Пра далейшае пішу таксама з болем

Новое на сайте

Пра далейшае пішу таксама з болем

18.02.2014

Сярэдзіна лютага 1943 года. Сонечны зімовы дзень. Апоўдні пачуліся далёкія стрэлы, глухія выбухі. Яны прыбліжаліся, станавіліся выразнымі. Сумненняў не было: ідуць немцы.

Выразна памятаю, як мы пакідалі хату, ад"язджалі ў лес. Тое, што можна было ўзяць з сабой, склалі на двое саней. На адны паверх накідалі яшчэ сена – прыціснулі яго рублём. Гэта корм для валоў і каровы. У кожныя сані запрэглі па валу, залыгалі і прывязалі да саней адну карову. Усё астатняе засталося дома. Была надзея, што праз колькі дзён вернемся, што немцы пабудуць у вёсцы і паедуць з яе. Мы, дзеці, моўчкі сядзелі на санях. Тата зняў шапку, павярнуўся да хаты, перахрысціўся, узяў лейцы і сказаў:

– Но! – Вол крануўся з месца, другі – рушыў за прывязанай каровай. А за апошнім возам пайшла з двара мама. Яна несла праз плячо калыску. У ёй спаў трохмесячны Саша. Вось такі абоз.

Ззаду свяціла нізкае сонца. Па наезджанай дарозе скрыпелі палазы. Такія ж фурманкі пацягнуліся праз прыгуменні і з другіх двароў.

– Эй, Кузьма, куды паедам?
– У Яблыньку. Там ніхто нас не знойдзе!

Я ведаў, дзе Яблынька. Гэта паляна і сенажаці, акружаныя лесам. Пасярэдзіне стаяла доўгае гумно. За Яблынькай быў вялікі хваёвы лес, сапраўдны векавечны бор. У ім спыніліся на змярканні. Сабралася сем"яў пяць. Разгрэблі снег, распалілі агонь, зрабілі будан – утварылася становішча. Пачалі жыць. Елі мёрзлы хлеб з мёрзлымі каўбасамі. Смажылі сала, нешта варылі. Спалі на зямлі, на сене. Памятаю, як аднойчы, прачнуўшыся раніцай, убачыў, што на посцілках, якімі мы былі накрыты, ляжыць і не растае снег.

Але мамы і маленькага браціка з намі ўжо не было. Яе вымусілі пакінуць нас жыхары становішча. Толькі ў нашай сям"і было малое дзіця. Яно плакала.

– Марыля, зрабі яму што-небудзь!

Мама давала малому цыцку, мяняла, як магла, пялёнкі, насіла на руках, калыхала ў калысцы. Дзіця засынала, прачыналася і плакала.

– Немцы пачуюць і ўсіх нас заб"юць! Задушы яго! Задушы!

Мама паставіла калыску ля агню:

– Душыце, хто можа…

Усе маўчалі. Ніхто не зварухнуўся. Па заснежаным бары разліваўся надрыўны дзіцячы плач. Мы, большыя, плакалі ціханька. Мама падняла калыску і пайшла ў лес. За ёй пайшоў тата. Вярнуўся ён адзін. Нічога не сказаў, ні з кім не загаварыў, моўчкі прытуліў нас да сябе.

Два разы нізка над лесам пралятаў самалёт. Людзі кідаліся прэч ад агню, баяліся, што бомба ўпадзе іменна на нас. Але самалёт нічога не кідаў. I людзі, задаволеныя, вярталіся. Цяпер я разумею, гэта была разведка. Дым над лесам бачны за дзесяткі кіламетраў. Лётчыку няцяжка было адзначыць кварталы ў лесе, дзе жывуць «партызаны».

У першыя дні немцаў чакалі штохвілінна. А іх не было. Вось і самалёты не кідаюць бомбы. Значыць, хутка вернемся ў хаты. Асмялелі людзі, сталі хадзіць да другіх станавішчаў, пытаць пра сваякоў, суседзяў, глядзець, як там наладжана жыццё.

Мы даведаліся, што мама з Сашкам знаходзіцца кіламетры за два адсюль у станавішчы Маркулевічаў, часам ходзіць дадому і корміць жывёлу. Часам начуе ў хаце Міхала Гаўрылковіча, якая яшчэ бліжэй да лесу, чым наша. Іншы раз у гэтай хаце начуе яшчэ сёй-той. А ў вёсцы ў асобныя дні чуваць нямецкую мову, і ўжо згарэла некалькі хатаў. Перад полуднем баравую цішыню раптоўна разарваў роспачны крык:

– Не-е-емцы!

На дарозе з Яблынькі да станавішча затрашчалі стрэлы. Божа мой! Людзі, апантаныя смяртэльным страхам, кінуліся ў супрацьлеглы бок. Пабеглі і мы. Па некранутым глыбокім снезе. Уперадзе тата. Ён схапіў на рукі меншае дзіця – Зіну. Ёй было чатыры гады. Я бег следам. Затым тата і мяне схапіў у абярэмак. Мне ішоў дзевяты год. Ліда, якой споўнілася дзесяць год, бегла ззаду. Мы ўбіліся ў мох, зарослы багульнікам і буячнікам. З правага боку, уперадзе, затрашчаў кулямёт. Там была лінія, і тата зразумеў, што яна прастрэльваецца. Ён узяў лявей. I выратаваў нам жыццё…

…Прыкладна з кіламетр ад таго месца, дзе было наша становішча, цяпер стаіць у лесе помнік. На ім шыльда: «Тут пахавана 245 жыхароў вёскі Зялюцічы, загінулых ад рук нямецка-фашысцкіх захопнікаў». Гэтыя людзі перабягалі праз лінію.

