытавыя, свецкія, а не рэлігійныя.

У 1655 г. у час наступу «маскоўскага войска» Цадроўскі, як цяпер кажуць, знаходзіўся ў эвакуацыі ў Літве. У 1656 г. ён вярнуўся на Міншчыну.

Аўтар апісвае жахі, якія перажывала Міншчына ў час голаду ў 1656–1657 гг.: «…Настаў вялікі голад, які працягваўся аж да жніва 1657 года, так што галодныя людзі катоў, сабак і ўсякую здыхляціну елі, а пад канец людзей рэзалі і целы іх елі, нават вылежацца ў дамавінах людскім трупам не давалі, чаго я, няшчасны чалавек, сваімі вачыма нагледзеўся». Далей ён расказвае, як па даручэнні мінскага ваяводства вазіў чалабітную цару Маскоўскаму.

Праз некаторы час пасля ўдзелу ў баявых дзеяннях, у выніку якіх загінула «болей за трыццаць чалавек адборнай маскоўскай пяхоты», Ян Цадроўскі, пакінуўшы свой дом, выехаў у Слуцк да бацькоў жонкі.

У 1660 г. памерла другая жонка мемуарыста. Праз сем гадоў ён у Вільні ўступіў у шлюб з Соф"яй Рымвід. У 1670 г. сканала маці. Пазней надараліся і прыемнасці: у лютым 1672 г. дачка Тэафілія выйшла замуж, а 13 снежня 1672 г. нарадзіўся ўнук Ян. На гэтым канчаецца пёршая частка ўспамінаў. Другая частка пісалася, бадай, праз дзесяць гадоў пасля першай. Яна пачынаецца з пераліку таго, у якія органы выбіраўся аўтар: «Два разы быў я дэпутатам ад Мінскага ваяводства ў галоўным трыбунальскім судзе Вялікага княства Літоўскага… Дзевяць разоў з"яўляўся паслом ад свайго ваяводства на сеймах».

Апошні запіс адносіцца да 1682 г., калі ў выніку падбухторвання езуітаў «студэнты з гарадской чэрню» раптоўна напалі і разбурылі збор і дамы, у якіх жылі пратэстанты. «Кнігі папалілі… Немаўля нявіннае, якое ў пялёнках яшчэ было, яны ў агонь кінулі… Трупы памершых з трунаў выцягвалі, без сораму здзекаваліся над імі, палілі… А з імі быў езуіт нейкі інкогніта, з тварам закрытым, каб не пазналі яго» – такім трагічным і жахлівым малюнкам заканчваюцца мемуары.

У поўным выглядзе ўспаміны Цадроўскага надрукаваны ў кнізе «Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст.», якая выйшла ў 1983 г. у выдавецтве «Навука і тэхніка». Яны з"яўляюцца каштоўнай крыніцай для вывучэння жыцця нашага народа ў XVII ст.

Цадроўскія на Случчыне жылі і ў XVIII ст. У спісах вучняў Слуцкай гімназіі значацца: Стэфан Цадроўскі (1736), Самуіл Цадроўскі (1748), Іван Цадроўскі (1751), Станіслаў Цадроўскі (1764).


Ян Андрэй Белабоцкі (Белаблоцкі)

Андрэй Хрыстафоравіч Белабоцкі – філосаф і паэт. Скончыў Слуцкую кальвінісцкую гімназію, вучыўся ва універсітэтах Заходняй Еўропы. Пасля некаторы час працаваў у Слуцку кальвінісцкім прапаведнікам, а потым настаўнікам у Магілёве. З-за праследаванняў езуітаў каля 1680 г. пераехаў у Маскву, дзе прыняў праваслаўе, займаўся перакладчыцкай і літаратурна-педагагічнай дзейнасцю. Напісаў «Вялікую навуку Раймунда Люлія», «Кнігу філасофскую», «Рыторыку», «Кароткую гутарку міласці з ісцінай» і іншыя кнігі, дзе праводзіў думку, што вера – гэта асабістая справа чалавека, выказваўся супраць афіцыйнай царквы і крытыкаваў Біблію.

