01.11.2016

В 2013 году писатель, журналист, историк Анатолий Иосифович Валаханович опубликовал в книжной серии «100 выдающихся деятелей белорусской культуры» материал под названием: «Владислав Голубок: Первый народный артист БССР». Эта серия – совместный проект Института белорусской истории и культуры совместно с Минским издательством «Харвест».

Да, действительно Почётное звание народного артиста БССР присвоено В. Голубку в далёком 1927 году. Но почему мы решили опубликовать материал об этом человеке? Какое отношение имеет Вячеслав Голубок к Случчине?

Во-первых, Народный театр драмы и комедии «Папараць-кветка» Слуцкого городского дома культуры носит имя Вячеслава Голубка. Театр существует с 1958 года, а звание ему присвоено в 1961 году. Сегодня в театре 25 участников. Театр – лауреат II Всесоюзного фестиваля народного творчества; обладатель Гран-при международного фестиваля любительских театральных коллективов в Евпатории (1994 г.); обладатель Гран-при областного фестиваля народных театров «Бярэзінская рампа» (2012 г.) и обладатель Гран-при IX областного фестиваля «Бярэзінская рампа» (2014 г.).

А во-вторых… Разносторонне талантливый Владислав Голубок был режиссёром, актёром, драматургом. По воспоминаниям современников – в БССР не осталось такого района, в котором бы не побывал театр Голубка. В 1920 году он приезжал с выступлением в Слуцк в то время, когда на Случчине действовало объединение «Папараць-кветка». Именно то, целью деятельности которого объявлялось изучение и пропаганда белорусского языка, культуры и искусства, приобщение к культурным ценностям широкого круга населения через создание и поддержку филиалов, стационарных и передвижных библиотек, проведение лекций и концертов.

Уверены, что брошюра вызовет интерес у читателей. Предлагаем тем, кто не может её приобрести в магазине ознакомиться с PDF-версией. А для «затравки» почитайте Вступление и Биографический очерк из книги.

Уступ

У 20-я гады XX стагоддзя тры знакамітыя тэатральныя постаці – Фларыян Ждановіч, Уладзіслаў Галубок і Еўсцігней Міровіч – закладвалі трывалыя падмуркі ў сучаснае беларускае сцэнічнае мастацтва. Яны тварылі на беларускай сцэне фактычна адначасова, а іх узлёты і здзяйсненні прыпадаюць на той перыяд, які вядомы як беларусізацыя.

Разам з тым Ф. Ждановіч, У. Галубок і Е. Міровіч займаюць у гісторыі беларускага нацыянальнага тэатра свае ўласныя месцы.

Ф. Ждановіч, можна сказаць, падхапіў з рук Ігната Буйніцкага сцэнічную справу, і ў цяжкіх палітычных і эканамічных варунках пачатка 20-х гадоў завяршыў стварэнне першага ў Беларусі дзяржаўнага тэатра (сучасны Беларускі акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы). Неўзабаве ён перадаў тэатральны калектыў Е. Міровічу і працаваў поплеч з ім як адзін з асноўных акцёраў гэтага тэатра.

Е. Міровіч, прыняўшы тэатральную эстафету ад Ф. Ждановіча, сфарміраваў моцны тэатральны калектыў, стварыў беларускую тэатральную школу. Міровіч узняў сцэнічнае мастацтва на такую вышыню, якой не дасягалі беларускія тэатральныя калектывы ні раней, ні на той час, калі яны працавалі побач з ім. Адной з асноўных прычын гэтага непаўторнага феномена было тое, што маладыя акцёры з энтузіязмам успрынялі і паспяхова авалодалі школай Міровіча. Сваю школу Міровіч меў і ў галіне драматургіі, выгадаваўшы ў 20-я гады значную кагорту беларускіх тэатральных пісьменнікаў.

Уладзіслаў Галубок сваю акцёрскую, рэжысёрскую і драматургічную дзейнасць пачынаў пад крылом Фларыяна Ждановіча. Прытым арганізаваў свой уласны тэатральны калектыў – Трупу беларускіх артыстаў пад загадам Галубка і павёў яго шляхам самабытнага фальклорна-народнага мастацтва, упісаўшы надзвычай яркія старонкі ў гісторыю беларускай тэатральнай сцэны.

Біяграфічны нарыс

Уладзіслаў Галубок (сапраўднае прозвішча Голуб або Голубеў) нарадзіўся 3 (15) мая 1882 года на чыгуначнай станцыі Лясная (у Баранавіцкім раёне Брэсцкай вобласці, за 25 кіламетраў ад Баранавічаў у бок Брэста), у сям"і чыгуначніка.

Уладзіслаў быў першанцам Аліны Рэвут і Іосіфа Голуба, радавод якога ішоў з Барысаўшчыны. Тамаш Голуб, дзед Уладзіслава, разам ca сваімі братамі прымаў удзел у паўстанні 1863 – 64 гг. Для ўдзелу ў паўстанні яны выправіліся з вёскі Неманіца, але назад ніхто сюды не вярнуўся. Хаваючыся ад пераследу жандараў Мураўёва, разляцеліся Голубы ў розныя куткі.

Неўзабаве пасля нараджэння Уладзіслава сям'я пераехала на сталае жыхарства ў Мінск. Бацька працаваў памочнікам машыніста паравоза, пазней – слесарам паравознага дэпо, сям'я мела пэўны дастатак.

Уладзіслаў скончыў царкоўна-прыходскую школу і два класы Мінскага гарадскога вучылішча. Атрымаць больш грунтоўную адукацыю не ўдалося. У Мінску ён пачаў вучыцца музыцы і жывапісу. У той час у Мінску не было мастацкай школы, таму ён за пяць рублёў у месяц паступіў у навучанне да мінскага мастака Пракоф'ева.

У хуткім часе Уладзіслаў звярнуў на сябе ўвагу мінскіх мастакоў Сухоўскага і Ярэменкі, якiя запрасілі яго ў свае майстэрні і дапамаглі авалодаць мастацтвам жывапісу. Працуючы на чыгунцы, ён скарыстоўваў бясплатны праезд для наведвання мастацкіх выставак у Маскве і Пецярбургу.

