22.02.2017

Слуцкі летапіс (Увараўскі летапіс, XV ст.) – адзіны спіс трэцяй скарочанай рэдакцыі летапісу 1446 г. Збярогся ён у рукапісе першай чвэрці XVI ст. Паходзіць са Слуцка, таму названы Слуцкім. Назву Увараўскі атрымаў па месцы знаходжання ў бібліятэцы графа А.С. Уварава (да 1917 г.). Цяпер – у Гістарычным музеі ў Маскве. У летапісе пададзены падзеі, што адбываліся ў Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім, ёсць тут звесткі і пра князёў Слуцкіх.

Слуцкае кнігапісанне, а потым і кнігадрукаванне, бярэ пачатак у летапісанні. Першы выпуск выдання «Сводный каталог славяно-русских рукописных книг, хранящихся в СССР (ХІ–ХІІІ вв.)» (М., Наука, 1984) налічвае 493 рукапісныя кнігі Х–ХІІІ ст. (уключаючы фрагменты). Некаторыя з іх паходзяць з беларускіх зямель і маюць імя ўласнае – паводле гарадоў, у якіх яны знойдзены. З беларускіх зямель вядуць паходжанне і некаторыя рукапісныя кнігі, якія не маюць дакладнай лакалізацыі. У такім выпадку месца стварэння рукапісу можна вызначыць параўнальным аналізам мовы, мастацкага афармлення, чытацкіх памет на палях. Беларускія рукапісы (адпаведна і слуцкія) сёння можна сустрэць у самых нечаканых, на першы погляд, месцах: бібліятэцы Томскага ўніверсітэта, Краснаярскім абласным архіве, Харкаве, Капенгагене, Растове-на-Доне, Амстэрдаме… Многія беларускія рукапісныя кнігі ХІV–ХVІ ст. маюць прыпіскі велікарускім скорапісам XVII ст., якія сведчаць аб бытаванні кнігі ў Маскоўскай дзяржаве. Гэтыя кнігі – часцей за ўсё трафеі або перададзеныя па ўказу патрыярха Нікана з беларускіх (Полацк, Супрасль, Віцебск, Жыровічы і інш.) у толькі што заснаваныя манастыры (Іверскі, Новы Ерусалім, Анежскі і інш.). Нездарма насупраць некаторых кніг у вопісе бібліятэкі Супрасльскага манастыра, як сведчыць «Археологический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси», том 9, пазначана «Масква ўзяла». Сустракаюцца там і кнігі са Слуцка. У час заняткаў у Маскоўскай Сінадальнай, Друкарскай, Хлудаўскай бібліятэках, бібліятэцы Троіца-Сергіевай лаўры і сховішчах Слуцка Я.Ф. Карскі пазнаёміўся з многімі арыгіналамі, да гэтага вядомымі яму толькі з публікацый. Так што сярод такіх вялікіх асяродкаў кніжнасці на Беларусі, як Полацк, Супрасльскі манастыр, Віцебск, Жыровічы, пачэснае месца займае і Слуцк.

Аснову рукапіснай даўніны – старажытных «рукапісных патрыярхаў» складаюць кнігі (пергаміны) богаслужэбныя і чытальныя («четьи-минеи»). Чэцці-мінеі (штомесячныя чытанні) – зборнікі жыцій святых, складзеныя па месяцах у адпаведнасці з днямі ўшанавання царквой памяці кожнага святога. Мінеі (ад грэч. Menoi – месячны) – месячнікі, хрысціянскія богаслужэбныя кнігі, якія змяшчаюць тэксты службаў гадавога круга.

Сярод мінейных чытанняў захавалася нямала літаратурных помнікаў мясцовага паходжання або звязаных з беларуска-літоўскімі землямі. У прыватнасці, адзін з ранніх спісаў жыція літоўскіх пакутнікаў Антонія, Іаана і Яўстафія змешчаны ў спісе Мінеі месячнай за лістапад, які паходзіць са Слуцка. У Мінеі агульнай XVIII ст. змешчаны спіс казання «Хождение Богородицы по мукам». Абодва помнікі знаходзяцца ў Бібліятэцы Акадэміі навук Літвы…

Да царкоўнай рукапіснай кнігі належаць ірмалоі і памяннікі. Ірмалой – зборнік царкоўных спеваў – ірмасаў, якімі пачынаецца кожная з песняў цыкла тэкстаў канона – адной з дзевяці частак ранішняга богаслужэння і так званага «келейнага правіла» – сутачнага цыкла малітваў, абавязковых для манахаў.

Памяннік – кніга з пералікам асоб для памінання ў царкве; іншыя назвы памянніка – сінодык, суботнік. Самыя старажытныя з ацалелых беларускіх памяннікаў датуюцца 1500 г. (Супрасльскі) і 1517 г. (Слуцкі).