Ва ўсіх вядомых мне выданнях прозвішча філосафа і паэта пішацца Белабоцкі. Аналіз спісаў вучняў, якія займаліся ў Слуцкай гімназіі ў XVII–XIX стст., наводзіць на думку, што сапраўднае яго прозвішча хутчэй за ўсё Белаблоцкі. У гэтыя стагоддзі пад Брэстам было шляхецкае гняздо Белаблоцкіх. Менавіта з яго і паходзяць усе Белаблоцкія, якія вучыліся ў Слуцкай гімназіі. Справы аб шляхецтве гэтага рода ў 1976 г. я вывучаў у Центральным дзяржаўным гістарычным архіве СССР у Ленінградзе. Паводле дакументаў, шляхціцаў Белабоцкіх на тэрыторыі Беларусі і ў Расіі ў XIX ст. не было.

Галоўны твор Белабоцкага (Белаблоцкага?) – паэма «Пентатэугум, або Пяць кніг кароткіх».

О светлейте злата солнце, луно, чиста паче сребра,
Смерть блискую слышит сердце, мне умрети, вам жизни добра.
Два светила в день и ночи, вас век старости не знает.
Нам сон смерти лезет в очи, старых и младых стращает

– такі філасофскі зачын паэмы.

«Кто написал, кто слушает и кто чтет, смерти к себе ждёт», «ні прозьбою, ни грозьбою смерць не сунімеш», – сцвярджае паэт. Белабоцкі выступае ў творы як цвярозы рэаліст, які не верыць у рай і пекла на тым свеце.

Андрэй Белабоцкі ажаніўся з дачкою дробнага маскоўскага чыноўніка з духавенства. Валодаючы лацінскай, французскай, іспанскай і італьянскай мовамі, прэтэндаваў на пасаду рэктара Славяна-грэка-лацінскай акадэміі, але з гэтага нічога не выйшла. У 1686 г. філосаф быў прылічаны да пасольства Ф. Галавіна ў Кітай для перакладу лацінскіх тэкстаў. Праз 6 гадоў ён вярнуўся, і больш звестак аб ім няма.

На мове твораў Андрэя Белабоцкага адчуваецца модны ўплыў беларускіх гаворак. Рускі даследчык А. Панчанка папракае Белабоцкага за тое, што яго «Пентатэугум» напісаны на дрэннай рускай мове і адразу выдае замежнага чалавека, называе паэта палякам. Па сутнасці ж паэма напісана на змешанай беларуска-рускай мове таго часу, зрэдку ў ёй трапляюцца і паланізмы. Асобныя звароты, якія ўжывае Белабоцкі, і сёння жывыя ў нашай мове. «Дрэнная мова» «Пентатэугума» дае падставу лічыць гэты твор як беларускім, так і рускім.

Сучасны беларускі літаратуразнаўца Адам Мальдзіс, параўноўваючы жыццё і творчасць Сімяона Полацкага і Яна Андрэя Белабоцкага, знаходзіць у іх шмат агульнага. «Як Сімяон Полацкі, так і Андрэй Белабоцкі, – адзначае вучоны, – адначасова належаць некалькім славянскім літаратурам, з"яўляюцца сведчаннем іх даўняй еднасці… Сімяон і Белабоцкі пашырылі сярод усходняга славянства духоўную паэзію, панегірыкі, геральдычныя і эмблематычныя вершы, характэрныя для польскага і заходнееўрапейскага барока».

Усё гэта так, але, на жаль, творчасць Яна Андрэя Белабоцкага (ді Белаблодкага) да гэтага часу ўсё яшчэ фактычна ігнаруецца ў рэспубліцы. Ніводны яго твор у нас не выдаваўся.



Слуцкий «Диариуш»

В библиотеке Чарторыйских в Кракове хранится слуцкая хроника, которая называется «Из диариуша (дневника) города Слуцка». Это последнее произведение летописного характера в истории города. Написан он на польском языке неизвестным автором.