…Мы беглі, выбіваючыся з сіл. Каля нас заціўкалі кулі, з хвояў пасыпалася кара. Бацька рвануў яшчэ лявей. Зноў затрашчала чарга, уперадзе з багульнікавых купін узляцелі снежныя пырскі. Побач чарнеў выварацень. Карэнні паваленай ветрам хвоі ўзнялі чорны пласт торфу, утварыўшы падабенства павеці.

Падайце сюды! – прашаптаў тата. Мы ўціснуліся пад чорныя крылы вываратня, леглі на лёд, снегу там не было. Стала чутна, як пад нагамі ў чалавека, што падыходзіць да нас, хрумсціць снег. Усё бліжэй, бліжэй…

– Маліцеся Богу, дзеткі, – сказаў тата.

Шоргат снегу сціх.

– Вставай! – ціха, чамусьці па-польску, з націскам на першым складзе, сказаў немец. Мы не падымалі галоваў.
– Вставай! – паўтарыў ён гучней.

Я ўяўляў немцаў нейкімі страшыдламі, падобнымі на чарцей. Немец аказаўся зусім не страшны, апрануты ў прыгожае адзенне, ніякай злосці на твары – толькі ўсмешка і добразычлівасць. Руляй аўтамата ён паказаў, куды трэба ісці.

Станавішча я не пазнаў. Будан быў раскіданы. Куфры, кубельцы, дзежкі, бочкі паламаныя, патрушчаныя. У агні курылася адзежа, коўдры. Зерне, мука, крупы, сала, кілбасы змешаны са снегам. Па становішчу тапталіся чужыя людзі: немцы, паліцаі ці абознікі. Стаяла некалькі фурманак, хадзілі каровы і валы.

Нас пасадзілі на сані. Немец, што злавіў нас, мусіць, афіцэр, паказаў тату, каб ён узяў што з вопраткі, якая ўсюды валялася. Тата знайшоў некалькі сваіх посцілак, кажух, яшчэ сёе-тое, падняў з зямлі куфэрак, у якім у нас захоўваліся кнігі і фотаздымкі, і паклаў яго на сані. Немец насцярожыўся, наставіў аўтамат і загадаў расчыніць куфэрак. Ён браў і разгортваў кожную кнігу: рэлігійныя клаў на сані, астатнія – кідаў пад ногі. Паглядзеў фотаздымкі, паглядзеў на тату, ці гэта ён і адышоў. I адразу вярнуўся, узяў фотакартку, паказаў пальцам на маму:

– Матка? Матка?
– Няма маткі, – тлумачыў тата.

Немец уважліва паглядзеў на яго, на нас, затым адыйшоў прэч. Тата загарнуў у хустку некалькі малітоўнікаў на рускай, польскай і царкоўна-славянскай мове, дзве свяшчэнныя гісторыі розных выданняў на рускай мове, Біблію на рускай мове, Евангелле на руска-царкоўнаславянскай мове, Псалтыр на царкоўнаславянскай мове. Гэты Псалтыр стаіць цяпер у мяне на кніжнай паліцы побач з Гамерам.

З далейшых падзей я памятаю толькі асобныя эпізоды, як у кіно.

…Нашы сані стаяць у Яблыньцы блізка ля гумна. Яно гарыць. Жудасна шугае полымя на фоне вечарэлага неба, як у той карціне, што была ў дзедавым куфры. Твар адчувае цяпло. Акрамя агню, нічога не бачу. Чую голас таты:

– Маліцеся Богу, дзетачкі.

Сам ён хрысціцца і шэпча малітву: «Ойча наш як ты ёсць на небе…»

…Нас не пастралялі і не кінулі ў агонь. Мы ў хаце. Вечар. Зырка гарыць грубка. Наша грубка. Стаіць наша печ. Больш у хаце нічога няма, акрамя саломы, накіданай амаль па вокны. Ля грубкі на столачках (услончыках) сядзяць мужчыны: паліцаі ці абознікі – не ведаю. Сядзяць, не звяртаючы на нас увагі, пазіраюць у грубку, дзе смажыцца ў кацялку сала. Адзін з іх сякеркай коле на дровы маміну прасніцу і падкідвае кавалачкі дрэва ў агонь. У хаце гарачыня такая, што цяжка дыхаць.

– А я люблю, каб выскварка падсохла, – кажа адзін з абознікаў, калупаючы нажом у кацялку. З кацялка разносіцца па хаце нясцерпна прыемны пах.

…Назаўтра было вельмі холадна. Праз парэпаныя аблокі праглядвае цьмянае сонца. Мы едзем, здаецца, на калёсах у абозе з Цімашэвічаў на Ленін. Дарога запруджана гавядамі, авечкамі, свіннямі, падводамі. Усё вельмі марудна рухаецца, жывёлы не хочуць ісці. Адна авечка, падскокваючы, кінулася праз канаву на заснежаны поплаў. Немец, што ішоў побач з нашым возам, пераняў яе, выштурхнуў ботам на шлях. Але яна зноў увільнула і пабегла праз канаву. Я засмяяўся: немец не ўмее простага – гнаць авечкі. Ён глянуў на мяне, зняў аўтамат. Пырскнула чарга – авечка ўпала і задрыгала нагамі…