16.04.2021

Яўген Гучок, вядомы беларускі паэт і наш зямляк, падрыхтаваў матэрыял для чарговай кнігі. Яна расказвае пра жыццёвы лёс і творчасць Рыгора Віктаравіча Родчанкі, беларускага (слуцкага) краязнаўца, фалькларыста, літаратуразнаўца і паэта. Яўген Сяргеевіч лічыць, што гэта кніга — яго галоўная праца апошняга года. Сам ён быў добра знаёмы з Родчанкам, а ў зборы матэрыялаў дапамагалі шматлікія слуцакі. Аўтар мяркуе, што жыхары Случчыны абавязаны знаць пра яе нястомнага даследчыка. Бо менавіта ён адрадзіў да новага жыцця слуцкую гісторыю. Цяпер яна ёсць у жыхароў Случчыны, як ёсць і тыя, хто працягвае справу Родчанкі. Кніга яшчэ не выдадзена, але спадзяёмся, што хутка яна пабачыць свет. А пакуль што «Кур'ер» прапануе сваім чытачам урыўкі з цікавай, без перабольшвання, работы Яўгена Гучка.

 

Знайсці якія-небудзь звесткі пра жыццё і творчасць Рыгора Віктаравіча Родчанкі - беларускага (слуцкага) краязнаўца, фалькларыста, літаратуразнаўца, паэта (і ва ўсім гэтым гарачага і шчырага падзвіжніка) — у беларускіх энцыклапедычных выданнях практычна немагчыма.

Па маці (па кудзелі) Р. Родчанка — беларус; па бацьку (па мячы) — украінец, што (з яго слоў) дапамагала яму не раз адбівацца на розных узроўнях ад абвінавачванняў яго ў беларускім нацыяналізме. Яго бацька з таго роду, з якога выйшаў і знакаміты А.М. Родчанка (1891−1956) — дызайнер, графік, майстра фотамастацтва, мастак тэатра і кіно, сябра Уладзіміра Маякоўскага. Маці Р. Родчанкі належыла да роду Жылкаў, з якога выйшаў выбітны паэт Уладзімір Жылка. Бацькі пазнаёміліся ў мястэчку Цімкавічы Капыльскага раёна, дзе малады ўкраінец Віктар Родчанка служыў памежнікам і дзе ўзяў шлюб з беларускай дзяўчынай Волькай Несцярчук (па маці яна ж Жылка). Пасля яго дэмабілізацыі паехалі ва Украіну (Варашылаўградская вобласць — цяпер Луганская). Розныя перэпетыі жыцця (калектывізацыя, галадамор і іншыя) прымусілі іх разам з малалетнім сынам Рыгоркам вярнуцца ў Беларусь, дзе ўкраінскі хлопчык пачаў спасцігаць беларушчыну і рабіцца яе вялікім прыхільнікам. Асабіста я не аднойчы пры розных абставінах чуў ад Р. Родчанкі нашу прыказку: «Калі не ўродзіць Слуцкая раўніна, дык не накорміць і Украіна». Праўда, не губляліся яго сімпатыі і да Украіны, аб чым можа сведчыць выхад у свой час зборніка ўкраінскага гумару («Эліксір маладосці») у яго перакладзе на беларускую мову.

Рыгор Віктаравіч быў натурай як маштабнай, так і шматграннай. Памятаю, у старым Доме пісьменнікаў на вуліцы Энгельса ў Мінску мы з ім падымаліся па лесвіцы на другі паверх. Насустрач — Еўдакія Лось, паэтка. За размовай са мной ён неяк не заўважыў яе і не павітаўся, на што яна тут жа адрэгавала: «Што гэта Вы, Рыгор, са сваім юным сябрам не вітаецеся са мной?» Ён дабрадушна адказаў: «Прабачце, лезу на Парнас, дык нікога і нічога не бачу. А што вы ўжо адтуль, дык і падумаць не мог. А з юным сябрам я разбяруся.» Е. Лось я тады не ведаў, толькі імя яе чуў.
 

А вось адна з эпіграм Р. Родчанкі:

(рыфму «Гусі - Беларусі» зацягалі.)

Не толькі тым, што ратавалі Рым,

Праславіліся гусі.

Цяпер яны — вядома ўсім —

Ратуюць бардаў Беларусі.