У тыя ж гады Уладзіслаў захапіўся музыкай: навучыўся ігры на барытоне і трамбоне і доўгі час удзельнічаў у аркестры Мінскага добраахвотнага таварыства пажарнікаў. Пазней навучыўся ігры на гармоніку.

Але ж не толькі ў гэтых разнастайных галінах мастацтва У. Галубка. З маладых гадоў ён быў блізка знаёмы з вядомым у той час беларускім паэтам-гумарыстам Альбертам Паўловічам (1875–1951), які працаваў ва ўпраўленні Лібава-Роменскай чыгункі. Ён прывіў хлопцу любоў да беларускага мастацкага слова.

З 1906 года (з 24 гадоў) Уладзіслаў пачаў пісаць вершы, апавяданні, апрацоўваў народныя казкі, легенды, паданні. З 1908 году малады літаратар супрацоўнічаў з беларускамоўнымі газетамі «Наша Ніва», «Маладая Беларусь» і іншымі. У Пецярбургу ў 1913 годзе быў надрукаваны яго зборнік «Апавяданні».

У 1917–1920 гадах У. Галубок – акцёр і рэжысёр «Першага таварыства беларускай драмы і камедыі». У 1920 годзе стварыў і ўзначаліў уласны тэатр, які быў названы «Трупай Галубка». У задачу яго ўваходзіла мастацкае абслугоўванне сельскага гледача ва ўсіх раёнах БССР. Пазней ён быў названы Беларускі вандроўны тэатр (1926–1932 гг.), а ў 1932 годзе пераўтвораны ў Трэці беларускі дзяржаўны тэатр (БДТ-III; 1932–1937 гг.).

Газета «Савецкая Беларусь» паведамляла, што толькі за адзін 1922 год трупа Галубка паказала сельскаму гледачу ў розных кутках Беларусі 122 спектаклі па драмах «Былое», «Акрываўлены падатак», «Вар"янт», «Душагуб», «За мураванай сцяной», «На курорце», «Мужычае шчасце», «Завяўшыя кветкі», «Фанатык», «Ганка», «Бязродны», «Апошняе спатканне», «Бязвінная кроў», па камедыях «Двужэнцы», «Патэнтавы кум», «Жаніхі», «Суд», «Культурная цёшча», «Дарагія госці», «Пісаравы імяніны», «Ліхадзеі».

Гэта была цяжкая і адказная праца – паставіць 21 п'есу на сцэне за год. Трэба яшчэ мець на ўвазе, што Галубок кожную з іх пры пастаноўцы істотна дапрацоўваў, перапрацоўваў, дапаўняў ці скарачаў. Усяго ж ён напісаў 40 драм і камедый на побытовыя, гістарычныя, гісторыка-рэвалюцыйныя тэмы, якія паспяхова ставіліся ў беларускіх тэатрах.

У. Галубок быў яркім выканаўцам драматычных і характарных роляў. Ён сыграў на сцэне праўдзіва і пераканаўча шэраг станоўчых вобразаў: Авечка, Гарбуз, вартаўнік у п'есе «Суд», Васіль ў п'есе «Ганка», Віцька ў п'есе «Пан Сурынта» і шмат іншых.

Майстэрства характарыстыкі сродкамі драматычнага дзеяння і мовы праявіў У. Галубок і ў адлюстраванні адмоўных персанажаў – пісар, дзяк, ураднікі ў п'есе «Пісаравы імяніны», палкоўнік і пані Пясецкая ў п'есе «Ганка», стражнік Панцялей Качэргін у п'есе «Бязродны». Каронным нумарам у выкананні Галубка ролі пана Сурынты была сцэна смерці героя. У акцёра Б. Бусла, па п'есе – праціўніка Сурынты, бліснула лязо сапраўднага нажа, занесенага над панам. Удар! Сурынта схапіўся за сэрца, пaxiснуўся і ўсе гледачы ўбачылі, як праз яго пальцы цячэ кроў, расплываючыся чырвонай плямай на белай кашулі. У зале крыкі, ледзь не страта прытомнасці – забілі чалавека!

У выніку – адмоўныя адносіны да станоўчага героя, але забойцы, i гром апладысментаў Галубку – пану Сурынту. Усе ў зале рады, што ён жывы. Вось такія вынікі натуралізму ігры на сцэне. Галубок сам раскрыў сакрэт свайго крывавага эфекту – ён падвязваў пад кашулю мяшэчак з журавінамі.

На сцэне былі сапраўдныя яешні з двух дзясяткаў яек, сапраўдны ўкраінскі боршч, катлеты з гарачай бульбай і кіслым малаком, якія «з пылу жару» падаваліся на сцэну па ходу спектакля. Той час быў галодны i кожны акцёр не прамінаў шчаслівага выпадку паесці – смачна і з апетытам. I тут ужо не было справы да тэксту і рэплік i да ідэі п'есы. Усе елі вельмі натуральна, з азартам, як у жыцці.

Шырокае прызнанне i высокую ацэнку грамадскасці атрымалі вядомыя акцёры тэатра У. Галубка – А. Бараноўскі, А. Блажэвіч, Б. Бусел, К. Быліч, В. Вазнясенскі, У. Дзядзюшка, А. Згіроўскі, А. Качынская, I. Крыцкі, З. Лідская, К. Мартыненка, У. Несцяровіч, Т. Шашалевіч і тыя, хто прыйшоў у тэатр пазней – А. Гарэлаў, Г. Свярчынскі, С. Бірыла, Л. Шынко і іншыя.

