26.05.2014

Кожны гістарычны будынак з'яўляецца не толькі захавальнікам эстэтычных густаў і напамінам пра будаўнічае майстэрства свайго часу, але і нясе ў сабе памяць аб падзеях і людзях, якім быў сведкай. Адзін з такіх помнікаў у Слуцку – будынак былога бернардзінскага кляштара, помнік архітэктуры XVIII стагоддзя.

Як даносяць гістарычныя крыніцы, у свой час у хрысціянізацыі нашых зямель былі зацікаўлены місіянеры і з Усходу, і з Захаду. А склалася царкоўная арганізацыя на ўсходнеславянскіх землях як Кіеўская мітраполія ў межах Канстанцінопальскага патрыярхату. Пасля падзелу хрысціянскага свету на Заходнюю царкву (каталіцкую) і Усходнія цэрквы (праваслаўныя) хрысціянскае выравызнанне ў нас стала называцца праваслаўным (таксама прымянялася назва – вера грэчаская або вера грэка-руская). У часы феадальнай раздробленасці, калі ўдзельныя княствы ператварыліся ў самастойныя або напаўсамастойныя дзяржавы, царква ўяўляла сабою ланцуг, які злучаў усходнеславянскія землі ў агульную культурна-рэлігійную прастору.

Пасля ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага, у склад якога паступова ўвайшлі землі цяперашняй Беларусі, пачалося суіснаванне ў адзінай дзяржаве праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. Бо вялікі князь ВКЛ і кароль польскі Ягайла, як вядома, у XIV стагоддзі хрысціў балтаў-язычнікаў па каталіцкім абрадзе. Перавагу каталіцкая царква набыла ў выніку аб'яднання ў XVI стагоддзі ВКЛ з Польшчай і ўтварэння агульнай дзяржавы – Рэчы Паспалітай. Абвастрылася рэлігійнае пытанне падчас Рэфармацыі. Але асабліва супярэчнасці праявілі сябе ў XVII стагоддзі, у часы Контррэфармацыі, якую ўзначалілі каталіцкія манахі і перш за ўсё езуіты. Тады ставілася задача: умацаваць дзяржаву за кошт пашырэння адзінай дзяржаўнай царквы, якой лічылася каталіцкая. На беларускіх землях у вялікай колькасці пачалі засноўвацца новыя каталіцкія кляштары (манастыры).

Першымі каталіцкімі манахамі ў Слуцку сталі бернардзінцы і аўгусцінцы.

Аўгусцінцы заснавалі свой кляштар у Старым Слуцку па вуліцы Прозараўскай. Аднак звесткі пра іх дзейнасць мы маем сціплыя. Аўгусцінскі касцёл згадваецца ў гарадскіх інвентарах за 1689 і 1728 гады, у тыя часы пры ім мелася школа. Пра далейшы лёс слуцкіх аўгусцінцаў нічога невядома.

У гісторыі горада больш вядомымі засталіся бернардзінцы.

Спачатку, у 1661 годзе, з'явілася рэзідэнцыя нясвіжскіх бернардзінцаў, якія на падораным ім пляцы ў Старым Слуцку, на Падзамчышчы, узвялі капліцу. А ў 1734 годзе на тым жа месцы былі пабудаваны драўляныя карпусы кляштара і касцёла. Апошні асвяцілі ў гонар святога Антонія Падуанскага. Храм узвялі ў традыцыях заходнееўрапейскай архітэктуры. Ён уяўляў сабою прамавугольную у плане пабудову, падзеленую на тры часткі – нефы – з двума трох'яруснымі вежамі на галоўным фасадзе. Злева, з боку вуліцы Усцінаўскай, да яго прымыкаў двухпавярховы кляштар.

Задачай бернардзінцам ставілася місіянерская дзейнасць у асяроддзі некаталіцкага насельніцтва. Случчына ў XVI–XVII стагоддзях была адным з найбольш значных асяродкаў праваслаўя ў Рэчы Паспалітай. У тыя ж часы ў Слуцку пражывала і вялікая колькасць пратэстантаў, апекавалі якіх гаспадары Слуцкага княства князі Радзівілы. Адзін з першых прыбыўшых у Слуцк манахаў-бернардзінцаў пакінуў свае ўражанні аб насельніцтве горада, адзначыўшы, што апынуліся яны ў атачэнні цэлага мора схізматыкаў і дысідэнтаў (так католікі тады называлі праваслаўных і пратэстантскіх вернікаў).