Слуцкі памяннік захаваўся ў некалькіх спісах. Сёння вядома аб трох: найстарэйшы (1517) захоўваўся ў Беларускім музеі імя Івана Луцкевіча ў Вільні; другі – у царкоўна-археалагічным музеі ў Мінску і трэці – у Варварынскай царкве ў Слуцку. Апошні перапісаны ў 1684 г. і мае такі загаловак: «Сынодык альбо зобраніе імен преставленных душ, споражены в року 1684 іюліа 14 презь отцевь соборных на тот час будучых Саву Подтопу, Сіміона, Ліонтія, Іоанна Мінкевічовь, Матфея Богушевіча і діакона Іакова Козюлі». Пачынаецца памяннік ад вялікага князя Альгерда; далей, пасля пералічэння мужчынскіх і жаночых імён з роду Алелькавічаў, ідуць імёны князя пінскага Фёдара Яраславіча, мінскіх князёў Глебавічаў, троцкага кашталяна Аляксандра Агінскага, шляхетных родаў Ваньковічаў, Барсуковічаў, Зверавых, Яцковічаў, Неміровічаў, Пажарыцкіх, Караткевічаў, Ляўковічаў, Лапіцкіх. Працягваюць тэты спіс імёны слуцкіх мяшчан з прыпіскамі (калі памерлі, побач з некаторымі напісаны і прозвішчы) – усяго некалькі тысяч імён.

У мінскім асобніку гэтага памянніка ўпісаны імёны васьмідзесяці двух манахаў кіеўскага пустыннага манастыра. Тут жа спіс граматы, якая сведчыць, што ў 1517 г. архімандрыт слуцкага Свята-Троіцкага манастыра і архімандрыт Свята-Мікольскага манастыра ў Кіеве дамовіліся аб бясплатным пісанні братоў слуцкіх у кіеўскі памяннік і кіеўскіх, адпаведна, у слуцкі (пры ўмове атрымання пісьмовага пацвярджэння смерці), што само па сабе сведчыць пра сталыя кантакты (магчыма, пра наяўнасць паштовай сувязі) паміж Кіевам і Слуцкам.

Цікава адзначыць, што ў тэксце аднаго са слуцкіх памяннікаў пазнейшых часоў (XVIII ст.) ёсць такія словы: «В Богоспасаемом граде Слоуцкоу». Тэты памяннік таксама калісьці быў уласнасцю музея І.І. Луцкевіча ў Вільні.

Зборнікі жыцій складалі пацерыкі. Паводле зместу матэрыялу ў іх яны дзеляцца на тэрытарыяльныя: Егіпецкі, Ерусалімскі, Рымскі, Сінайскі, Кіева-Пячэрскі, а таксама на зборныя: Алфавітны і Скіцкі. Часам кнігапісец рабіў выпіскі з розных пацерыкоў, складаючы патрыстычны зборнік (патрыстыка). Прыкладам такой кнігі можа служыць перапісаны ў Слуцку ў 1487 г. зборнік патрыстыкі. Да апошняга часу ён захоўваўся ў Дзяржаўнай публічнай бібліятэцы М.Я. Салтыкова-Шчадрына (Ленінград), цяпер – Расійская национальная бібліятэка (Санкт-Пецярбург).

Пасля прыняцця каталіцтва Літвою ў 1387 г. князь Ягайла пабудаваў касцёлы ў Мерачы, Крэве, Брэсце, Гайне, Мінску, Абольцах; князь Вітаўт – у Ашмянах, Гародні, Слуцку, Полацку. У далейшым каталізацыя беларускіх зямель пашыралася, узніклі дзясяткі манастыроў (кляштараў) і сотні касцёлаў. Шырокае распаўсюджанне каталіцкага касцельнага кнігапісання Случчыну закранула ў меншай ступені. Слуцк заставаўся апорай праваслаўя. У другой палавіне XVII–XVIII ст. з рэлігійных зборнікаў у асобныя рукапісныя кнігі выдзяляюцца прыродазнаўчыя тэксты. Кнігі тыя сталі пашырацца ў вялікай колькасці. Гэтаму садзейнічала дзейнасць вышэйшых і сярэдніх навучальных устаноў, адчыненых на беларускіх землях у асноўным рознымі каталіцкімі ордэнамі. Традыцыяй стала міграцыя прафесараў гэтых школ. Адпаведна павялічылася і колькасць асяродкаў кніжнай вытворчасці. Цяпер гэта: Гродна, Полацк, Нясвіж, Пінск, Навагрудак, Жыровічы, Віцебск, Орша, Слонім, Слуцк, Брэст, Мінск, Друя, Шчучын і інш. У нецаркоўных кнігах з канца XV і да канца XVIII ст. важнае месца займалі летапісы і хронікі. Аднак з дваццаці двух вядомых цяпер спісаў летапісаў і хронік толькі чатыры выступаюць у выглядзе асобных кніг: Слуцкі летапіс, а таксама Запіскі ігумена Арэста, Хроніка Сурты-Трубніцкага і Хроніка Віцебска Панцырнага і Аверкі.

