Храмы Слуцка ад князя Аляксандра Алелькі да княгіні Сафіі Алелькавіч
Старажытная гісторыя Слуцка, калі горад з"яўляўся сталіцай удзельнага Слуцкага княства, можа быць падзелена на тры перыяды ў адпаведнасці з трыма пануючымі ў краі дынастыямі, якія па чарзе прыходзілі на змену адна другой. Першы перыяд быў звязаны з дынастыяй Ізяславічаў (гэта прадстаўнікі старажытнарускага роду Рурыкавічаў). У другі перыяд край належыў Алелькавічам, прадстаўнікам старажытналітоўскага роду Альгердавічаў. Трэці перыяд прадстаўляюць князі Радзівілы. Кожная з названых дынастый уладарыла краем прыкладна па 200 гадоў.
Датай прыходу дынастыі нашчадкаў Альгерда з"яўляецца 1395 год. Тады ўладаром краю стаў князь Уладзімір Альгердавіч (1330–1398). Случчынай яму кампенсавалася княства Кіеўскае, якое ў свой час было ім атрымана ад бацькі – вялікага князя літоўскага, а цяпер адабранае новым вялікім князем Вітаўтам.
Прымаючы да ўвагі летапісныя звесткі пра пачатак княжэння Уладзіміра Альгердавіча на Случчыне, адзначым наступнае. Як вядома, ад пачатку сталіцай існаваўшага з другой паловы ХІІ стагоддзя (лічыцца – з 1160–1170-х гадоў) удзельнага княства з"яўляўся Слуцк. Аднак летапіс паведамляе, што атрыманы Уладзімірам Альгердавічам быў Капыль. Менавіта да канца ХV стагоддзя ў Капылі і знаходзілася рэзідэнцыя Алелькавічаў (прынамсі адна з рэзідэнцый), а княства называлася Капыльска-Слуцкім або Слуцка-Капыльскім. Пратлумачыць гэта можна, калі звярнуцца да падзей, што адбыліся амаль сто гадоў перад тым. Яшчэ на пачатку ХІІІ стагоддзя княства Слуцкае трапіла ў залежнасць ад Галіцка-Валынскага княства. У выніку барацьбы вялікага князя літоўскага Трайдзеня з вайсковай кааліцыяй, якую ўзначальваў галіцка-валынскі князь Леў Данілавіч і ў якую ўваходзілі Ізяславічы, напрыканцы ХІІІ стагоддзя ваколіцы Слуцка былі спустошаны, а сам горад моцна разбураным. У выніку буйнейшым горадам краю застаўся Капыль, які і трапіў на старонкі летапісу як горад, атрыманы князем Уладзімірам замест Кіева.
Гаспадаром Случчыны пасля смерці князя Уладзіміра стаў яго старэйшы сын Аляксандр Уладзіміравіч Алелька (1380–1454). За часамі Алелькі Слуцк разросся і стаў вялікім па тагачасных мерках горадам. Напрыклад, у вялікакняжацкім прывілеі 1444 года ён прыводзіцца ў ліку галоўных гарадоў краіны. А незадоўга перад тым, у 1441 годзе першым з прыватнаўладальніцкіх гарадоў ВКЛ атрымаў Магдэбургскае права. Князь Аляксандр Уладзіміравіч зарэкамендаваў сябе як апякун праваслаўных цэркваў і манастыроў краіны. Несумненна, што не маглі заставацца па-за ўвагай князя і цэрквы на тэрыторыі яго ўласных уладанняў.
Да 1409 года (сустракаецца і 1404 год) адносяцца звесткі летапісу пра ўзвядзенне на слуцкім дзядзінцы Успенскага сабора. Храм на дзядзінцы стаяў здаўна, з упэўненасцю можна сказаць, што ад пачатку гісторыі горада. Археалагічныя раскопкі сведчаць, што напрыканцы ХІІ і ў ХІІІ стагоддзях ён мог быць нават мураваным. Аднак у выніку разбурэнняў канца ХІІІ стагоддзя, пра што гаварылася вышэй, ён альбо моцна пацярпеў альбо ўвогуле быў зруйнаваны.