Варта працытаваць тэкст з успамінаў пра Галубка «Першы народны» актрысы БДТ-III Таццяны Шашалевіч, якая шмат гадоў працавала ў Вандроўным тэатры:

Сустрэў мяне Уладзіслаў Іосіфавіч як дырэктар вельмі цёпла і добразычліва. Патрабавальны да сябе і іншых, клапатлівы і нястомны, сваёю дабратой, увагай, любоўю і чуласцю да чалавека ён ствараў добрую атмасферу ў калектыве і самыя спрыяльныя ўмовы для работы. Вось Галубок – руплівы і дбайны гаспадар – не пакіне тэатр, пакуль не агледзіць усе куточкі ў ім, не пераканаецца, што ўсё ў парадку. А раніцай яго першага сустрэнеш у тэатры.

Вось Галубок – дэкаратар. Колькі разоў ён выручаў тэатр у паездках. Прыязджаем – сцэна пустая, як кажуць, «ні шмоткі». Сказаўшы: «Я зараз…» – знікае. Праз пэўны час зяўляецца з нейкімі скруткамі. Аказваецца, недзе выпрасіў палатно, фарбы і, закасаўшы рукавы, садзіцца пісаць. Піша да самай раніцы. Дэкарацыі гатовы. Спектакль праходзіць нармальна. Пасля спектакля прыбіраюцца лаўкі, Галубок расцягвае мяхі свайго гармоніка (ён выдатна іграў), а хлопцы і дзяўчаты ўжо адтанцоўваюць польку-трасуху.

Ад"язджаючы, абавязкова пакідаў надпіс: «Тут быў Галубок з галубянятамі». Да калектыву ён ставіўся клапатліва. Такі прыклад. Скончыўся тэатральны сезон. Трэба адпраўляць людзей у адпачынак. У адных пуцёўкі на руках, другія спяшаюцца да сваіх семяў, а грошай няма, не перавёў банк. Але і тут Галубок знаходзіць выйсце. Заручаецца гарантыяй банка, грошы пераводзяць у ашчадную касу, угаворвае выдаць кожнаму працаўніку тэатра акрэдытыў і адпускае ўсіх, хто куды хоча, ведаючы, што кожны атрымае свае грошы нават у самай маленькай ашчаднай касе, дзе яна ёсць. Так па-сапраўднаму клапаціўся ён аб людзях.

Заўсёды ў добрым настроі, падцягнуты, добразычлівы, заўсёды гатовы дапамагчы ў цяжкую хвіліну. Вось яшчэ прыклад. У мяне сур"ёзна захварэў сын. Увечары адказны спектакль. Дзіця не было з кім пакінуць. Уладзіслаў Іосіфавіч неадкладна звязваецца з бальніцай, i адтуль прысылаюць медсястру, якая дзяжурыла, пакуль я не прыйшла ca спектакля. А ў час спектакля неаднаразова пасылаў дамоў даведацца пра стаи дзіцяці. Рэдкая чалавечнасць i чуласць!

Звесткі, як кажуць, з першых вуснаў.

У. Галубок заўсёды меў падтрымку з боку беларускіх пісьменнікаў. Нейкі час у яго трупе працавалі літаратары В. Сташэўскі, М. Чарот, А. Дудар, I. Барашка. Значны ўклад у павышэнне акцёрскай адукацыі ўнеслі вядомыя дзеячы культуры: кампазітар Яўген Цікоцкі, Рыгор Пукст, мастакі Аскар Марыкс, Заір Азгур і іншыя.

У 1931 годзе ў Мінску быў створаны Тэатр юнага гледача БССР імя Н.К. Крупскай. Яго мастацкім кіраўніком стаў М. Кавязін, які прайшоў добрую практыку ў буйнейшых рэжысёраў таго часу – А. Бранцава, Е. Міровіча і У. Галубка.

На Беларусі ў пачатку 20-х гадоў былі вандроўныя трупы Другога і Трэцяга паказальных тэатраў, якія ставілі спектаклі на рускай мове, Вандроўны яўрэйскі тэатр, які ставіў спекатаклі на ідыш, але па папулярнасці не адзін з іх не мог зраўняцца з вандроўным тэатрам Галубка. Усе тэатры і ўсе артысты зайздросцілі «Галубянятам».

У Беларусі ніколі не зводзіліся праціўнікі адраджэння яе гісторыі, культуры, мастацтва і стане нам зразумелым, чаму ў адрас трупы Галубка прыходзілі абвінавачанні рознага кірунку: у патуранні густам гледачоў, аднастайнасці рэпертуару, адсутнасці прафесійнага мастацтва. Потым пачаліся папрокі Галубку за нацыяналізм, у чым яго і абвінавацілі.

Але першае пасля рэвалюцыі 10-годдзе было спакойным, махавікі рэпрэсій у дачыненні да беларускіх дзеячаў культуры яшчэ не круціліся, не было амаль ніякай агрэсіі супраць іх.

Беларускія камуністычныя ўлады у часы беларусізацыі адносіліся да Уладзіслава Галубка лаяльна, бо гэтак жа адносіўся да ўлады і сам Галубок. Нездарма яго ў той час празвалі «вандроўным трыбунам», агітатарам за савецкую ўладу, за сацыялістычны лад. Галубка так празвалі таму, што ён у беларускай глыбінцы, куды не хацелі ехаць савецкія чынушы, перад пачаткам кожнага спектакля звычайна праводзіў гутаркі (правобраз палітінфармацый), тлумачыў сялянам палітыку савецкай улады ў галіне культуры. Яна супадала тады з творчай праграмай яго тэатральнага калектыву: асвятліць розум і душу працоўнага селяніна-беларуса, разбудзіць яго творчыя сілы, выхаваць усвядомленае пачуццё патрыятызму.

У сродках масавай інфармацыі дзейнасць вандроўнага тэатра Галубка ацэньвалася вельмі высока такімі выдатнымі спецыялістамі як Аляксандар Вазнясенскі (1888–1966), Міхаіл Піятуховіч (1891–1937) і некаторымі іншымі. А. Вазнясенскі знаходзіў у дзейнасці тэатра Галубка шмат тыпалагічных падабенстваў да славутага тэатра «Глобус» Уільяма Шэкспіра.