Рукапісная кніга як сродак захавання і памнажэння духоўнай інфармацыі заўсёды з"яўлялася і прадметам мастацтва. Гэта праяўлялася ў выкананні і размяшчэнні пісцом тэксту і самога афармлення кнігі (вокладка, пераплёт, зашпількі, фарбы і г.д.). У пазнейшыя часы ўсяму гэтаму надавалася надзвычай вялікая ўвага, увага ў духу Адраджэння. Характэрным прыкладам першых рэнесансных пераплётаў канца XV ст. з"яўляюцца два пераплёты месячных міней, якія выкананы, хутчэй за ўсё, у Слуцку ў 1480–1490 гг. Знаходзяцца яны ў Бібліятэцы Акадэміі навук Літвы. Добра вырабленыя, ціснёныя рознымі арнаментамі і таблеткамі. Скура гэтых пераплётаў займае дзве трэці плошчы дошкі. Карашок прымацаваны да тоўстай скуры, якая «ў стык» злучана з ціснёнай. Аналагі такой наборнай канструкцыі можна знайсці сярод нямецкіх пераплётаў таго часу. Тады ў духоўным жыцці Слуцка прыкметную ролю адыгрывалі кальвіністы. Цудоўнага мастацкага эфекту дасягнулі пераплётчыкі, робячы замест металічных навугольнікаў і сярэдніка цісненне гэтых элементаў на скуры. На вонкавым баку кнігі пераважала залатое цісненне, а на адваротным – срэбнае. Для гэтага выкарыстоўваліся штампы, якія рабілі прафесійныя ювеліры. Металічныя элементы пераплёту (зашпількі, навугольнікі з чаканкай або гравіроўкай) таксама заказвалі ювелірам. Часам ювеліры наносілі на зашпількі лацінскія літары і манаграмы. Яны ёсць на пераплёце Пяцікніжжа Майсеевага і Тлумачальнага псалтыра са Слуцка і інш. На пераплётах кніг Маскоўскай Русі даследчыкі не знаходзяць гэтых зашпілек, таму іх можна разглядаць як адну з лакальных прыкмет. Зношаныя пераплёты аддавалі на рэстаўрацыю. Так, у студзені 1687 г. слуцкі войт Іван Лапіцкі «і іншыя» для ўсіх міней (відаць, да гатовага камплекта) сваей прыхадской царквы заказалі новыя пераплёты. Сёння ўсе яны знаходзяцца ў Бібліятэцы Акадэміі навук Літвы.

Ёсць меркаванні, што пераплётчыкі рукапісных кніг у Слуцку (а можа, і яшчэ дзе) карысталіся паслугамі і матэрыяламі персіярні – фабрыкі слуцкіх паясоў як для пераплётаў новых кніг, так і рамонту старых. Што гэта фабрыка, апроч паясоў, вырабляла і іншыя рэчы, можа сведчыць і факт знаходжання ў касцёле ў Будславе фіранак для іконы мясцовай Божай маці, якія былі выраблены ў Слуцку. З мануфактуры слуцкай персіярні было выраблена для таго ж Будслаўскага касцёла і касцёла ў Касцяневічах службовае святочнае адзенне для святароў. Штогод апякун кніжнай справы землеўласнік Брэсцкага павета шляхціц Сцяпан Карыцінскі рабіў значныя закупы слуцкай мануфактуры на кірмашы ў Высокім Літоўскім, дзе траціў ад 800 да 1000 злотых. Тут ён купляў сабе і сыну знакамітыя паясы, за якія плаціў па 200 злотых.

Асноўным матэрыялам, на якім перапісваліся кнігі ў ХVІ–ХVIII ст., была папера. Паперні – фабрыкі па вытворчасці паперы – былі амаль звычайнай з"явай на беларускіх землях Вялікага Княства Літоўскага. У Слуцку паперня была заснавана ў 1648 г. Радзівіламі; у 1760 г. пераведзена ў Любань.

На вялікі жаль, сёння ў нас мала інфармацыі пра кнігапісцаў. Так, сваю прысутнасць у XV ст. зафіксавалі толькі некалькі пісцоў. Імі былі названы мясціны, дзе яны працавалі: Каляда – у Слуцку, Яўстафій – у Гародні, Андрэй Сцяпанаў сын – у Слуцку, Арцемій – у Віцебску, Іванчык – у Вільні. У XVI ст. вядомы толькі чатыры свецкія кнігапісцы: князь Юрый Алелька у Слуцку, Іван Праскура ў Супраслі, Грыгорый Іванавіч – спісальнік, а магчыма, і складальнік супрасльскага спісу летапісу Вялікага Княства Літоўскага і Парфён, які перапісваў у 1543 г. псалтыр па заказу пінскага старасты Івана Міхайлавіча. Астатнія адзінаццаць вядомых перапісчыкаў – дзякі і іераманахі. Месцамі, дзе працавалі кнігапісцы, былі: Слуцк, Вільня, Нобель, двор Шылкіні (каля Вільні за ракой Віллёй) і Супрасль. Пятнаццаць кнігапісцаў вядомы нам у XVII ст. Яны працавалі ў Лешчанскім, Куцеінскім, Супрасльскім манастырах; у Слуцку і Турыйску, прычым пяцёра – у Супраслі. Толькі трое не адзначылі сваей прыналежнасці да святарскага сану: Іакім Гладкевіч, мешчанін турыйскі, Багдан, «спявак» родам з Пінска, ды названы ўжо паланянік полацкі Іван. Астатнія кнігапісцы – манахі, дыяканы і святары.