Свае дасціпныя і добрыя сатыру і гумар Р. Родчанка часта падпісваў пад псеўданімам «Лінкор». Чаму Лінкор? Ён служыў на флоце. Быў матросам, кокам, а пасля заканчэння фінансавай вучэльні, атрымаўшы афіцэрскае званне, узначаліў фінансавую службу карабля. Са многіх бакоў ён добра ведаў марскую справу. У лісце да калегі, краязнаўца з Баранавіч, Міхася Міхайлавіча Маліноўскага ад 11 студзеня 1994 г. Р. Родчанка піша: «Недзе ў 1968 ці 1969 г. Максім Танк апублікаваў верш „Выклік на дуэль“. Я яму адказаў:
 

Адказ на выклік…

Выклік улічаны, дон Бандэс,

Але я вам не Дантэс.

Не хочу асіраціць я

Вашых дзетак і кабету.

Танк любы магу спаліць я,

Калі выпушчу ракету.

Так нарадзіўся псеўданім.

З прывітаннем, Р. Родчанка».

На той жа адрас ад 21 студзеня 1994 г. (праз дзесяць дзён) ён піша: «Мастак Акулаў хацеў праглынуць Лінкора. Партрэт Лінкора, зроблены ім, я ўсё ж ацаніў высока. З аднаго разу ён заўважыў мае хібы на твары (крывы нос, разбітае вока правае, перакос твару і інш. Вока мастака зоркае… Ды і папяросу (цыгарэту) я практычна з зубоў не выпускаю. Карыкатурны, прымітыўны, але таленавіты партрэт у выкананні. Так лічу я. Мне важна сутнасць, а не бляск».

А вось як піша слуцкі краязнаўца і мастак Ігар Адамавіч Ціткоўскі ў сваёй кнізе «Мастакі Случчыны» (Слуцк, 2006 г.) пра работу свайго калегі Уладзіміра Акулава: «На апошняй (выстаўцы — Я.Г.) адной з выстаўленых работ была «Рыгор Лінкор» (Вобраз Рыгора Родчанкі. ДВП, алей, 1989), дзе мастак стварыў вобраз слуцкага паэта і краязнаўца — добразычлівага, арыгінальнага ў паводзінах і ўважлівага. Паэт паказаны ў марской афіцэрскай фуражцы і пагонах, якія адначасова з"яўляюцца сімвалам ранейшай службы на флоце і падкрэсліваюць псеўданім «Лінкор».

Друкаваўся Родчанка і пад псеўданімамі «Цімкавец», «Грыгор'еў», «Грыгаровіч» і інш. Але пераважную большасць сваіх тэкстаў у перыёдыцы, асабліва ў газетах, ён падпісваў «Рыгор Родчанка, настаўнік» ці проста — «Рыгор Родчанка».

Яго мяккі гумар мог часам пераходзіць у горкую і з"едлівую іронію. Так, разважаючы пра назву кнігі С. Алексіевіч «У войны не женское лицо», ён катэгарычна заяўляў, што ў вайны не можа быць твару — у яе толькі мурло. Р. Родчанка ведаў, што гаворыць: ён у дванаццацігадовым узросце стаў яе (вайны) удзельнікам.

Гаворачы аб шматграннасці натуры і фігуры Р. Родчанкі, неабходна адзначыць іх маштабнасць і каларытнасць, якія ўвасоблены ў апантанасці пры асваенні і развязцы недаследаваных пытанняў нашай (мясцовай ці агульнабеларускай) гісторыі, у незвычайнай працаздольнасці, спалучанай з цярплівасцю, і ў прынцыповай пазіцыі пры ўсім гэтым. Гэта лінія сярод творцаў беларускай культурнай прасторы апошняга часу, на якой ярка абазначаны імёны Уладзіміра Караткевіча, Міколы Ермаловіча, Адама Мальдзіса, Генадзя Каханоўскага і іншых. Родчанка сярод іх.

Мне не раз даводзілася слухаць расповеды Р. Родчанкі пра слуцкую (і не толькі) гісторыю. Тады мне здавалася, што гэта было ці то папярэдняе, ці то наступнае выступленне Ул. Караткевіча і М. Ермаловіча. Так там было ўсё пераканальна і доказна і выдавалася не на прыпаднятай дыяфрагме (дэмагагічна), а з унутранай інтэлектуальна-эмацыянальнай гарачынёй.