Уладзіслаў Галубок вельмі уважліва сачыў за публікацыямі пра свой тэатр, балюча ўспрымаў і перажываў крытыку тэатра і яго пастаноўкі спектакляў. Але ж сур'езныя прэтэнзіі грамадскасці да Галубка як драматурга – аднастайнасць, прымітыўнасць, паспешнасць у працы – ён ўспрымаў як намер збіць яго з толку, «прызнанага» i народнага.


Але ж з 1929 году пачаліся паслядоўныя наступы на тэатр Галубка, усялякія прыдзіркі – не той рэпертуар, не тыя артысты, няма тэм пра класавую барацьбу, пра будаўніцва новага ладу ў БССР.

У той час стала знакамітай у тэатральных колах рэпліка Галубка на «упрек в обилии смертей» у яго меладрамах: «Мяне празвалі душагубам беларускай сцэны, а вось у Шэкспіра ў «Гамлеце» аж пяць смерцяў, але ж яго не называюць душагубам».

Між іншым, Галубок толькі ў 1923 годзе ў Маскве ўпершыню пазнаёміўся з драматычнымі творамі У. Шэкспіра і даў ім своеасаблівую ацэнку: «Таксама нішто сабе пісаў хлопец!»

Не разумеючы да канца барацьбы за «новае», Галубок адказаў на крытыку адной з яго п'ес прытчай пра чалавека, які нясе людзям багацці, «сокровища» і зграю ваўкоў, якія напалі на гэтага чалавека.

Уладам не падабалася, што вандроўкі Вандроўнага тэатра знаходзяцца без нагляду НКУС БССР, іх цяжка трымаць пад пільным вокам адпаведных органаў, асабліва калі ў краіне «абвастрылася класавая барацьба» (а на самой справе Сталін распачаў вайну з народам). Тым больш, што перад кожным спектаклем спадар Уладзіслаў выступаў з бліскучымі пазнавальнымі лекцыямі па гісторыі, літаратуры, культуры. А што ён расказваў слухачам i пра што расказваў? Не паставіць жа да кожнага дакладчыка свайго інфарматара ці наглядчыка – «зоркий глаз».

Менавіта таму у 1932 годзе тэатр Галубка зрабілі аседлым, так бы мовіць «посадили на якорь», і загадалі як мага хутчэй ўвесці ў рэпертуар песы пра класавае змаганне ў Беларусі ў перыяд пабудовы новага сацыялістычнага ладу. Так з'явіўся на свет знакаміты БДТ-III. Цікава тое, што гэты тэатр атрымаў сталую базу не ў Мінску, а ў Гомелі.


Алеся Дудара – выдатнага беларускага паэта – арыштавалі ў 1928 годзе за яго славуты верш «Пасеклі край наш папалам». Гэты верш, адзін з найлепшых у творчасці Дудара, гучыць надзіва сучасна i сёння:

Пасеклі край наш папалам,
Каб панскай вытаргаваць ласки
Вось гэта – вам, а гэта – нам,
Няма сумлення ў душах рабскіх…

Ня смеем нават гаварыць
I думаць без крамлёўскай візы…
О, ганьба, ганьба! У нашы дні
Такі разлом, туга такая!

I баюць байкі баюны
Северо-Западного края…
Плююць на сонца i на дзень.
О, дух наш вольны, дзе ты, дзе ты?
Ім мураўёўскі б гальштук ўздзець,
Нашчадкам мураўёўскім гэтым…

Акрамя верша, прыпомнілі яму і ўдзел у тэатральнай трупе тэатра Галубка. А за свой верш Алесь Дудар заплаціў жыццём. Каты забілі яго 29 кастрычніка 1937 года, калі яму было ўсяго 33 гады.


У 1931 годзе ўлады прызначылі мастацкім кіраўніком Вандроўнага тэатра К. Саннікава, а Уладзіслаў Галубок стаў дырэктарам. У 1932 годзе тэатр атрымаў новую назву – Беларускі драматычны тэатр – ІІІ i ўласны будынак у Гомелі. З гэтага часу ўсё ў тэатры стала мець такую ж саліднасць, што і ў іншых тэатрах: свой рэжысёр, свой мастак, свой памочнік рэжысёра, тэатральная касцюмерная, бутафорная майстэрня, электрыкі, грымёры, цырульнікі, рабочыя сцэны i іншыя супрацоўнікі, якія забяспечвалі працу тэатра. Штат работнікаў БДТ-ІІІ значна пашырыўся.

Адначасова адбыліся кардынальныя змены творчага кірунку. У тэатры павысілася пастановачная культура спектакляў, прафесійны ўзровень калектыву, але ж без уліку беларускіх народных традыцый. У выніку гэтых пературбацый БДТ-ІІІ страціў сваю беларускую нацыянальную самабытнасць і непаўторнасць. Больш за тое, у 1936 годзе Галубку прыказалі ставіць класічныя п'есы на расейскай мове – «Даходнае месца» А. Астроўскага, «Пушкінскі спектакль» паводле твораў А. Пушкіна, «Каварства і каханне» нямецкага паэта Ф. Шылера.


У пачатку 1935 года Уладзіслаў Галубок атрымаў чатырохпакаёвую кватэру ў Мінску ў так званым Доме спецыялістаў, які мясціўся на рагу вуліц Савецкая і Даўгабродская. Сям"і з 8 чалавек было не вельмі прасторна, але адзін пакой стаў «залай» Галубка, і ніхто яго не займаў, акрамя самога гаспадара. У гэтай «зале» стаяў разам з іншай мэбляй велізарны сялянскі куфар, каваны металічнымі шынамі. Засланы саматканым абрусам, ён быў кантрастам да ўсяго, што знаходзілася ў пакоі. Куфар гэты меў добры замок, ніхто з сям"і не меў права адчыняць яго. Вось што ўспамінаў зяць У. Галубка, народны мастак БССР Яўген Ціхановіч (1911–2005):

…тут былі вершы і апавяданні У. Галубка яшчэ з нашаніўскага часу, тут былі рукапісы ўсіх яго пес, дзесяць альбомаў з выразкамі з газет і часопісаў, у якіх былі водгукі чытачоў і крытыкаў, рэцэнзіі і артыкулы пра тэатры і пра асобныя спектаклі і канцэрты, афішы спектакляў і канцэртаў, шматлікія фатаграфіі асобных сцэн са спектакляў, фотаздымкі акцёраў з гледачамі, фотапартрэты асобных акцёраў, пісьмы Галубку ад вядомых тэатральных дзеячаў Украіны і Расіі, шматлікія граматы і падзякі, падарункі ад рабочых калектываў фабрык і заводаў, незакончаныя рукапісы новых п'ес, дзённікі і накіды да мемуараў-успамінаў, якія пісаў Галубок здаўна, урываючы вольную хвіліну.