Прыпіскі манахаў да рукапісаў вылучаюцца тым, што яны часам называюць сваё прозвішча. У папярэднія перыяды такое не практыкавалася. Прыпіскі перапісчыкаў не толькі даюць інфармацыю пра месца працы і нараджэння кніжнікаў, але і называюць іх імёны. Часта ў прыпісках сустракаюцца і імёны заказчыкаў кніг. Сярод іх людзі самых розных слаёў грамадства – ад буйных феадалаў да дробнай шляхты і мяшчанства: паны Солтан Солтанавіч і Фёдар Валовіч, маршалах Аляксандр Солтан, князь Юрый Сямёнавіч Слуцкі, пан Іван Касабуцкі, мешчанін шклоўскі, браты Еўстафіевічы, Юрый Андрэевіч Галянішча. Часта заказчыкамі выступалі прадстаўнікі духавенства – манах Аляксей, іераманах Ісая, святар Казьма Васільевіч Жаба, прэсвітар Андрыевіч, слуцкія ігумены Іосіф Балгарыновіч і Аўрамій, беразвецкі ігумен Васіль Паляціла, архіепіскапы – полацкі Нафанаіл, тураўскі і пінскі Паісій Сікоўскі, мітрапаліты Іосіф Солтан, Габрыэль Каляда, Іосіф Вельямін Руцкі. Характэрна, што калі ў ХV–ХVІ ст. сярод укладчыкаў сустракаюцца пераважна буйныя магнаты, дык пазней кніга робіцца ўкладам сярэдняга і ніжэйшага станаў грамадства.

Вось спіс некаторых кнігапісцаў па Слуцку ХV–ХVІІ ст.: Каляда, дыякан (Псалтыр, 1462 г.); Андрэй Сцяпанаў сын (Патрыстычны зборнік, 1487 г.); Антоній, іераманах (Евангелле, 1502 г.); Юрый Юр"евіч Алелька, князь (Евангелле, 1582 г.); Пахомій Тацэнка (Псалтыр, Евангелле, 1669 г.).

Каб вызначыць ролю кнігі як інструмента пашырэння культуры на беларускіх землях, зафіксаваць розныя яе грамадскія функцыі і акрэсліць уплыў на эвалюцыю поглядаў, перакананняў і вераванняў, на развіццё паняццяў і ведаў, трэба вызначыць, якога асяроддзя і якіх грамадскіх і прафесійных груп дасягала кніга, якія былі магчымасці і спосабы кантакту спажыўца з кнігай, як яна абарачалася ў грамадстве. Інакш кажучы, трэба знайсці адказ на пытанне, звязанае са збіраннем, захаваннем, выкарыстаннем, способамі пашырэння; карацей – бытаваннем рукапіснай кнігі.

Частка царкоўных бібліятэк на беларускіх землях належала ў ХVІІ–ХVІІІ ст. Кіеўскай праваслаўнай епархіі. Кіеўскі мітрапаліт Арсеній Магілянскі так апісваў іх стан на падставе данясення слуцкага архімандрыта Дасіфея Галяноўскага: «Шмат якія цэрквы, асабліва што былі ў лясах сярод непраходных балот, не мелі ні евангелляў на прастолах, ні друкаваных апосталаў i карысталіся старадаўнімі рукапісамі, і тое без пачатку або без пазначэння зачалаў, некаторыя цэрквы мелі толькі адзін часоўнік старадаўні, а іншых кніг ніякіх не мелі».

Другім тыпам бібліятэкі, які ахопліваў асноўны масіў рукапіснай кнігі, была бібліятэка манастырская. На жаль, інвентары такіх буйных кніжных асяродкаў, як віцебскага Маркава манастыра, слуцкага Троіцкага, полацкага Іаана Прадцечы на Востраве, не захаваліся да нашых дзён, і таму цяжка ўявіць агульную карціну манастырскай бібліятэкі.