Мая малодшая сястра Мая, якая вучылася ў школе ў Р. Родчанкі, з якім яны разам (настаўнік і вучаніца) запісвалі песні Случчыны за маёй маці Кацярынай Ільінічнай, ужо пасля заканчэння ўніверсітэта часта паўтарала: «Такіх натхнёных выкладчыкаў свайго прадмета, як Рыгор Віктаравіч, я ніколі больш не сустракала». Яго экскурсіяй па Слуцку быў зачараваны мой старэйшы пляменнік Валянцін Кабецкі - сын старэйшай сястры Ліды, які пасля нікога са сваіх універсітэцкіх выкладчыкаў не мог паставіць побач са слуцкім экскурсаводам. То была не проста экскурсія, а аповед: асляпляльны бляск з плаўнымі лагічна-лірычнымі пераходамі са слуцкай прасторы ў абсяг Італіі, са слуцкага прадмесця Трайчаны ў Іерусалім да труны Збавіцеля, ад слуцкіх гарадскіх валоў да Грунвальда, ад постаці Альгерда Абуховіча да постаці Францішка Багушэвіча і г. д. і д.п.

Улетку 1988 г. пры Слуцкім гарнізонным Доме афіцэраў пры ўніверсітэце марксізму-ленінізму з ініцыятывы начальніка гэтага ўніверсітэта гвардыі маёра М. Маліноўскага, таксама захопленага беларускім краязнаўствам, гісторыяй і культурай, спецыяльна пад Р. Родчанку быў створаны факультатыў па гісторыі, культуры і літаратуры Беларусі. Праўда, адразу знайшліся ў горадзе такія, што пачалі пярэчыць і супраць факультатыва, і супраць кандыдатуры Р. Родчанкі. Але М. Маліноўскі як прызначэнец Галоўнага палітычнага ўпраўлення Савецкай арміі і флоту катэгарычна адстаяў сваю рэкамендацыю і свайго пратэжэ.

Каля трох гадоў Р. Родчанка ўзначальваў гэты факультатыў. Усе заняткі там праводзіліся толькі на беларускай мове. На яго лекцыях было столькі слухачоў (афіцэраў, прапаршчыкаў, іх родных і блізкіх — цывільных), што часам «яблыку не было дзе ўпасці».

Якую ж адукацыю меў Р. Родчанка? Пасля вайны пераростак, былы і бывалы партызан з узнагародамі, ён у 1946 г. праходзіць і заканчвае скарочаны курс цеплатэхнікума на Палтаўшчыне (Украіна), а ў часе службы на Балтыцы — завочную сярэднюю школу ў Ленінградзе і, як ужо гаварылася вышэй, — ваенна-фінансавую вучэльню. У 1956 г. ён студэнт-завочнік філфака БДУ. З 1959 г., пасля выхаду ў адстаўку па стане здароўя (давалі ведаць аб сабе баявыя раненні), стала жыве ў Слуцку, заканчвае вышэйшую адукацыю і працуе настаўнікам беларускай мовы і літаратуры. Усюды і заўсёды вучыўся ён на выдатна. Але, безумоўна, поруч з працай у школе і пазашкольнай даследчыцкай работай у галіне гісторыі і культуры ён працягвае вучыцца ў людзей, кніг, дакументаў (пераважна, архіўных). Так ён адшукаў Язэпа Дылу — грамадскага і дзяржаўнага дзеяча, пісьменніка, патрыёта Беларусі, сасланага ў свой час за так званую нацдэмаўшчыну спачатку на Урал, а потым — у Саратаў. Ліставаўся з ім і з яго дапамогай (праз ліставанне) знайшоў на Слуцкіх могілках магілу славутага А. Абуховіча.

Р. Родчанка сябраваў з людзьмі рознага ўзросту. Галоўным тут было, каб гэта сяброўства мела плён, карысную светлую зваротную сувязь (інтэлектуальна-духоўнае ўзаемаабагачэнне) для абодвух бакоў. Адзін са старэйшых слуцкіх яго прыяцеляў краязнаўца Л.Т. Трухан (1884 — 1972), які да рэвалюцыі працаваў сакратаром павятовага суда, шчодра дзяліўся з ім сваімі ведамі і дасведчаннасцямі ў многіх пытаннях і разгадках таямніцаў слуцкай гісторыі. Каштоўнай крыніцай інфармацыі па жывой гісторыі Слуцка для Р. Родчанкі быў карэнны жыхар горада Д.В. Дубіцкі, які вучыўся ў славутай мясцовай гімназіі з 1906 па 1915 гг.