Былі тут і дакументы розных часоў, якія датычыліся працы тэатра, сярод іх і пастанова Савета Народных Камісараў Рэспублікі пра наданне У. Галубку годнасці народнага артыста, пастанова пра ўзнагароду персанальнай аўтамашынай і многія іншыя; была там нарэшце і «зброя» – крамнёвая стрэльба i бутафорская шабля пана Сурынты, з аднаіменнай п'есы.

Такім чынам, у гэтым куфры змяшчаўся амаль што цэлы музей тэатра Галубка – розныя матэрыялы, фатаграфіі і пісьмы, гістарычныя прадметы і дакументы, якія адносіліся да гісторыі ўзнікнення, станаўлення і развіцця беларускага тэатра. Вельмі шкада усведамляць, што гэты знакаміты і вельмі каштоўны куфар знік бясследна.

Летам 1937 года Уладзіслаў Галубок сабраў трупу БДТ-ІІІ перад водпускам яе на міжсезонныя вакацыі, гаварыў з артыстамі асабліва шчыра і душэўна, пранікнёна, літаральна кожнаму з іх выказаў цёплыя словы і пажаданні, казаў пра будучыню свайго тэатра. Але напрыканцы лета ён i А. Згіроўскі былі арыштаваны, а тэатр расфарміраваны, артыстаў «рассыпалі» па розных тэатрах Беларусі.

Галубка арыштавалі ў жніўні 1937 года і прысудзілі да вышэйшай меры пакарання – расстрэлу. Уладзіслаў Іосіфавіч быў расстраляны 28 верасня 1937 года. Даведаўшыся пра арышт мужа, жонка спрабавала скончыць жыццё самагубствам, але яе выратавалі. Яна дажыла да рэабілітацыі мужы. А ўжо пасля яе смерці, у 1982 годзе ў Траецкім прадмесці ў Мінску была адкрыта гасцёўня Уладзіслава Галубка.

Падчас арышту У. Галубка і вобыску ў яго кватэры быў канфіскаваны і куфар з рукапісамі. У ім захоўваліся тэксты новых камедый і меладрам, вершаў і апавяданняў, малюнкі і карціны.

А ці ж не ўсплылі пазней яго літаратурныя творы, ужо крыху перапрацаваныя, скарочаныя ці пашыраныя і выдадзеныя за свае людзьмі, якія мелі непасрэдны доступ да гэтага куфра і там няблага пажывіліся, падпісаўшы іх сваім прозвішчам? На жаль, у бліжэйшыя гады мы гэтага не даведаемся, бо ўсё, што было вывезена з кватэры У. Галубка, даставілі ў НКУС БССР. А ў нетрах яго сховішч, здабыча можа захоўвацца дзесяцігоддзямі, а калі вытрывае гэтая «славутая» арганізацыя, то і стагоддзямі.

Калі ж хто сапраўды паквапіўся на літаратурную спадчыну Галубка, дык Бог ім суддзя.

Вступление

В 20-е годы XX века три знаменитые театральные фигуры – Флориан Жданович, Владислав Голубок и Евстигней Мирович – закладывали прочный фундамент современного белорусского сценического искусства. Они творили на белорусской сцене фактически одновременно, а их взлёты и падения приходятся на тот период, который известен как белорусизация.

Вместе с тем Ф. Жданович, В. Голубок и Е. Мирович занимают в истории белорусского национального театра свои собственные места.

Ф. Жданович, можно сказать, подхватил из рук Игната Буйницкого сценическое дело, и в тяжёлых политических и экономических условиях начала 20-х годов завершил создание первого в Беларуси государственного театра (современный Белорусский академический театр имени Янки Купалы). Вскоре он передал театральный коллектив Е. Мировичу и работал рядом с ним как один из основных актёров этого театра.

Е. Мирович, приняв театральную эстафету от Ф. Ждановича, сформировал сильный театральный коллектив, создал белорусскую театральную школу. Мирович поднял сценическое искусство на такую высоту, которой не достигали белорусские театральные коллективы ни раньше, ни на то время, когда они работали рядом с ним. Одной из основных причин этого неповторимого феномена было то, что молодые актёры с энтузиазмом восприняли и успешно овладели школой Мировича. Свою школу Мирович имел и в области драматургии, вырастив в 20-е годы значительную когорту белорусских театральных писателей.

Владислав Голубок свою актёрскую, режиссёрскую и драматургическую деятельность начинал под крылом Флориана Ждановича. Притом организовал свой собственный театральный коллектив – Труппу белорусских артистов под руководством Голубка и повёл его путём самобытного фольклорно-народного искусства, вписав чрезвычайно яркие страницы в историю белорусской театральной сцены.

Биографический очерк

Владислав Голубок (настоящая фамилия Голуб или Голубев) родился 3 (15) мая 1882 года на железнодорожной станции Лесная (в Барановичском районе Брестской области, в 25 километрах от Барановичей в сторону Бреста), в семье железнодорожника.