В дневнике рассказывается о двукратной неудачной осаде Слуцка русской армией в сентябре 1655 г., перечисляются мероприятия, проведённые магистратом для обеспечения населения продуктами питания перед осадой. Например, такое: было решено продавать хлеб только слуцким мещанам и никому другому.

Перед приходом русских войск вокруг города насыпали вал. 2 сентября войска князя Трубецкого подошли с южной стороны к Слуцку, к Свято-Троицкому монастырю. Утром 3 сентября они начали обстрел города. Защитники ответили огнём. 6 сентября, ничего не добившись, русская армия сняла осаду и двинулась в сторону Несвижа.

Второй раз она подошла к Слуцку вместе с отрядом казаков в 5 тысяч человек. Трубецкой специальным письмом предложил жителям города и командованию гарнизона сдаться, но получил ответ, что не письмом, а кровью надо добывать Слуцк. Князь не решился на более решительные действия и 30 сентября снял осаду.


Продолжая дело Скорины

Сведения из некоторых литературных источников о том, что типография в Слуцке появилась в 1581 г., пока не подтвердились. Точно известно – печатать книги в городе начали во второй половине XVII в. По данным А.П. Грицкевича, в период 1673–1687 гг. в Слуцке их было выпущено 23 общим тиражом 24 200 экземпляров. Из Слуцкой типографии вышли книги по военным вопросам, художественные произведения, переводы с французского и немецкого языков, мемуары, календари, заметки путешественников. В 1678 г. была издана в переводе с французского книга П. Рико «Турецкая монархия». В ней было помещено 16 гравюр, возможно, белорусского мастера Максима Ващенко. Самый большой тираж тогда был у «Букваря» (3389 экземпляров). Ни одна из книг, которые увидели свет в XVII в. в Слуцке, ещё не переиздавалась. Некоторые из них, к сожалению, сегодня нам пока известны только по названиям.


Димитрий Ростовский

После Брестской унии (1596) православная митрополия в Киеве полностью возобновилось только через 24 года. Понятно, что все это время слуцкие православные церковные власти Киеву не подчинялись. И после восстановления митрополии тамошним церковникам не сразу удалось взять духовную власть над Слуцком. Серно-Соловьевич писал: «При архимандрите Илларионе Балаценском (1641–1649) Киевский митрополит обращался с ходатайством к слуцкому православному братству о выдаче ему субсидии на поездку к Польскому королю с петицею о покровительстве и защите православия в киевской митрополии».

Во второй половине XVII в. Слуцк постепенно превращается в православную столицу Беларуси. Историк И.А. Шляпников писал: «В Слуцком монастыре в 1659 г… проживал митрополит Дианисий Балабан и даже основал консисторию, как в Киеве, которую поддерживал владелец Слуцка князь Богуслав Радзивилл». Консистория – коллегиальный епархиальный орган с церковно-административными и церковно-судебными функциями. Основание её означало, что город в то время стал, как минимум, центром епархии.

Через 19 лет архимандриту Слуцкого Свято-Троицкого монастыря Феодосию Васильевичу был присвоен сан белорусского епископа. Василевич вёл наступательную церковную политику – строил новые церкви, отбирал старые, которые были захвачены униатами. «Он отнял униатскую церковь в 1666 г. и у базилиан Спасский молевский монастырь в 1674 г.», – писал И.А. Шляпников. Здесь видимо, допущена типографская ошибка. Не «молевский», а Могилёвский монастырь отобрал тогда у базилиан Васильевич (в слове Могилёвский пропущен слог «ги»).

«Видно, – писал Шляпников, – что Василевич недолюбливал московское правительство и всегда склонялся к Польше, хотя и был искренним православным пастырем». Шляпников здесь ошибается. Василевич действительно недолюбливал московское правительство, но ему не было никакой необходимости склоняться к Польше, ведь жил и работал он в автономном княжестве в то время, когда владелица княжества жила в Германии и оттуда руководила Слуцком. Факты свидетельствуют, что Феодосий Васильевич не хотел подчиняться киевской митрополии.