Самую вялікую прыватную бібліятэку на беларускіх землях мелі магнаты Радзівілы. Размяшчалася яна разам з радавым архівам у Нясвіжскім замку і выклікала захапленне ў шматлікіх наведвальнікаў. Кніжныя зборы былі і ў іншых гарадах, што належалі Радзівілам. У прыватнасці, вядома слуцкая бібліятэка князя Багуслава Радзівіла. У Слуцку захоўвалася дзевяць рукапісных кніг, перададзеных пасля ў Кёнігсберг (Калінінград). Цяпер нясвіжская бібліятэка знаходзіцца ў фондах бібліятэкі Акадэміі навук Расіі ў Санкт-Пецярбургу. Яна дагэтуль мала вывучана. Рукапісы, сабраныя Радзівіламі, якія складалі выдатную калекцыю ілюмінаваных кніг, не выяўлены і не ідэнтыфікаваны са старымі вопісамі.

Заканамернасці эканамічнага і сацыяльнага працэсу зноў і зноў прыводзяць нас да высновы, што спосаб жыцця і эфектыўнасць гаспадаркі непасрэдна залежаць ад ведання асаблівасцей духоўнага (таксама, як і эканамічнага) развіцця і ад умения творча прымяняць культурную традыцыю. Пра гэта згадаў яшчэ ў 1588 г., пішучы прадмову да першага выдання Статута Вялікага Княства Літоўскага, Андрэй Рымша: «Перадавайце нашчадкам, што маеце з продкаў».

У гісторыі нашай культуры рукапісная кніга была папярэдніцай і спадарожніцай кнігадрукавання. Беларускае кнігадрукаванне прыняло ў спадчыну вопыт папярэдніх стагоддзяў у складанні і напісанні кніг. Але перш чым выйсці з друкарні, кнігі доўгі час ствараліся ў скрыпторыях пры манастырах, княжацкіх палацах ці яшчэ ў якіх месцах, дзе кнігапісец, нібы які маг, заставаўся адзін на адзін з часам і, безумоўна, з Творцам. На пергаміне і на паперы, багата аздобленыя і з-пад друкарскага варштату – старыя кнігі захоўваюць лад нашага мыслення, нашу эстэтычную культуру, нашу мову ў якасці асноўных складнікаў нашага менталітэту. I адначасова складаюць наш гонар. Слуцк жа займае годнае месца ў геаграфіі асяродка беларускай (і не толькі беларускай) культуры кнігі.

 

Яўген ГУЧОК

 

Слуцк в книгописании Беларуси

Слуцкая летопись (Уваровская летопись, XV в.) – единый список третьей сокращённой редакции летописи 1446 года. Сохранилась она в рукописи первой четверти XVI в. Происходит из Слуцка, поэтому названа Слуцкой. Название Уваровской получила по месту нахождения в библиотеке графа А.С. Уварова (до 1917 г.). Сейчас – в Историческом музее в Москве. В летописи поданы события, которые происходили в Великом княжестве Литовском, Русском и Жемойтском, есть здесь сведения и о князьях Слуцких.

Слуцкое книгописание, а потом и книгопечатание, берёт начало в летописании. Первый выпуск издания «Сводный каталог славяно-русских рукописных книг, хранящихся в СССР (ХI-ХIII вв.)» (М., Наука, 1984) насчитывает 493 рукописные книги Х–ХIII в. (включая фрагменты). Некоторые из них происходят из белорусских земель и имеют имя собственное – по городам, в которых они найдены. Из белорусских земель ведут происхождение и некоторые рукописные книги, которые не имеют чёткой локализации. В таком случае место создания рукописи можно определить сравнительным анализом языка, художественного оформления, читательских пометок на полях. Белорусские рукописи (соответственно и слуцкие) сегодня можно встретить в самых неожиданных, на первый взгляд, местах: библиотеке Томского университета, Красноярском областном архиве, Харькове, Копенгагене, Ростове-на-Дону, Амстердаме… Многие белорусские рукописные книги ХІV–ХVІ ст. имеют приписки великорусской скорописью XVII в., которые свидетельствуют о бытовании книги в Московском государстве. Эти книги – чаще всего трофеи или переданы по указу патриарха Никона из белорусских (Полоцк, Супрасль, Витебск, Жировичи и др.) в только что основанные монастыри (Иверский, Новый Иерусалим, Онежский и др.). Недаром напротив некоторых книг в описи библиотеки Супрасльского монастыря, как свидетельствует «Археологический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси», том 9, указано «Москва взяла». Встречаются там и книги из Слуцка. Во время занятий в Московской Синодальной, Типографской, Хлудовской библиотеках, библиотеке Троице-Сергиевой лавры и хранилищах Слуцка Е.Ф. Карский познакомился со многими оригиналами, до сих известными ему только из публикаций. Так что среди таких больших очагов книжности на Беларуси, как Полоцк, Супрасльский монастырь, Витебск, Жировичи, почётное место занимает и Слуцк.