Не магу не ўзгадаць яшчэ аднаго слуцкага сябра Р. Родчанкі - паэта-гумарыста, таксама светлай памяці, Віктара Бародзіча. Па прафесіі ён быў шавец. У Слуцку на рынку паэт-гумарыст тэрмінова рамантаваў людзям абутак. І тут жа гэты мудраслоў, трымаючы ў зубах цвікі, абсыпаў кліентаў двух-, чатырохрадкоўямі па ўсіх праблемах жыцця. І што паказальна, пераважна гэта былі экспромты.

Сяброў і знаёмых самага рознага веку і самых розных прафесій у Р. Родчанкі было многа і ў Слуцку, і ў Мінску, і па ўсёй Беларусі, і за яе межамі.

Нязменнымі настаўнікамі Р. Родчанкі былі кнігі. Яго рабочы кабінет дома больш нагадваў бібліятэку. Апроч кніг, тут былі падшыўкі старых газет, зборы нейкіх рэестраў, ручнікі і іншыя самаробныя рэчы побыту жыхароў Случчыны мінулых гадоў. Заходзячы да яго, вы траплялі нібыта ў бібліятэку-музей.

Як мысляр і аналітык Р. Родчанка вялікую ўвагу надаваў дакументам і, вядома, працы ў архівах, музеях і г. д. у розных гарадах былога Савецкага Саюза і за яго межамі (Слуцк, Мінск, Масква, Ленінград, Вільнюс, Варшава, Кракаў і інш.). На гэта ён пры ўсёй яго занятасці (праца ў школе, сям"я, трое дзяцей) і сціплым сямейным бюджэце знаходзіў і час, і грошы.

Выступаць у друку Р. Родчанка пачаў у 1959 г. (пачатак сталага жыцця ў Слуцку). Сотні яго артыкулаў па праблемах гісторыі, культуры і мастацтва апублікаваны на розных мовах (беларускай, рускай, украінскай, польскай, нямецкай, чэшскай, латышскай) і ў розных выданнях (газеты, часопісы, зборнікі і інш.). Ім выдадзены наступныя арыгінальныя кнігі:

• «Старэйшая школа Беларусі». Мн.1985.
• «З вечнага» (Зборнік факльклорна-этнаграфічных матэрыялаў Случчыны. Збіральнік Р.В.Родчанка). Мн. 1984, 1990 (два выданні).
• «Альгерд Абуховіч-Бандынэлі. Нарыс жыцця і творчасці». Мн. 1984.
• «Альгерд Абуховіч. Творы» (Укладанне, прадмова і каментарыі Р.В. Родчанкі). Мн. 1991.
• «Слуцкая старасвеччына (факты і разважанні)» Мн. 1991.
   

Р. Родчанка — адзін з аўтараў калектыўных паэтычных зборнікаў:

 

• «У паходзе» Мн. 1985.
• «На крылах душы». Сучасныя паэты Случчыны. Слуцк. 1992.
   

Як перакладчык Р. Родчанка выдаў вышэй узгаданы зборнік украінскага гумару «Эліксір маладосці». Мн. 1987.

Але з усіх яго творчых зацікаўленняў самым улюблёным прадметам і аб"ектам даследаванняў, вывучэнняў і апісанняў было, безумоўна, жыццё і адпаведна творчасць Альгерда Абуховіча, амаль кожнае слова якога ён ведаў на памяць і заўсёды да месца яго цытаваў.

Аўтар гэтага матэрыялу колькі гадоў таму, сабраўшы ў Мінску подпісы многіх вядомых у Беларусі людзей — выхадцаў са Слуцка і Случчыны (навукоўцаў, пісьменнікаў, мастакоў і інш.) — звяртаўся праз мясцовы друк (слуцкі «Інфа-Кур'ер») і напрамую да кіраўніцтва горада і да грамадскасці, каб усё ж прывесці ў парадак усё тую ж магілу і ўзвесці помнік А. Абуховічу (хай хоць у выглядзе барэльефа на сцяне былой гімназіі). Але ўсё дарэмна і марна. А між іншым барэльеф гэты ўжо ўмацаваны на «камені славутасцей нашай зямлі» на сядзібе навукоўца і калекцыянера Анатоля Белага ў Старых Дарогах. Праўда, за апошнія гады спілавалі дрэва, што вырасла на магіле паэта. Праўда і тое, што магілу тую ніхто ў Слуцку не наведвае: ні настаўнікі са сваімі вучнямі, ні прадстаўнікі так званай мясцовай інтэлігенцыі, ні проста люд паспаліты. Затое заўсёды процьма самых розных людзей ля крамы па прыёме шклатары (бутэлек з-пад піва, «чарніла», гарэлкі), што не так ужо і далёка ад той славутай і занядбанай магілы.