В 1676 г. киево-печерские монахи обвинили Василевича в растрате денег их имений в Беларуси и Литве. Видимо, тут дело было не в деньгах, а в непокорности Феодосия. К тому же Киев после русско-польской войны 1654–1667 гг. по Андрусовскому перемирию 1667 г. и «Вечному миру» 1686 г. перешёл к России. Независимая политика Василевича подтверждается его постулатом, что Русь (Беларусь) приняла крест от Константинопольского патриарха и перед ним будет иметь отчёт. Короче говоря, епископ Василевич вёл борьбу за автокефалию белорусского церкви.

У Слуцкого братства и епископа Василевича в то время наладились хорошие отношения с церковниками Чернигова, которые называли Феодосия «странной свечой восточной церкви», «наместником киевского митрополита».

13 августа 1677 года из Чернигова в Слуцк приехал иеромонах Димитрий (Данила Туптало) – писатель, будущий митрополит ростовский. Познакомившись с городом, Димитрий выехал в Вильнюс со старшим Виленского братства Климентием Тризной, который позже стал епископом могилёвским. Сентябрь и половину октября 1677 г. Туптало провёл в Вильнюсе, выступал с проповедями. 14 октября туда же приехал Василевич, и они вместе отбыли в Слуцк. 6 декабря 1677 г. Димитрий поселился в келье Преображенского братского монастыря.

Преображенский, Старчицкий, Грозовский и другие монастыри подчинялись Тройчанскому, где находилась резиденция епископа Василевича. Главой Преображенского братства в то время был Иоанн Скочкевич, который стал и основным меценатом Димитрия.

В Слуцке Димитрий изучал польский и латинский языки, выступал с проповедями в Старчевичском и Грозовском монастырях. Он поддерживал Василевича в его стремлениях сделать белорусскую церковь автокефальной. Об этом свидетельствует интересное произведение Димитрия. На кладбище Свято-Троицкого монастыря он собственноручно выкопал колодец, сам сделал сруб и на верхней доске вырезал двустишие:

Почто намъ въ Самарію за водой ходити,
Егда и зде, въ Случеске, лепо её пити?

Стих с секретом. В нём отражены стремления слуцких церковников и их руководителя Васильевича к независимости. Самария – это город в Палестине, куда верующие ходили по святую воду. В переносном смысле это – и Киев со своей митрополией, и другие столицы, которым не хотели подчиняться Василевич, его приближенные и слуцкие братчики со Скочкевичем. Стих Димитрия имел и второй смысл: вода в Слуцке такая же святая, как и в Самарии, и во всех других местах.

Когда колодец от времени разрушился, его засыпали. Кто-то из слуцких художников нарисовал тогда икону «Разговор Христа с самарянкой», на которой возродил стихотворение Димитрия. Икона была написана в два аршина… Куда пропало это художественное произведение после закрытия в начале 30-ых годов нашего века Свято-Троицкого монастыря, мне установить не удалось.

11 марта 1678 г. Белорусский епископ Феодосий Василевич умер в своём имении Новый Двор. Сохранилось панегирическое стихотворение на польском языке, в котором прославляется «архимандрит Слуцкий, наместник митрополита Киевского в Великом княжестве Литовском» Феодосий Василевич за то, что он «защищал церковь, стоял за её свободу».

29 ноября 1678 г. умер Иван Скочкевич. На его похоронах Димитрий выступил с речью, а 29 января 1679 г. выехал из Слуцка в Чернигов. В 1689 году он посетил Москву. В 1702 г. Пётр I назначил его митрополитом в Ростов Великий. Там Димитрий занимался литературной деятельностью, основал школу, в которой велось преподавание латинского и греческого языков.