Увагу даследчыкаў прыцягвае тое, што будаўніцтва драўлянага Успенскага сабора ў летапісе звязваецца з імям княгіні Анастасіі. Некаторыя з іх выказваюць меркаванне, што гэтай Анастасіяй магла быць маці Аляксандра Уладзіміравіча (праўда імя маці Алелькі ў дайшоўшых да нашага часу гістарычных крыніцах не згадваецца. Вядома таксама, што Анастасіяй звалі жонку князя Алелькі, аднак шлюб з ёй адбыўся пазней разглядаемых падзей). Іншыя лічаць, што ў дадзеным выпадку маецца на ўвазе княгіня Анастасія, якая аднаўляла горад пасля татарскіх нападаў пачатку ХVІ стагоддзя, і падзею, нягледзячы на прыводзімую дату, трэба аднесці на гэты перыяд. На нашу думку, аўтар гістарычных звестак мог памылкова аб"яднаць у адзінае разделеныя сотняй гадоў, але падобныя падзеі, калі ўзяў найранейшую дату і звязаў яе з імям, якое для яго было больш на слыху. На самой жа справе будаўніцтва сабора ў1409 годзе несумненна трэба звязаць з імям князя Аляксандра Алелькі.
Да ХІХ стагоддзя захоўваліся вусныя паданні і пра заснаванне ў першай палове ХV стагоддзя на тэрыторыі слуцкга пасада прыходскай Уваскрэсенскай царквы.
Невядома, у якім стане тады знаходзіліся прыходская Міхайлаўская царква на прадмесці Востраў, першыя звесткі пра якую адносяцца да 1392 года, і старажытны Троіцкі манастыр, але несумненна, што і яны не заставаліся па-за ўвагай слуцкага князя.
На перыяд паміж 1443 і 1453 гадамі трэба аднесці з"яўленне яшчэ аднаго слуцкага мужчынскага манастыра, асвечанага ў гонар святога Ільі-прарока. Дакладная інфармацыя пра заснаванне яго не захавалася, першая вядомая дата адносіцца да 1515 года. Аднак захаваліся звесткі пра фундушы гэтай абіцелі князёў Алелькавічаў, і самыя ранейшыя звязаны з імям князя Сімяона Аляксандравіча (1420–1470) – старэйшага сына Алелькі. Ён кіраваў Случчынай у перыяд з 1443 па 1453 год. Аднак быў Сімяон не слуцкім князем, а намеснікам свайго бацькі, які ў той час княжыў у Кіеве, але захоўваў за сабою і Слуцкае княства. Такім чынам, калі і лічыць князя Сімяона заснавальнікам (фундатарам) слуцкага Ільінскага манастыра, то неабходна зрабіць заўвагу, што адбыцца гэта не магло без згоды, а магчыма і без ініцыятывы самаго Аляксандра Уладзіміравіча. У сувязі з ростам насельніцтва горада і пашырэннем яго тэрыторыі пры наступніках князя Алелькі ў Слуцку з"яўляліся новыя храмы. Адным з іх стала Юр"еўская (Георгіеўская) царква – першая царква на левым беразе Случы. Першая летапісная звестка пра яе адносяцца да 1503 года, аднак несумненна, што з"явіцца яна магла ў другой палове – канцы ХV стагоддзя.
У той час у выніку павелічэння гарадскога насельніцтва засяляўся другі, левы бераг Случы, з"явілася Зарэчча, альбо Новы Слуцк. Месца было небяспечнае, бо знаходзілася далёка ад умацаванняў дзядзінца, за якімі ў выпадку нападу ворагаў маглі хавацца жыхары Старога Слуцка. Як раз першыя звесткі пра гэты храм і звязаны з ваеннымі падзеямі. У Баркулабаўскім летапісе гаворыцца пра напад крымскіх татар на Слуцк у 1503 годзе. Быў ён нечаканым, таму адпор арганізаваны не быў. Князь Сімяон Міхайлавіч Алелькавіч (1460–1505) толькі паспеў глянуць за раку Случ і убачыў уварваўшыхся татар.
Тут хацелася б звярнуць увагу на недакладнасць, якая сустракаецца ў матэрыялах некаторых сучасных даследчыкаў. Магчыма гэта звязана з тым, што да нас дайшоў не арыгінал, а пазнейшы спісак летапісу. Некалі ён быў напісаны на старабеларускай мове славянскімі літарамі, а пазней перапісаны лацініцай. У выніку перакладу на сучасную мову, атрымліваецца, што князь Сімяон убачыў татар з Юр"еўскай царквы (альбо з яе званіцы). Несумненна, што князь на той час знаходзіўся на дзядзінцы – у супрацьлеглым выпадку ён аказаўся б безабаронным і стаў бы ахвярай захопнікаў. З гэтай нагоды робіцца выснова, што і Юр"еўская царква стаяла на дзяцінцы. Аднак, вядома, што на дзяцінцы стаяў Успенскі сабор. Праўдападобна, што словы летапісу трэба разумець так: князь Сімяон глянуў за раку Случ (на Зарэчча) з царквой святога Юр"я. Бо як раз царква знаходзілася там, у Новым Слуцку, стаяла на левым беразе Случы амаль насупраць дзядзінца, таму і была добра відаць.