Прыкладна з такога ж асяроддзя-натоўпу павыходзілі і некаторыя сучасныя літаратурныя «дзеячы" — дзялкі, якія лічаць, што пяро ў іх залатое ды заяўляюць часта аб гэтым услых на цэлы свет. Але ж тэксты з-пад пяра таго выходзяць іржавыя. Дык вось сярод падпісантаў згаданага вышэй звароту да кіраўніцтва і грамадскасці Слуцка аб увекавечанні памяці А. Абуховіча іх няма. А я іх амаль упрошваў у імя таго ж А. Абуховіча і Р. Родчанкі, Слуцка і Случчыны, нашай гісторыі і культуры паставіць свой подпіс.

Нашы адносіны з Р. Родчанкам былі ўзаемапаважныя і ўзаемадобразычлівыя. Я заўсёды шкадаваў, што ў мяне ў школе не было такіх настаўнікаў, а ў маленстве і ранняй маладосці - такога старэйшага сябра. Мне і сёння прыемна ўспамінаць, як, бываючы ў Мінску, ён часам зазіраў да мяне на работу ў выдавецтва і як мы з ім, калі ён уваходзіў у рэдакцыйны пакой, па-брацку абдымаліся.

Не аднойчы бываў я ў яго дома, а ён — у нашым доме ў Слуцку. У нашай сям'і ўсе былі ад яго ў захапленні (столькі многа ведаць і так па-добраму расказваць). Пры нашых размовах па праблемах гісторыі і культуры Случчыны і ўвогуле я менш гаварыў, а болей слухаў: слухаць было што.

Часам я яму тэлефанаваў з Мінска дадому ў Слуцк. Мой апошні званок быў напрадвесні (здаецца, 20 лютага) 1994 г. Там паднялі тэлефонную трубку.
 

Я: — Рыгор?

Адказ: — Не.

Я: — А Рыгора можна паклікаць?

Адказ: — Не.

Я: — Прабачце, чаму?

Адказ: — Ён у труне.

Я (ведаючы, што Рыгор апошнім часам цяжка хварэў): — Як? Калі гэта здарылася? Калі будуць хаваць? І дзе?

Адказ: — Праз паўгадзіны павязём Рыгора ў Цімкавічы.

Я: — Прабачце… Мае спачуванні…

Я нават, к маёй сённяшняй горычы, тады не прадставіўся. Канечне, за паўгадзіны дабрацца да Слуцка ці да Цімкавіч я не змог бы. Так і не атрымалася ў мяне развітацца з вялікім краязнаўцам Случчыны, высокай кваліфікацыі літаратуразнаўцам, падзвіжнікам на ніве беларушчыны, паэтам, беларускім энцыклапедыстам, чалавекам-планетай, маім старэйшым таварышам.

Ах, Родчанка! Гэта ён адкрыў для мяне, блуднага сына блуднага часу, што мая маці - захавальніца песенных скарбаў Случчыны, што па натуры яна сапраўдны паэт. Гэта ён у рэцэнзіі на маю першую, праўда, на рускай мове, кніжку вершаў пісаў: «…яго (Яўгена Гучка — Я.Г.) маці, Кацярына Ільінічна, якая жыве ў нашым горадзе, адна з лепшых захавальніц народных песенных скарбаў Случчыны. У падмацаванне сказанага прывяду такі факт. Аўтар гэтых радкоў сам запісаў з вуснаў Кацярыны Ільінічны каля ста песень і яшчэ не вычарпаў усяго…»

Ах, Родчанка! Гэта ён спрычыніўся да майго вяртання да беларушчыны і, магчыма, да таго, што я не з"ехаў куды-небудзь у чужы далёкі край.

Памятаю выступленне членаў літаб'яднання пры Слуцкай раёнцы ў клубе вёскі Бранава Слуцкага раёна. Адказным за мерапрыемства і вядучым быў Р. Родчанка. Як свайго сімпатыка і падапечнага ў той момант ён запрасіў мяне на тую імпрэзу. Я якраз на пару дзён зазірнуў у Слуцк да маці.

Сам ён у той вечар, як заўсёды, сваёй шчырай прывабнай беларускасцю ўзяў у добры палон усю залу. Асабліва цешылася публіка яго экспромтамі на мясцовыя тэмы. І было ўсё гэта на годным інтэлектуальным і эстэтычным узроўні. І даступна, і зразумела кожнаму ў зале.