У 1793 годзе пачалося будаўніцтва новага мураванага кляштарнага корпуса: «П» – падобнага ў плане, аднапавярховага, са склепам. А пасля таго, як у 1810-я гады згарэў драўляны касцёл, яму на змену за кошт ахвяраванняў мясцовых памешчыкаў-католікаў пачалі ўзводзіць мураваны храм, які завяршылі ў 1820 годзе. Гэта была трохнефная бязвежавая базіліка ў стылі позняга барока з маленькім купалком над алтарнай часткай. Левым бокам храм прымыкаў да кляштарнага корпуса.

Да гэтага часу беларускія землі знаходзіліся ўжо ў складзе Расіі. Спачатку ўлады да каталіцкай царквы ставіліся прыязненна, аднак пасля падаўлення вызвольнага паўстання 1831–32 гадоў, якое падтрымлівала значная колькасць каталіцкіх святароў, пачалося закрыццё каталіцкіх кляштараў. Такім чынам, у 1832 годзе быў закрыты і слуцкі бернардзінскі кляштар. Яго маёмасць і манахаў адправілі ў Нясвіж.

Кляштар пераабсталявалі ў казармы, дзе размясціліся рускія казакі. У сувязі з гэтым вуліца Усцінаўская стала называцца Казачай. Касцёл пераасвяцілі ў праваслаўны храм, і на працягу 1833–1845 гадоў ён дзейнічаў як палкавая царква.

У сярэдзіне 1840-х гадоў казакі пакінулі горад. Храм апусцеў, а ў кляштарным будынку размясціўся штаб пяхотнага палка.

Пасля таго, як у 1852 годзе з-за старасці быў закрыты, а потым разабраны драўляны фарны (парафіяльны) касцёл, мясцовыя ўлады дазволілі католікам у якасці кампенсацыі забраць сабе былы бернардзінскі Антоніеўскі касцёл.

З усталяваннем Савецкай ўлады ў кляштарным будынку нейкі час знаходзіўся акруговы ваенкамат. Асноўную частку корпуса адвялі пад вайсковы шпіталь. Вуліцу Казачую тады перайменавалі ў Чырвонаармейскую.

А касцёл быў закрыты ў 1933 годзе у сувязі з арыштам слуцкага ксяндза, якому прыпісвалася антысавецкая дзейнасць. У сярэдзіне 1950-х гадоў храм быў разбураны.

Падчас Вялікай Айчыннай вайны нямецкімі захопнікамі стары кляштарны корпус выкарыстоўваўся ў сваіх мэтах. Пры набліжэнні ў 1944 годзе Чырвонай Арміі тут абсталявалі бомбасховішча, размясцілі акупацыйны архіў.

Пасля вызвалення горада ад захопнікаў, калі наладжвалася мірнае жыццё, у старым гістарычным корпусе абсталявалі маслабазу, якая застаецца там да цяперашняга часу.

Былы бернардзінскі кляштар разам з Домам дваранскага сходу (тут цяпер краязнаўчы музей) на сёння з'яўляюцца ў горадзе самымі старымі мураванымі пабудовамі, помнікамі архітэктуры канца XVIII стагоддзя.

 

Ігар ЦІТКОЎСКІ
kurjer.info



 

Памятник XVIII века

Каждое историческое здание является не только хранителем эстетических вкусов и напоминанием о архитектурном мастерстве своего времени, но и несет в себе память о событиях и людях, которым был свидетелем. Один из таких памятников в Слуцке – здание бывшего бернардинского монастыря, памятник архитектуры XVIII века.

Как свидетельствуют исторические источники, в свое время в христианизации наших земель были заинтересованы миссионеры и с Востока, и с Запада. А сложилась церковная организация на восточнославянских землях как Киевская митрополия в пределах Константинопольского патриархата. После разделения христианского мира на Западную церковь (католическую) и Восточные церкви (православные) христианское вероисповедание у нас стало называться православным (также применялось название – вера греческая или греко-русская). Во времена феодальной раздробленности, когда удельные княжества превратились в самостоятельные или полу самостоятельные государства, церковь представляла собой звено, связывающее восточнославянские земли в общее культурно-религиозное пространство.