Владислав был первенцем Алины Реут и Иосифа Голуба, родословная которого шла из Борисова. Фома Голуб, дед Владислава, вместе со своими братьями принимал участие в восстании 1863 – 64 гг. Для участия в восстании они отправились из деревни Неманица, но обратно никто сюда не вернулся. Скрываясь от преследования жандармов Муравьёва (граф Михаил Николаевич Муравьёв, прозванный либеральными и народническими кругами «Муравьёв-вешатель» или «Муравьёв-палач» – видный государственный, общественный и военный деятель Российской империи эпох Николая I и Александра II, руководитель подавления восстаний в Северо-Западном крае, прежде всего, восстания 1863 года. – В.Х.), разлетелись Голуби в разные уголки.

Вскоре после рождения Владислава семья переехала на постоянное жительство в Минск. Отец работал помощником машиниста паровоза, позже – слесарем паровозного депо, семья имела определённый достаток.

Владислав окончил церковно-приходскую школу и два класса Минского городского училища. Получить более основательного образования не удалось. В Минске он начал учиться музыке и живописи. В то время в Минске не было художественной школы, поэтому он за пять рублей в месяц поступил в обучение к минскому художнику Прокофьеву.

Вскоре Владислав обратил на себя внимание минских художников Суховского и Еременко, которые пригласили его в свои мастерские и помогли овладеть искусством живописи. Работая на железной дороге, он использовал бесплатный проезд для посещения художественных выставок в Москве и Петербурге.

В те же годы Владислав увлёкся музыкой, научился игре на баритоне и тромбоне и долгое время участвовал в оркестре Минского добровольного общества пожарников. Позже научился игре на гармошке.

Но не только в этих разнообразных областях искусства проявились способности В. Голубка. С молодых лет он был близко знаком с известным в то время белорусским поэтом-юмористом Альбертом Павловичем (1875–1951), работавшим в управлении Либаво-Роменской железной дороги. Он привил парню любовь к белорусскому художественному слову.

С 1906 года (с 24 лет) Владислав начал писать стихи, рассказы, обрабатывал народные сказки, легенды, предания. С 1908 года молодой литератор сотрудничал с белорусскоязычными газетами «Наша Нива», «Молодая Беларусь» и другими. В Петербурге в 1913 году был напечатан его сборник «Рассказы».

В 1917–1920 годах В. Голубок – актёр и режиссёр «Первого товарищества белорусской драмы и комедии». В 1920 году создал и возглавил собственный театр, который был назван «Труппой Голубка». В задачу его входило художественное обслуживание сельского зрителя во всех районах БССР. Позже он был назван Белорусским бродячим театром (1926–1932 гг.), а в 1932 году преобразован в Третий белорусский государственный театр (БДТ-III; 1932–1937 гг.).

Газета «Советская Белоруссия» писала, что только за один 1922 год труппа Голубка показала сельскому зрителю в разных уголках Беларуси 122 спектакля по драмам «Былое», «Окровавленный налог», «Вариант», «Душегуб», «За каменной стеной», «На курорте», «Мужицкое счастье», «Увядшие цветы», «Фанатик», «Анка», «Безродный», «Последнее свидание», «Безвинная кровь», по комедиям «Двоежёнцы», «Патентный кум», «Женихи», «Суд», «Культурная тёща», «Дорогие гости», «Писаревы именины», «Злодеи».

Это была тяжёлая и ответственная работа – поставить 21 пьесу на сцене за год. Надо ещё иметь в виду, что Голубок каждую из них при постановке существенно дорабатывал, перерабатывал, дополнял или сокращал. Всего же он написал 40 драм и комедий на бытовые, исторические, историко-революционные темы, которые успешно ставились в белорусских театрах.

В. Голубок был ярким исполнителем драматических и характерных ролей. Он сыграл на сцене правдиво и убедительно ряд положительных образов: Овечка, Тыква, сторож в пьесе «Суд», Василий в пьесе «Анка», Витька в пьесе «Пан Суринта» и много других.

Мастерство характеристики средствами драматического действия и языка проявил В. Голубок и в показе отрицательных персонажей – писарь, дьяк, чиновники в пьесе «Писаревы именины», полковник и пани Песецкая в пьесе «Анка», стражник Пантелей Кочергин в пьесе «Безродный». Коронным номером в исполнении Голубка роли пана Суринта была сцена смерти героя. У актёра Б. Бусла, по пьесе – противника Суринта, сверкнуло лезвие настоящего ножа, вознесённого над господином. Удар! Суринт схватился за сердце, пошатнулся и все зрители увидели, как через его пальцы течёт кровь, расплываясь красным пятном на белой рубашке. В зале крики, чуть не потеря сознания – убили человека!

В результате – отрицательное отношение к положительному герою, но убийце, и гром аплодисментов Голубку – пану Суринту. Все в зале рады, что он жив. Вот такие результаты натурализма игры на сцене. Голубок сам раскрыл секрет своего кровавого эффекта – он подвязывал под рубашку мешочек с клюквой.

На сцене были настоящие глазуньи из двух десятков яиц, подлинный украинский борщ, котлеты с горячей картошкой и кислым молоком, которые «с пылу жару» подавались на сцену по ходу спектакля. То время было голодное и каждый актёр не упускал счастливого случая поесть – вкусно и с аппетитом. И здесь уже не было дела до текста и реплик и до идеи пьесы. Все ели очень естественно, с азартом, как в жизни.

Широкое признание и высокую оценку общественности получили известные актёры театра В. Голубка – А. Барановский, А. Блажевич, Б. Бусел, К. Былич, В. Вознесенский, В. Дедюшко, А. Згировский, А. Качинский, И. Критский, С. Лидская, К. Мартыненко, В. Нестерович, Т. Шашалевич и те, кто пришёл в театр позже – А. Горелов, Г. Сверчинский, С. Бирила, Л. Шинко и другие.

Стоит процитировать текст из воспоминаний о Голубке «Первый народный» актрисы БДТ-III Татьяны Шашалевич, которая много лет работала в Бродячем театре:

Встретил меня Владислав Иосифович как директор очень тепло и доброжелательно. Требователен к себе и другим, заботливый и неутомимый, своею добротой, вниманием, любовью и чуткостью к человеку он создавал хорошую атмосферу в коллективе и самые благоприятные условия для работы. Вот Голубок – усердный и ревностный хозяин – не оставит театр, пока не осмотрит все уголки в нём, не убедится, что всё в порядке. А утром его первого встретишь в театре.