Шкада, што ўжо не было сярод нас шаноўнага Рыгора Віктаравіча, калі выйшла ў свет мая паэтычная кніга «Формула травы» (два выданні - 1997, 2003 гг.), дзе ў другім выданні змешчаны цыкл трохрадкоўяў «Сэрца на верхавіне збору» (Альгерд Абуховіч), чым, не сумняваюся, парадаваў бы свайго ў пэўным сэнсе былога ідэйнага шэфа. Той цыкл прысвечаны светлай памяці Рыгора Віктаравіча Родчанкі.

Вось так з цягам часу… Але застаецца светлая памяць у маёй душы пра маштабнага, каларытнага, арыгінальнага, дэмакратычнага, высокаадукаванага, непахіснага, беларускага беларуса, імя якому — Рыгор Родчанка.

Р. Родчанка, як і яго ўлюблёны А. Абуховіч, — беларуская легенда Слуцка, але не для Слуцка. Ды і ці толькі Слуцка? Будзем спадзявацца, што пакуль.

Калі Р. Родчанку прырода надзяліла моцным здароўем (дванаццацігадоваму падлетку давалі на выгляд шаснаццаць-сямнаццаць гадоў), то вайна ж яго моцна і моцна пашкодзіла. Як сына камуніста падлетка Рыгора ў 1942 г. ледзь не расстралялі, але яму ўдалося ўцячы, прыбегчы хутка дадому і вывесці сваю сям"ю ў лес. Неўзабаве падлетак стаў партызанам. Быў цяжка паранены ў баі. Траўма галавы непакоіла ўсё жыццё. Як ён сцвярджаў сам, «у свой час, лечачы траўму галавы, урачы пасадзілі мае ныркі, але жыць трэба і хоць нешта рабіць». Апошнім часам сваім сябрам ён паведамляў, што «ныркі не спрацоўваюць, але пра здароўе пісаць сумна. Будзем мацавацца». «Не ведаю, ці ачуняю, але паміраць не хочацца». Выбачаўся за «інвалідны почырк, за каракулі»: ужо не слухаліся рукі. Але заўсёды адказваў на ўсе лісты і звароты да яго. І жартаваў. І так да апошняга пакутнага дня. Вось дзе яно суцэльнае суровае жыццё, а не часовая напаўсуровая, цяжкаватая школка ўтульнага потым вегетатыўнага існавання!

Як і яго бацька, Р. Родчанка таксама быў камуністам. Камуністам асаблівага складу: наіўным, чыстым, можа нават дзіцячым ад беднасці і сумленнасці. Таму і праўду ён часам шукаў па-дзіцячаму, у асноўным, індывідуальна.

Бунтаваў у сваёй партарганізацыі, здымаўся там з уліку і прымацоўваўся ў іншай, але хутка тое ж адбывалася і ў новым партыйным асяродку. А потым шукаў такога, як сам: няўрымслівага, няскоранага праўдашукальніка, каб стварыць сваю, новую кампартыю.

Яны (бацька і сын), камуністы, прымалі пераважна ідэалы камунізму. Камунізму «з чалавечым тварам». Трымаліся іх, кіраваліся імі, але жыццё на кожным кроку падносіла такія свае выверты і кульбіты, паказвала такую морду, што выклікала часам рэцыдыў той скрытай нярвова-псіхічнай хваробы. Тут, як кажуць, пачыналі бунтаваць больш гены — гены аналітыка, ерэтыка, партызана, аб чым гавораць радкі з яго верша «Аўтаэпітафія невядомага партызана», што быў надрукаваны ў зборніку «У аходзе».
 

…Я быў народжан партызанам,

Які змагаўся ўсё жыццё

З няпраўдай, здрадай і са зманам,

За вольны край, за пачуццё

Уласнай годнасці народа,

За родны люд, за ўсіх людзей,

Якім сапраўдная свабода

Патрэбна, як уздых грудзей…

Невядомасць Р. Родчанкі-партызана была вядома тым, што сваю партызанку ён ніколі не афішыраваў, шкурна не дэманстраваў свае баявыя заслугі і ўзнагароды. Не было ў яго ніякай кан"юктуры і ў плане творчасці, пісьменства. Пры яго праўдалюбстве, бескампраміснасці ў яго няма і не магло быць тэкстаў-спекуляцый на тэму вайны. Няма сумнення, як бы ён сёння на поўны голас выказаўся пра партызанскі рух. Несумненна і тое, што з многімі так званымі ветэранамі ён не пажадаў бы ісці ў адных шэрагах…