После образования Великого Княжества Литовского, в состав которого постепенно вошли земли нынешней Беларуси, началось сосуществование в едином государстве православной и католической церквей. Ибо великий князь ВКЛ и король польский Ягайло, как известно, в XIV веке крестил балтов-язычников по католическому обряду. Предпочтение католическая церковь приобрела в результате объединения в XVI веке ВКЛ с Польшей и создания общего государства – Речи Посполитой. Обострился религиозный вопрос во время Реформации. Но особенно противоречия проявили себя в XVII веке, во времена Контрреформации, которую возглавили католические монахи и прежде всего иезуиты. Тогда ставилась задача: укрепить государство за счет расширения единой государственной церкви, которой считалась католическая. На белорусских землях в большом количестве стали основываться новые католические кляштары (монастыри).

Первыми католическими монахами в Слуцке стали бернардинцы и августинцы.

Августинцы основали свой монастырь в Старом Слуцке по улице Прозоровской. Однако сведения об их деятельности мы имеем скромные. Августинский костел упоминается в городских инвентарях за 1689 и 1728 годы, в те времена при нем имелась школа. О дальнейшей судьбе слуцких августинцев ничего неизвестно.

В истории города более известными были бернардинцы.

Сначала, в 1661 году, появилась резиденция несвижских бернардинцев, которые на подаренной им площади в Старом Слуцке, на Подзамчище, возвели часовню. А в 1734 году на том же месте были построены деревянные корпуса монастыря и костела. Последний освятили в честь святого Антония Падуанского. Храм возвели в традициях западноевропейской архитектуры. Он представлял собой прямоугольную в плане постройку, разделенную на три части – нефы – с двумя трехъярусными башнями на главном фасаде. Слева, со стороны улицы Устиновской, к нему примыкал двухэтажный монастырь.

Задачей бернардинцев была миссионерская деятельность в среде некатолического населения. Случчина в XVI-XVII веках была одним из наиболее значимых центров православия в Речи Посполитой. В то же время в Слуцке проживало и большое количество протестантов, опекали которых хозяева Слуцкого княжества князья Радзивиллы. Один из первых прибывших в Слуцк монахов-бернардинцев оставил свои впечатления о населении города, отметив, что оказались они в окружении целого моря схизматиков и диссидентов (так католики тогда называли православных и протестантских верующих).

В 1793 году началось строительство нового каменного монастырского корпуса: «П» – подобного в плане, одноэтажного, с подвалом. А после того, как в 1810-е годы сгорел деревянный храм, ему на смену за счет пожертвований местных помещиков-католиков начали возводить каменный храм, который завершили в 1820 году. Это была трехнефная безбашенная базилика в стиле позднего барокко с маленьким куполком над алтарной частью. Левым боком храм примыкал к монастырскому корпусу.

К этому времени белорусские земли находились уже в составе России. Сначала власти к католической церкви относились лояльно, однако после подавления освободительного восстания 1831–32 годов, которое поддержало значительное количество католических священников, началось закрытие монастырей. Таким образом, в 1832 году был закрыт и Слуцкий монастырь бернардинцев. Его имущество и монахов отправили в Несвиж.

Монастырь переоборудовали в казармы, где расположились русские казаки. В связи с этим улица Устиновская стала называться Казачьей. Костел переосвятили в православный храм, и в течение 1833–1845 годов он действовал как полковая церковь.

В середине 1840-х годов казаки оставили город. Храм опустел, а в монастырском здании расположился штаб пехотного полка.

После того, как в 1852 году из-за ветхости был закрыт, а потом разобран деревянный фарный (приходской) костел, местные власти разрешили католикам в качестве компенсации забрать себе бывший бернардинский Антониевский костел.

С установлением Советской власти в монастырском здании какое-то время находился окружной военкомат. Основную часть корпуса отвели под военный госпиталь. Улицу Казачью тогда переименовали в Красноармейскую.

А костел был закрыт в 1933 году в связи с арестом Слуцкого священника, которому приписывалось антисоветская деятельность. В середине 1950-х годов храм был разрушен.

Во время Великой Отечественной войны немецкими захватчиками старый монастырский корпус использовался в своих целях. При приближении в 1944 году Красной Армии здесь оборудовали бомбоубежище, разместили оккупационный архив.

После освобождения города от захватчиков, когда налаживалась мирная жизнь, в старом историческом корпусе оборудовали маслобазу, которая остается там до настоящего времени.

Бывший монастырь бернардинцев вместе с Домом дворянского собрания (здесь сейчас краеведческий музей) на сегодня являются в городе самыми старыми каменными постройками, памятниками архитектуры конца XVIII века.

 

Перевод – Владимир ХВОРОВ