Вот Голубок – декоратор. Сколько раз он выручал театр в поездках. Приезжаем – сцена пуста, как говорится, «ни шмотки». Сказав: «Я сейчас…» – исчезает. Через некоторое время появляется с какими-то свитками. Оказывается, где-то выпросил полотно, краски и, засучив рукава, садится писать. Пишет до самого утра. Декорации готовы. Спектакль проходит нормально. После спектакля убираются скамейки, Голубок растягивает меха своей гармоники (он отлично играл), а ребята уже вытанцовывают польку-трясуху.

Уезжая, обязательно оставлял надпись: «Здесь был Голубок с голубенятами». К коллективу он относился заботливо. Такой пример. Закончился театральный сезон. Надо отправлять людей в отпуск. У одних путёвки на руках, другие спешат к своим семьям, а денег нет, не перевёл банк. Но и здесь Голубок находит выход. Заручается гарантией банка, деньги переводят в сберкассу, уговаривает выдать каждому работнику театра аккредитив и отпускает всех, кто куда хочет, зная, что каждый получит свои деньги даже в самой маленькой сберегательной кассе, где она есть. Так по-настоящему заботился он о людях.

Всегда в хорошем настроении, подтянутый, доброжелательный, всегда готов помочь в трудную минуту. Вот ещё пример. У меня серьёзно заболел сын. Вечером ответственный спектакль. Ребёнка не с кем было оставить. Владислав Иосифович немедленно связывается с больницей, и оттуда присылают медсестру, которая дежурила, пока я не пришла со спектакля. А во время спектакля неоднократно посылал домой узнать о состоянии ребёнка. Редкая человечность и чуткость!

Сведения, как говорится, из первых уст.

В. Голубок всегда имел поддержку со стороны белорусских писателей. Какое-то время в его труппе работали литераторы В. Сташевский, М. Чарот, А. Дударь, И. Барашко. Значительный вклад в повышение актёрского образования внесли известные деятели культуры: композитор Евгений Тикоцкий, Григорий Пукст, художники Аскар Марикс, Заир Азгур и другие.

В 1931 году в Минске был создан Театр юного зрителя БССР имени Н.К. Крупской. Его художественным руководителем стал М. Кавязин, прошедший хорошую практику у крупнейших режиссёров того времени – А. Бранцева, Е. Мировича и В. Голубка.

В Беларуси в начале 20-х годов были бродячие труппы Второго и Третьего показательных театров, которые ставили спектакли на русском языке, Странствующий еврейский театр, ставивший спектакли на идиш, но по популярности не один из них не мог сравниться с бродячим театром Голубка. Все театры и все артисты завидовали «Голубенятам».

В Беларуси никогда не переводились противники возрождения её истории, культуры, искусства и нам станет понятным, почему в адрес труппы Голубка приходили обвинения разного направления: в потакании вкусам зрителей, однородности репертуара, отсутствии профессионального искусства. Потом начались упрёки Голубку за национализм, в чём его и обвинили.

Но первое после революции 10-летие было спокойным, маховик репрессий в отношении белорусских деятелей культуры ещё не вращался, не было почти никакой агрессии против них.

Белорусские коммунистические власти во времена белорусизации относились к Владиславу Голубку лояльно, ведь так же относился к власти и сам Голубок. Недаром его в то время прозвали «странствующим трибуном», агитатором за советскую власть, за социалистический строй. Голубка так прозвали потому, что он в белорусской глубинке, куда не хотели ехать советские чинуши, перед началом каждого спектакля обычно проводил беседы (прообраз политинформации), объяснял крестьянам политику советской власти в области культуры. Она совпадала тогда с творческой программой его театрального коллектива: осветить ум и душу рабочего крестьянина-белоруса, разбудить его творческие силы, воспитать осознанное чувство патриотизма.

В средствах массовой информации деятельность бродячего театра Голубка оценивалась очень высоко такими выдающимися специалистами как Александр Вознесенский (1888–1966), Михаил Пиятухович (1891–1937) и некоторыми другими. А. Вознесенский находил в деятельности театра Голубка много типологических сходств со знаменитым театром «Глобус» Уильяма Шекспира.

Владислав Голубок очень внимательно следил за публикациями о своём театре, больно воспринимал и переживал критику театра и его постановки спектаклей. Но серьёзные претензии общественности к Голубку как драматургу – однообразие, примитивность, поспешность в работе – он воспринимал как намерение сбить его с толку, «признанного» и народного.


Но с 1929 года начались последовательные наступления на театр Голубка, всякие придирки – не тот репертуар, не те артисты, нет тем о классовой борьбе, о строительство нового строя в БССР.

В то время стала знаменитой в театральных кругах реплика Голубка на «упрёк в обилии смертей» в его мелодрамах: «Меня прозвали человекоубийцей белорусской сцены, а вот у Шекспира в «Гамлете» аж пять смертей, но его не называют человекоубийцей».

Между прочим, Голубок только в 1923 году в Москве впервые познакомился с драматическими произведениями У. Шекспира и дал им своеобразную оценку: «Тоже так себе писал парень!»

Не понимая до конца борьбы за «новое», Голубок ответил на критику одной из его пьес притчей о человеке, который несёт людям богатства, «сокровища» и стаю волков, которые напали на этого человека.

Властям не нравилось, что путешествия бродячего театра находятся без присмотра НКВД БССР, их трудно держать под бдительным оком соответствующих органов, особенно когда в стране «обострилась классовая борьба» (а на самом деле Сталин начал войну с народом). Тем более, что перед каждым спектаклем пан Владислав выступал с блестящими познавательными лекциями по истории, литературе, культуре. А что он рассказывал слушателям и про что рассказывал? Не поставишь же к каждому докладчику своего информатора или надзирателя – «Зоркий глаз».