На пачатку ХVІ стагоддзя на наш край абрынулася цэлая чарада нападаў крымскіх татар. Падчас аднаго з іх, у 1505 годзе князь Сімяон Міхайлавіч памёр, таму абаронай горада, а потым і яго аднаўленнем прышлося займацца княгіні Анастасіі Іванаўне (1473–1524).
Пад яе кіраўніцтвам быў рэканструяваны і па новаму ўмацаваны дзядзінец, ён ператварыўся ў Верхні замак, а побач быў закладзены яшчэ адзін замак – Ніжні. Хутчэй за ўсй, што падчас той перабудовы і быў узведены ў Верхнім замку новы драўляны Успенскі сабор. А ў Троіцкім манастыры па загаду княгіні замест драўлянай пабудавалі мураваную Троіцкую царкву.
На працягу ХVІ стагоддзя горад не толькі быў адноўлены, але і разрастаўся, пра што сведчыць павелічэнне колькаці прыходскіх храмаў. Да тых, што ўжо існавалі з ранейшых часоў, у ХVІ стагоддзі дадаліся наступныя:- У Старым Слуцку былі заснаваны Варварынская царква на Падзамчышчы (хаця магчыма, што яна існавала з ХV стагоддзя); Мікалаеўская на Капыльскай вуліцы; Праабражэнская на Віленскай вуліцы;
- У Новым Слуцку – Іаана-Прадцечанская царква;
- На Востраўскім прадмесці – Раждзественская і Касма-Даміянаўская.
Напрыканцы стагоддзя пры Праабражэнскай царкве арганізавалася брацтва, якое ў сваю чаргу ініцыявала стварэнне пры тым жа храме ў 1600 годзе брацкага Праабражэнскага манастыра.
Такім чынам, калі звернем увагу на час, калі Слуцкае княства перайшло ў спадчыну княгіні Сафіі Юр"еўне Алелькавіч (1585–1612), то адзначым, што ў горадзе (карціна падобная несумненна назіралася і ў краі, але яна застаецца па-за ўвагай даследавання) да таго часу склалася царкоўная структура з трыма манастырамі (два княжацкіх і адзін брацкі), саборам і значнай колькасцю прыходскіх цэркваў. Заслуга княгіні Сафіі ў тым, што нягледзячы на складаную і небяспечную сітуацыю, што назіралася ў тагачасным царкоўным жыцці краіны ў сувязі з барацьбой і суперніцтвам розных канфесій, колькасць праваслаўных храмаў у яе часы ў горадзе не зменшылася. Княгіня стала не толькі апякункай і абаронцай праваслаўных цэркваў на падначаленай ёй тэрыторыі, але зрабіла захады, каб іх існаванне забяспечыць і надалей, у тым ліку, як вядома, і заканадаўча. Таму пасля пераходу края ў рукі прадстаўнікоў новай дынастыі – Радзівілаў (спачатку біржайскай галіны, якія былі кальвіністамі, пазней ім на змену прышлі прадстаўнікі нясвіжскай галіны, католікі) колькасць праваслаўных храмаў у горадзе не змяншалася, а, як сведчыць гісторыя, на працягу ХVІІ стагоддзя нават павялічывалася. Напрыклад, з ХVІІ стагоддзя з"яўляюцца звесткі пра дзейнасць Цара-Канстанцінаўскай царквы ў Старым Слуцку, Сімяонаўскай і Крыжаўзвіжанскай у Новым Слуцку, Стэфанаўскай на Трайчанскім прадмесці. Прычым гэтая тэндэнцыя, нягледзячы на шматлікія супярэчлівасці і складанасці ў жыцці Случчыны і краіны ў цэлым, фактычна захоўвалася і на працягу ХVІІІ стагоддзя.
Ігар Ціткоўскі
(Даклад, прадстаўлены на царкоўна-навуковую канферэнцыю, што адбылася ў Мінску 3 мая 2012 года.
Надрукаваны ў газеце “Преображение”, №6, 2012 г. )