Основу рукописной старины – древних «рукописных патриархов» составляют книги (пергамины) богослужебные и читальные («четьи-минеи»). Четьи-минеи (ежемесячные чтения) – сборники жития святых, составленные по месяцам в соответствии с днями почитания церковью памяти каждого святого. Минеи (от греч. Menoi – месячный) – месячники, христианские богослужебные книги, содержащие тексты служб годового круга.

Среди минейных чтений сохранилось немало литературных памятников местного происхождения или связанных с белорусско-литовскими землями. В частности, один из ранних списков жития литовских мучеников Антония, Иоанна и Евстафия помещён в списке Минеи месячной за ноябрь, который происходит из Слуцка. В Минее общей XVIII в. помещён список сказания «хождение Богородицы по мукам». Оба памятника находятся в библиотеке Академии наук Литвы…

К церковной рукописной книге принадлежат ермалои и помянники. Ермалой – сборник церковных песнопений – ирмосов, которыми начинается каждая из песен цикла текстов канона – одной из девяти частей утреннего богослужения и так называемого «келейного правила» – суточного цикла молитв, обязательных для монахов.

Помянник – книга с перечнем лиц для поминовения в церкви; другие названия помянника – поминальник, синодик, субботник. Самые древние из уцелевших белорусских помянников датируются 1500 г. (Супрасльский) и 1517 г. (Слуцкий).

Слуцкий помянник сохранился в нескольких списках. Сегодня известно о трёх: старейший (1517) хранился в Белорусском музее имени Ивана Луцкевича в Вильнюсе; второй – в церковно-археологическом музее в Минске и третий – в Варваринской церкви в Слуцке. Последний переписан в 1684 году и имеет такой заголовок: «Сынодык альбо зобраніе імен преставленных душ, споражены в року 1684 іюліа 14 презь отцевь соборных на тот час будучых Саву Подтопу, Сіміона, Ліонтія, Іоанна Мінкевічовь, Матфея Богушевіча і діакона Іакова Козюлі». Начинается помянник от Великого князя Ольгерда; далее, после перечисления мужских и женских имён из рода Олельковичей, идут имена князя пинского Фёдора Ярославича, минских князей Глебовичей, трокского коменданта Александра Огинского, знатных родов Ваньковичей, Барсуковичей, Зверевых, Яцковичей, Немировичей, Пожарицких, Короткевичей, Левковичей, Лапицких. Продолжают текущий список имена слуцких мещан с приписками (если умерли, рядом с некоторыми написаны и фамилии) – всего несколько тысяч имён.

В минском экземпляре этого помянника вписаны имена восьмидесяти двух монахов киевского пустынного монастыря. Здесь же список грамоты, которая свидетельствует, что в 1517 г. архимандрит Слуцкого Свято-Троицкого монастыря и архимандрит Свято-Никольского монастыря в Киеве договорились о бесплатном писании братьев слуцких в киевский помянник и киевских, соответственно, в слуцкий (при условии получения письменного подтверждения смерти), что само по себе свидетельствует о постоянных контактах (возможно, о наличии почтовой связи) между Киевом и Слуцком.

Интересно отметить, что в тексте одного из слуцких помянников поздних времён (XVIII в.) есть такие слова: «В Богоспасаемом граде Слоуцкоу». Текущий помянник также когда-то был собственностью музея И.И. Луцкевича в Вильнюсе.

Сборники житий составляли патерики. По содержанию материала в них они делятся на территориальные: Египетский, Иерусалимский, Римский, Синайский, Киево-Печорский, а также на сборные: Алфавитный и Скитский. Иногда книгописец делал выписки из разных патериков, составляя патристический сборник (патристика). Примером такой книги может служить переписанный в Слуцке в 1487 г. сборник патристики. До последнего времени он хранился в Государственной публичной библиотеке М.Е. Салтыкова-Щедрина (Ленинград), сейчас – Российская национальная библиотека (Санкт-Петербург).

После принятия католичества Литвой в 1387 году князь Ягайло построил храмы в Мерече, Креве, Бресте, Гайне, Минске, Обольцах; князь Витовт – в Ошмянах, Гродно, Слуцке, Полоцке. В дальнейшем католизация белорусских земель расширялась, возникли десятки монастырей (кляштаров) и сотни костёлов. Широкое распространение католического костёльного книгописания коснулось Случчины в меньшей степени. Слуцк оставался оплотом православия. Во второй половине XVII–XVIII в. из религиозных сборников в отдельные рукописные книги выделяются природоведческие тексты. Книги те стали распространяться в большом количестве. Этому способствовала деятельность высших и средних учебных заведений, открытых на белорусских землях в основном различными католическими орденами. Традицией стала миграция профессоров этих школ. Соответственно увеличилось и количество очагов книжного производства. Сейчас это: Гродно, Полоцк, Несвиж, Пинск, Новогрудок, Жировичи, Витебск, Орша, Слоним, Слуцк, Брест, Минск, Друя, Щучин и др. В нецерковных книгах с конца XV и до конца XVIII в. важное место занимали летописи и хроники. Однако из двадцати двух известных ныне списков летописей и хроник только четыре выступают в виде отдельных книг: Слуцкая летопись, а также Записки игумена Ореста, Хроника Сурты-Трубницкого и Хроника Витебска Панцирного и Аверки.