Этот крупный религиозный деятель и просветитель оставил после себя большое количество морально-поучительных, богословских, политических произведений. Он составил многотомный свод «Четьи-Минеи» (описание жития святых), написал «Розыск о раскольнической Брынской вере», направленный против раскола, несколько драм. В середине XVIII в. Димитрий Ростовский был канонизирован (причислен к лику святых).

21 сентября 1761 г. на берегу реки Дон заложена новая цитадель, которой указом императора было дано имя – цитадель Святого Димитрия Ростовского. Сейчас это город Ростов-на-Дону.

Чуть более года пробыл в Беларуси гость из Украины. Но память о себе оставил на века. Деятельность Димитрия Ростовского в Беларуси – яркая страница давних неразрывных связей между белорусским и украинским народами.


Мемуары Яна Цедровского

К числу первых писателей-мемуаристов Случчины принадлежит Ян Янович Цедровский. Известно, что родился он 3 марта 1617 г. в селении Погост, что в нынешнем Солигорском районе. А.Ф. Коршунов в комментариях к его мемуарам отмечает, что в Солигорском районе есть два Погоста. На самом деле их даже три. В каком же из них родился писатель? Думается, что местом его рождения является фольварк Погост, а не бывшее местечко или деревня с таким названием. Сам мемуарист отмечает, что его родина «мили три за Слуцком». Миля – это почти 8 километров. До бывшего фольварка Погост (ещё его называли Погост Слуцкий) от Слуцка сейчас будет 20 километров. Это и есть «мили три».

Фольварк Погост располагался на правом берегу Случи. На том месте до наших дней сохранились остатки парковых и садовых насаждений. Ещё в послевоенное время там работала пивоварня. Возможно, отец писателя был управляющим фольварка, который принадлежал князю Янушу Радзивиллу. В 1626 году его избрали послом на Варшавский сейм от Минского воеводства.

Мемуарист не описывает своё детство. Он отмечает только, что в 1631 году его вместе с братом-близнецом Стефаном отец направил в Кролевец (ныне Калининград) изучать немецкий язык и другие науки, а в 1635 г. перевёл обоих в Краковскую академию, потом устроил Яна на придворную службу к Богуславу Радзивиллу.

В 1638–1639 гг. Цедровский сопровождал Радзивилла в его поездке в Европу. Чего ехал князь за границу? Видимо, получить там университетское образование. Было ему тогда только семнадцать лет, а сопровождающему Яну Цедровскому – двадцать. Придворная жизнь научила мемуариста осторожности и дипломатичности. Он нигде ни слова не сказал о том, чем конкретно занимался Богуслав за границей.

«Задержался князь в Фризии, – писал Цедровский, – т. е. в Гронинде и Франекере, а потом в Ультрехтской Академии».

Из Голландии Радзивилл со своей свитой переехал в Париж. Здесь он задержался на семь месяцев. Наверное, опять-таки слушал лекции в местном университете. Потом путешествовал по Франции, посетил французского короля, был в Англии и встретился там с королём Карлом, «которого потом, – замечает мемуарист, – его же подданные судили и голову ему отрубили». После путешествия по Франции и Англии вернулся в Голландию, в Утрехт. Во всех этих поездках князя сопровождал Ян Цедровский, который, видимо, пользовался у него особым доверием. Красноречив такой факт: в Лондон на приём к Карлу Радзивилл ездил из порта Дувр без свиты, брал с собой только Яна Цедровского.

Путешествие, очевидно, опустошило карманы Богуслава, ведь, как отмечает мемуарист, «всемогущий князь отправил из Голландии в Литву часть молодёжи». Для надзора за молодыми людьми Радзивилл направил на родину и Цедровского. Князь, видимо, заботился не столько об уходе за молодыми людьми, сколько о том, чтобы его доверенное лицо привезло ему денег.

В 1640 г. Ян вернулся в Голландию. По дороге туда и обратно с ним происходили разные приключения. Когда ехал на родину, в Кролевце его сильно ранили в голову при схватке «подвыпившей молодёжи всемогущего князя» с «писарем из замка». А при возвращении обратно на море разыгрался шторм. Корабль, на котором плыл Цедровский, разбился и затонул, но сам он не пострадал.