Слуцк і Случчыну, вядома, у межах былога Слуцкага княства Р. Родчанка добра ведаў і моцна любіў. Гэтыя свае веданні і любоў ён гатоў быў перадаваць кожнаму ў Слуцку і не толькі ў Слуцку. На заўвагу, што ў Слуцку мала што захавалася са старых збудаванняў, што сёння горад архітэктурна амаль не заселены, ён заўсёды адказваў, што таму трэба яшчэ пільней углядацца ў рэшткі старасвеччыны. У іх былі змест ад падмурка да даху і што добра яшчэ, што сярод іншага засталася Міхайлаўская царква (ХУІІІ ст.) на Востраве (паўторымся — адзін з лепшых помнікаў драўлянага дойлідства ў славянскім свеце).

Р.Родчанка часта абураўся звыштатарскімі паводзінамі сваіх землякоў-сучаснікаў. Гэта яны ці пры іх дапамозе рабавалі гарадскія могілкі. Адзін час даволі часта за адну ноч маглі знікнуць з магіл (вядома, даўніх) адлітыя з металу засмучаныя анёлы, вырабленыя з каменя, пазбаўленыя жыцця дрэвы і інш. А задоўга да гэтага ў праваслаўнай частцы могілак аднойчы ноччу загарэлася царква («камсамольскі з блаславення партыі пажар», як потым гаварылі слуцакі). Прыйшлі ў заняпад кальвінскія і лютэранскія надмагільныя помнікі. Але і сёння ляжыць там надгробак з надпісам на лацініцы «сіньёр беларускі». А неяк у канцы 40-х — пачатку 50-х гадоў ХХ ст. на гэтым могільніку — пантэоне праваслаўных, католікаў і пратэстантаў - размясцілася вайсковая часць. Дзякуй Богу, не назаўсёды, а толькі на пару зімніх месяцаў. Бачыце, ваеннае камандаванне разам з гарадскім начальствам вырашылі, што там зручней пераносіць цяжар і нягоды воінскай службы. Ну і вядома, кожны вечар там круцілі кіно. І прыходзілі на гэта кіно амаль усе небяспечныя жэўжыкі з усяго горада. Вось яно яднанне арміі і народа. Дзікунства! Пасля паэт і перакладчык Юрка Гаўрук, ураджэнец Слуцка, вярнуўшыся з ГУЛАГа, не мог знайсці магілы сваіх бацькоў.

Рыгор Родчанка заўсёды паўставаў на абарону помнікаў дойлідства, праўда, часцей за ўсё — безвынікова. Ні яму, ні жыхарам навакольных вуліц і завулкаў не ўдалося адстаяць мураваную каплічку на вуліцы 14-ці партызан (Кладбішчанскай). Не аднойчы не ў такім ужо далёкім мінулым да гэтай капліцы з манастырскай Троіцкай царквы (прыгарад Трайчаны) праз увесь горад хрэсным ходам праносілі нятленныя мошчы святой княгіні Сафіі Слуцкай, якая не раз ратавала Слуцк ад эпідэмій і іншых бедстваў.

У сярэдзіне 1980-хх гадоў ноччу з прыцягненнем вайскоўцаў капліцу тую разбурылі ўшчэнт і неўзабаве непадалёку збудавалі віна-водачную краму.

Памятаю яшчэ такое: мы стаім з Родчанкам на вуліцы Манахава каля будынка былой земскай бальніцы, і я распавядаю яму, як там на другім паверсе я ляжаў у дзяцінстве ў палаце смяротнікаў і як адзін з усіх застаўся ў жывых. Тады там было інфекцыйнае аддзяленне гарадской бальніцы, а ў мяне -адзёр, шкарлятына і дыфтэрыт.

Аб тым прыгожым будынку, узведзеным у ХІХ ст., і той палаце, адкуль я выйшаў жывым, напісана ў паэме дзяцінства «Блакітныя чмялі» (Мн. «Юнацтва», 1983), якую мой старэйшы таварыш ухваліў. Дык вось зусім нядаўна, перад самымі «Дажынкамі» у Слуцку (2005 г.), будынак той зламалі. У паэме апісаны і клён, што стаяў цераз дарогу. Вядома, дзікуны пазбавілі жыцця і яго. Якая тут прычына? Маўляў, дом стары і ў аварыйным стане. Але гэта няпраўда. Проста мясцовым уладам захацелася «прасторы і перспектывы для сталічнага начальства». Добра, што не давялося гэта бачыць Родчанку. Выратаваць той непаўторны ў архітэктурным рашэнні будынак не ўдалося нават і пасля ўмяшальніцтва Беларускага фонду культуры.