Рукописная книга как средство сохранения и приумножения духовной информации всегда являлась и предметом искусства. Это проявлялось в исполнении и размещении писцом текста и самого оформления книги (обложка, переплёт, застёжки, краски и т. д.). В более поздние времена всему этому уделялось чрезвычайно большое внимание, чуткость в духе Возрождения. Характерным примером первых ренессансных переплётов конца XV в. являются два переплёта месячных миней, которые выполнены, скорее всего, в Слуцке в 1480–1490 гг. Находятся они в библиотеке Академии наук Литвы. Хорошо изготовленные, тиснённые различными орнаментами и таблетками. Кожа этих переплётов занимает две трети площади доски. Корешок прикреплён к толстой коже, которая «в стык» связана с тиснёной. Аналоги такой наборной конструкции можно найти среди немецких переплётов того времени. Тогда в духовной жизни Слуцка заметную роль играли кальвинисты. Чудесного художественного эффекта достигли переплётчики, делая вместо металлических угольников и средников тиснение этих элементов на коже. На лицевой стороне книги преобладало золотое тиснение, а на оборотной – серебряное. Для этого использовались штампы, которые делали профессиональные ювелиры. Металлические элементы переплёта (застёжки, угольники с чеканкой или гравировкой) также заказывали ювелирам. Иногда ювелиры наносили на застёжки латинские буквы и монограммы. Они есть на переплёте Пятикнижия Моисея и Толковой Псалтири из Слуцка и др. На переплётах книг Московской Руси исследователи не находят этих застёжек, поэтому их можно рассматривать как один из локальных признаков. Изношенные переплёты отдавали на реставрацию. Так, в январе 1687 г. слуцкий войт Иван Лапицкий «и другие» для всех миней (видимо, для готового комплекта) своей приходской церкви заказали новые переплёты. Сегодня все они находятся в библиотеке Академии наук Литвы.

Есть предположения, что переплётчики рукописных книг в Слуцке (а может, и ещё где) пользовались услугами и материалами персиарни – фабрики слуцких поясов, как для переплётов новых книг, так и ремонта старых. Что эта фабрика, помимо поясов, производила и другие вещи, может свидетельствовать и факт пребывания в костёле в Будславе занавесок для иконы местной Божьей матери, которые были произведены в Слуцке. Из мануфактуры слуцкой персиарни была произведена для того же Будславского костёла и костёла в Костеневичах служебная праздничная одежда для священников. Ежегодно опекун книжного дела землевладелец Брестского уезда шляхтич Степан Корытинский делал значительные закупки слуцкой мануфактуры на ярмарке в Высоком Литовском, где тратил от 800 до 1000 злотых. Здесь он покупал себе и сыну знаменитые пояса, за которые платил по 200 злотых.

Основным материалом, на котором переписывались книги в ХVІ–ХVIII в., была бумага. Паперни – фабрики по производству бумаги – были почти обычным явлением на белорусских землях Великого княжества Литовского. В Слуцке бумажная фабрика была основана в 1648 г. Радзивиллами; в 1760 г. переведена в Любань.

К сожалению, сегодня у нас мало информации о книгописцах. Так, своё наличие в XV в. зафиксировали лишь несколько писцов. Ими были названы места, где они работали: Коляда – в Слуцке, Евстафий – в Гродно, Андрей Степанов сын – в Слуцке, Артемий – в Витебске, Иванчик – в Вильнюсе. В XVI в. известно только четыре светских книгописца: князь Юрий Олелько в Слуцке, Иван Проскуров в Супрасле, Григорий Иванович – списальник, а возможно, и составитель Супрасльского списка летописи Великого княжества Литовского и Парфён, который переписывал в 1543 г. псалтирь по заказу пинского старосты Ивана Михайловича. Остальные одиннадцать известных переписчиков – дьяки и иеромонахи. Местами, где работали книгописцы, были: Слуцк, Вильнюс, Нобель, двор Шиленай (около Вильнюса за рекой Вилия) и Супрасль. Пятнадцать книгописцев известны нам в XVII в. Они работали в Лещинском, Кутеинском, Супрасльском монастырях; в Слуцке и Турийске, причём пятеро – в Супрасле. Только трое не отметили своей принадлежности к священническому сану: Иаким Гладкевич, мещанин Турийский, Богдан, «певец» родом из Пинска, да названный уже полоняник полоцкий Иван. Остальные книгописцы – монахи, диаконы и священники.