В 1642 г. князь вновь отправил Цедровского на родину, а в 1643 г. за верную службу дал ему должность в Старой Деревне под Варшавой, где будущий мемуарист жил и работал где-то 7–8 лет. Здесь он впервые женился, но через год его жена умерла. В 1650 г. женился второй раз. Свадьбу сыграл в Копыле. После жил на Минщине. Мемуарист отмечает, когда у него какой ребёнок родился, кто его крестил, кто из них когда умер. Короче говоря, записи все бытовые, светские, а не религиозные.

В 1655 г. во время наступления «московского войска» Цедровский, как сейчас говорят, находился в эвакуации в Литве. В 1656 г. он вернулся на Минщину.

Автор описывает ужасы, которые переживала Минщина во время голода в 1656–1657 гг.: «…Настал великий голод, который продолжался вплоть до жатвы 1657 г., так что голодные люди котов, собак и всякую дохлятину ели, а под конец людей резали и тела их ели, даже вылежаться в гробах людским трупам не давали, чего я, несчастный человек, своими глазами насмотрелся». Далее он рассказывает, как по поручению минского воеводства возил челобитную царю Московскому.

Через некоторое время после участия в боевых действиях, в результате которых погибло «больше тридцати человек отборной Московской пехоты», Ян Цедровский, оставив свой дом, выехал в Слуцк к родителям жены.

В 1660 г. умерла вторая жена мемуариста. Через семь лет он в Вильнюсе вступил в брак с Софьей Рымвид. В 1670 году скончалась мать. Позже случались и удовольствия: в феврале 1672 г. дочь Теофилия вышла замуж, а 13 декабря 1672 г. родился внук Ян. На этом кончается первая часть воспоминаний. Вторая часть писалась, пожалуй, через десять лет после первой. Она начинается с перечня того, в какие органы выбирался автор: «Два раза я был депутатом от Минского воеводства в главном трибунальном суде Великого княжества Литовского… Девять раз являлся послом от своего воеводства на сеймах».

Последняя запись относится к 1682 г., когда в результате подстрекательства иезуитов «студенты с городской чернью» внезапно напали и разрушили сбор и дома, в которых жили протестанты. «Книги пожгли… Дитя невинное, которое в пелёнках ещё было, они в огонь бросили… Трупы умерших из гробов вытаскивали, без стыда издевались над ними, жгли… А с ними был иезуит какой-то инкогнито, с лицом закрытым, чтобы не узнали его» – таким трагическим и ужасным рисунком заканчиваются мемуары.

В полном виде воспоминания Цедровского напечатаны в книге «Памятники мемуарной литературы Беларуси XVII в.», вышедшей в 1983 г. в издательстве «Просвещение». Они являются ценным источником для изучения жизни нашего народа в XVII в.

Цедровские на Случчине жили и в XVIII в. В списках учеников Слуцкой гимназии значатся: Стефан Цедровский (1736), Самуил Цедровский (1748), Иван Цедровский (1751), Станислав Цедровский (1764).


Ян Андреевич Белобоцкий (Белоблоцкий)

Андрей Христофорович Белобоцкий (до принятия православия в 1682 году – Ян Белобоцкий – прим. В.Х.) – философ и поэт. Окончил Слуцкую кальвинистской гимназию, учился в университетах Западной Европы. После некоторое время работал в Слуцке кальвинистским проповедником, а потом учителем в Могилёве. Из-за преследований иезуитов около 1680 г. переехал в Москву, где принял православие, занимался переводческой и литературно-педагогической деятельностью. Написал «Великую науку Раймунда Луллия», «Книгу философскую», «Риторику», «Краткую беседу Милости со Истиной о Божием милосердии и мучении» и другие книги, где проводил мысль, что вера – это личное дело человека, высказывался против официальной церкви и критиковал Библию.