Именно поэтому в 1932 г. театр Голубка сделали оседлым, так сказать «посадили на якорь», и велели как можно скорее ввести в репертуар пьесы про классовую борьбу в Беларуси в период построения нового социалистического строя. Так появился на свет знаменитый БДТ-III. Интересно то, что этот театр получил постоянную базу не в Минске, а в Гомеле.


Алеся Дударя – выдающегося белорусского поэта – арестовали в 1928 году за его знаменитое стихотворение «Посекли край наш пополам». Этот стих, один из лучших в творчестве Дударя, звучит удивительно современно и сегодня:

Разрубили наш край пополам,
Чтоб выпросить панской ласки.
Вот это – вам, а это – нам,
Нет совести в душонках рабских…

Не смеем даже говорить
И думать без кремлёвской визы…
Позор, позор! И в наши дни
Такой разлом, судьба такая!

И скажут байки баюны
Северо-Западного края…
Плюют на солнце и на день.
О, дух свободы, где ты, где ты?
Удавку им как галстук бы надеть,
Потомкам муравьёвским этим…

Кроме стиха, вспомнили ему и участие в театральной труппе театра Голубка. А за своё стихотворение Алесь Дударь заплатил жизнью. Палачи убили его 29 октября 1937 года, когда ему было всего 33 года.


В 1931 году власти назначили художественным руководителем бродячего театра К. Санникова, а Владислав Голубок стал директором. В 1932 году театр получил новое название – Белорусский драматический театр – III и собственное здание в Гомеле. Отныне всё в театре стало таким же солидным, как и в других театрах: свой режиссёр, свой художник, свой помощник режиссёра, театральная костюмерная, бутафорная мастерская, электрики, гримёры, парикмахеры, рабочие сцены и другие сотрудники, которые обеспечивали работу театра. Штат работников БДТ-III значительно расширился.

Одновременно произошли кардинальные изменения творческого направления. В театре повысилась постановочная культура спектаклей, профессиональный уровень коллектива, но без учёта белорусских народных традиций. В результате этих пертурбаций БДТ-III потерял свою белорусскую национальную самобытность и неповторимость. Более того, в 1936 году Голубку приказали ставить классические пьесы на русском языке – «Доходное место» А. Островского, «Пушкинский спектакль» по произведениям А. Пушкина, «Коварство и любовь» немецкого поэта Ф. Шиллера.


В начале 1935 года Владислав Голубок получил четырёхкомнатную квартиру в Минске в так называемом Доме специалистов, который размещался на углу улиц Советской и Долгобродской. Семье из 8 человек было не очень просторно, но одна комната стала «залом» Голубка, и никто его не занимал, кроме самого хозяина. В этом «зале» стоял вместе с другой мебелью огромный крестьянский сундук, кованый металлическими шинами. Застеленный домотканой скатертью, он был контрастом ко всему, что находилось в комнате. Сундук этот имел хороший замок, никто из семьи не имел права открывать его. Вот что вспоминал зять В. Голубка, народный художник БССР Евгений Тихонович (1911–2005):

… Тут были стихи и рассказы В. Голубка ещё с нашанивского времени, здесь были рукописи всех его пьес, десять альбомов с вырезками из газет и журналов, в которых были отзывы читателей и критиков, рецензии и статьи о театре и об отдельных спектаклях и концерты, афиши спектаклей и концертов, многочисленные фотографии отдельных сцен из спектаклей, фотографии актёров со зрителями, фотопортреты отдельных актёров, письма Голубку от известных театральных деятелей Украины и России, многочисленные грамоты и благодарности, подарки от рабочих коллективов фабрик и заводов, неоконченные рукописи новых пьес, дневники и наброски к мемуарам-воспоминаниям, которые писал Голубок издавна, урывая свободную минуту.

Были здесь и документы разных времён, которые касались работы театра, среди них и постановление Совета Народных Комиссаров Республики о предоставлении В. Голубку звания народного артиста, постановление о награждении персональной автомашиной и многие другие; было там наконец и «оружие» – кремниевое ружье и бутафорская сабля пана Суринта, из одноименной пьесы.

Таким образом, в этом сундуке помещался почти целый музей театра Голубка – различные материалы, фотографии и письма, исторические предметы и документы, которые относились к истории возникновения, становления и развития белорусского театра. Очень жаль осознавать, что этот знаменитый и очень ценный сундук исчез бесследно.

Летом 1937 года Владислав Голубок собрал труппу БДТ-III перед отпуском её на межсезонные каникулы, говорил с артистами особенно искренне и душевно, проникновенно, буквально каждому из них высказал тёплые слова и пожелания, говорил о будущем своего театра. Но в конце лета он и А. Згировский были арестованы, а театр расформирован, артистов «раскидали» по разным театрам Беларуси.

Голубка арестовали в августе 1937 года и приговорили к высшей мере наказания – расстрелу. Владислав Иосифович был расстрелян 28 сентября 1937 года. Узнав об аресте мужа, жена пыталась покончить жизнь самоубийством, но её спасли. Она дожила до реабилитации супруга. А уже после её смерти, в 1982 году в Троицком предместье в Минске была открыта гостиная Владислава Голубка.

Во время ареста В. Голубка и обыска в его квартире был изъят и сундук с рукописями. В нём хранились тексты новых комедий и мелодрам, стихов и рассказов, рисунки и картины.

А не всплыли ли позже его литературные произведения, уже немного переработанные, укороченные или расширенные и выданные за свои людьми, которые имели непосредственный доступ к этому сундуку и там неплохо разжились, подписав их своей фамилией? К сожалению, в ближайшие годы мы этого не узнаем, потому что всё, что было вывезено из квартиры В. Голубка, доставили в НКВД БССР. А в недрах его хранилищ, добыча может храниться десятилетиями, а если выдержит эта «знаменитая» организация, то и веками.

Если же кто действительно покусился на литературное наследие Голубка, то Бог им судья.


 

Оцифровка текста и перевод – Владимир ХВОРОВ