Приписки монахов к рукописям выделяются тем, что они иногда называют свою фамилию. В предыдущие периоды такое не практиковалось. Приписки переписчиков не только дают информацию о месте работы и рождения книжников, но и называют их имена. Часто в приписках встречаются и имена заказчиков книг. Среди них люди самых разных слоёв общества – от крупных феодалов до мелкой шляхты и мещанства: паны Солтан Солтанович и Фёдор Волович, маршал Александр Солтан, князь Юрий Семёнович Слуцкий, пан Иван Кособудский, мещанин Шкловский, братья Евстафиевичи, Юрий Андреевич Голенище. Часто заказчиками выступали представители духовенства – монах Алексей, иеромонах Исайя, священник Козьма Васильевич Жаба, пресвитер Андриевич, слуцкие игумены Иосиф Болгаринович и Авраамий, берёзовецкий игумен Василий Полетило, архиепископы – полоцкий Нафонаил, туровский и пинский Паисий Сиковский, митрополиты Иосиф Солтан, Габриэль Коляда, Иосиф Вельямин Руцкой. Примечательно, что если в ХV–XVII в. среди инвесторов встречаются преимущественно крупные магнаты, то позже книга делается средствами среднего и низшего сословия общества.

Вот список некоторых книгописцев по Слуцку ХV–ХVІІ в.: Коляда, диакон (Псалтирь, 1462 г.); Андрей Степанов сын (Патристический сборник, 1487 г.); Антоний, иеромонах (Евангелие, 1502 г.); Юрий Юрьевич Олелько, князь (Евангелие, 1582 г.); Пахомий Татенко (Псалтирь, Евангелие, 1669 г.).

Чтобы определить роль книги как инструмента расширения культуры на белорусских землях, зафиксировать различные её общественные функции и определить влияние на эволюцию взглядов, убеждений и верований, на развитие понятий и знаний, нужно определить, какой среды и каких общественных и профессиональных групп достигала книга, какие были возможности и способы контакта потребителя с книгой, как она обращалась в обществе. Иначе говоря, нужно найти ответ на вопрос, связанный с собиранием, хранением, использованием, способами распространения; короче – бытования рукописной книги.

Часть церковных библиотек на белорусских землях принадлежала в ХVІІ–ХVІІІ в. Киевской православной епархии. Киевский митрополит Арсений Могилянский так описывал их состояние на основании донесения Слуцкого архимандрита Дасифея Галиновского: «Многие церкви, особенно которые были в лесах среди непроходимых болот, не имели ни евангелий на престолах, ни печатных апостолов и пользовались старинными рукописями, и то без начала или без обозначения зачала, некоторые церкви имели только один часовник старинный, а других книг никаких не было».

Вторым типом библиотеки, который охватывал основной массив рукописной книги, была библиотека монастырская. К сожалению, инвентари таких крупных книжных центров, как витебского Маркова монастыря, Слуцкого Троицкого, полоцкого Иоанна Предтечи на Острове, не сохранились до наших дней, и поэтому трудно представить общую картину монастырской библиотеки.

Самую большую частную библиотеку на белорусских землях имели магнаты Радзивиллы. Располагалась она вместе с родовым архивом в Несвижском замке и вызвала восторг у многих посетителей. Книжные собрания были и в других городах, принадлежавших Радзивиллам. В частности, известна слуцкая библиотека князя Богуслава Радзивилла. В Слуцке хранилось девять рукописных книг, переданных потом в Кёнигсберг (Калининград). Сейчас несвижская библиотека находится в фондах библиотеки Академии наук России в Санкт-Петербурге. Она до сих пор мало изучена. Рукописи, собранные Радзивиллами, которые составляли отличную коллекцию иллюминированных книг, не выявлены и не идентифицированы со старыми описями.

Закономерности экономического и социального процесса снова и снова приводят нас к выводу, что образ жизни и эффективность хозяйства непосредственно зависят от знания особенностей духовного (также, как и экономического) развития и от умения творчески применять культурную традицию. Об это упомянул ещё в 1588 г. писавший предисловие к первому изданию Статута Великого княжества Литовского, Андрей Римша: «Передавайте потомкам, что имеете от предков».

В истории нашей культуры рукописная книга была предшественницей и спутницей книгопечатания. Белорусское книгопечатание приняло в наследство опыт предыдущих веков в составлении и написании книг. Но прежде чем выйти из типографии, книги долгое время создавались в скрипториях при монастырях, княжеских дворцах или ещё в каких-то местах, где книгописец, как волшебник, оставался один на один со временем и, безусловно, с Творцом. На пергамине и на бумаге, богато украшенные и из-под печатного станка – старые книги хранят образ нашего мышления, нашу эстетическую культуру, наш язык в качестве основных составляющих нашего менталитета. И одновременно составляют нашу гордость. Слуцк же занимает достойное место в географии среды белорусской (и не только белорусской) культуры книги.

 

Евгений ГУЧОК
Публикуется по книге «Память. Слуцкий район. Слуцк», том 3-й.
Перевод и подбор иллюстраций – Владимир ХВОРОВ