Во всех известных мне изданиях фамилия философа и поэта пишется Белобоцкий. Анализ списков учеников, которые занимались в Слуцкой гимназии в XVII–XIX вв., наводит на мысль, что настоящее его имя скорее всего Белоблоцкий. В эти века под Брестом было шляхетское гнездо Белоблоцких. Именно из него и происходят все Белоблоцкие, которые учились в Слуцкой гимназии. Дела о дворянстве этого рода в 1976 г. я изучал в Центральном государственном историческом архиве СССР в Ленинграде. Согласно документам, шляхтичей Белобоцких на территории Беларуси и в России в XIX в. не было.

Главное произведение Белобоцкого (Белоблоцкого?) – Поэма «Пентатеугум, или пять книг кратких о четырёх вещах последних, о суете и жизни человека».

О светлейше злата солнце, луно, чиста паче сребра,
Смерть блискую слышит сердце, мне умрети, вам жизнь добра.
Два светила в день и ночи, вас век старости не знает.
Нам сон смерти лезет в очи, старых и младых стращает.

– такой философский задел поэмы.

«Кто написал, кто слушает и кто чтёт, смерти к себе ждёт», «ни просьбы, ни угрозы смерть не остановят», – утверждает поэт. Белобоцкий выступает в произведении как трезвый реалист, который не верит в рай и ад на том свете.

Андрей Белобоцкий женился на дочери мелкого московского чиновника из духовенства. Обладая латинским, французским, испанским и итальянским языками, претендовал на должность ректора Славяно-греко-латинской академии, но из этого ничего не вышло. В 1686 г. философ был приписан к посольству Ф. Головина в Китае для перевода латинских текстов. Через 6 лет он вернулся, и больше сведений о нём нет.

На языке произведений Андрея Белобоцкого чувствуется модное влияние белорусских говоров. Русский исследователь А. Панченко упрекает Белобоцкого за то, что его «Пентатеугум» написан на плохом русском и сразу выдаёт иностранного человека, называет поэта поляком. По сути же поэма написана на смешанном белорусско-русском языке того времени, изредка в ней попадаются и полонизмы. Отдельные обращения, которые применяет Белобоцкий, и сегодня живы в нашем языке. «Плохой язык» «Пентатеугума» даёт основание считать это произведение как белорусским, так и русским.

Современный белорусский литературовед Адам Мальдис, сравнивая жизнь и творчество Симеона Полоцкого и Яна Андрея Белобоцкого, находит в них много общего.

ЗМЕСТ (СОДЕРДАНИЕ)

З глыбінь стагоддзяў (Из глубин веков)

Літаратура і культура Случчыны XII–XV стст. (Литература и культура Случчины XII–XV вв.)

Слуцкія летапісы XVI ст. (Слуцкие летописи XVI в.)

У часы Рэфармацыі (Во времена Реформации)

Ад Алелькавічаў да Радзівілаў (От Олельковичей к Радзивиллам)

Саламон Рысінскі (Соломон Рысинский)

Педагогі і іх выхаванцы (Педагоги и их воспитанники)

Слуцкі «дыярыуш» (Слуцкий «диариуш»)

Прадаўжаючы справу Скарыны (Продолжая дело Скорины)

Дзімітрый Растоўскі (Димитрий Ростовский)

Мемуары Яна Цадроўскага (Мемуары Яна Цедровского)

Ян Андрэй Белабоцкі (Белаблоцкі) (Ян Андрей Белобоцкий (Белоблоцкий))

Ілья Капіевіч (Илья Копиевич)

Напярэдадні асветніцтва (Накануне просвещения)

Эмануіл (Міхаіл) Казачынскі ў Слуцку (Эммануил (Михаил) Козачинский в Слуцке)

Пад апекай Мельпамены і Тэрпсіхоры (Под опекой Мельпомены и Терпсихоры)

На закаце Рэчы Паспалітай (На закате Речи Посполитой)

В начало