А калі сталоўку, якая месцілася каля Касога маста, перарабілі ў рэстаран і далі яму назву «Вежа Алелькі» (Алелька — слуцкі князь), гэта не магло парадаваць і адначасова не засмуціць і не выклікаць смех у Р. Родчанкі. Але, праўда, пасля ў кагосьці хапіла розуму, і вывеску «Вежа Алелькі» знялі.

Р. Родчанка ведаў старыя назвы гарадскіх вуліц і, вядома, марыў аб іх вяртанні да сваіх адрасатаў. Звяртаў увагу ён на неабходнасць даваць назвы новым вуліцам імёны тых, хто працаваў над пазітыўнай свядомасцю нашага народа, хто ўславіў наш старажытны горад.

Мае сябры і знаёмыя ў Мінску раяць узняць пытанне аб узвядзенні помніка Р. Родчанку ў Слуцку. Праўда, ну чаму б, на самой справе, для пачатку на доме, дзе жыў і працаваў выдатны краязнаўца, не размясціць мемарыяльны знак у яго гонар, або чаму б не перайменаваць вуліцу Сацыялістычную на вуліцу імя Рыгора Родчанкі? А чаму б гарадской бібліятэцы не праводзіць навуковыя літаратуразнаўчыя ці краязнаўчыя чытанні (перыядычнасць вызначыцца сама) у гонар слыннага земляка, які ў пэўным сэнсе імкнуўся ўзняць Слуцк у плане інтэлектуальна-духоўнай дадзенасці да ўзроўню былой сталіцы былога княства?

Валянціна Сцяпанаўна Відлога, былая дырэктар Слуцкага краязнаўчага музея, аднойчы пры нашай размове адзначыла, што многаму ў сваёй рабоце яна навучылася ў Р. Родчанкі, які ў свой час яе прыход на гэту пасаду ўспрыняў раўніва і падазрона. Але ў хуткім часе яны паразумеліся. І адносіны ўсталяваліся самыя прыязныя.

Я ведаў у Слуцку настаўнікаў, якія ўхіляліся ад размоў пра Р. Родчанку: яны яму зайздросцілі і натуральна недалюблівалі яго за тое, што ён звышдобра ведаў свой (і не толькі) прадмет. Дык вось Р. Родчанка свой прадмет ведаў, як кажуць, па вышэйшым пілатажы. Ён яго горача любіў. Бывала, як сведчыць калега і прыяцель Р. Родчанкі Мікалай Хілько (выдатнік адукацыі Рэспублікі Беларусь, дырэктар Слуцкай школы № 3), што ў Мінску на настаўніцкіх курсах падвышэння кваліфікацыі многія лектары прасілі сваіх кіраўнікоў, каб яны як-небудзь далікатна пазбавілі іх ад слуцкага настаўніка, папярэдне паставіўшы яму, а заадно і яго калегу залікі, і каб тыя вярталіся ў свой Слуцк. Сваімі пытаннямі Р. Родчанка часта ставіў тых лектараў у тупік.

За інтэлектуальна-энцыклапедычную дасведчанасць у многіх галінах ведаў аб фізічным і духоўным існаванні чалавека І. Навуменка (акадэмік НАН Беларусі) заўсёды, вітаючыся з Р. Родчанкам, услых і сур"ёзна падкрэсліваў, што ён вітаецца з сапраўдным акадэмікам. Дададзім ад сябе, з акадэмікам папулярным і народным.

Рыгорам Родчанкам на правах самвыдата ў свой час былі выпушчаны 3−4 нумары газеты «Яха» («Рэха»), праўда, вельмі невялікай колькасцю паасобнікаў кожны. Яха — гэта з цімкавіцкага дыялекту. Змест гэтага выдання быў скіраваны на азнаямленне чытача з пытаннямі гісторыі і культуры Случчыны, на абарону беларушчыны.

Ім, гарачым патрыётам Случчыны, распрацоўваўся і ў пэўнай ступені ажыццяўляўся план стварэння ў краі пісьменніцкай суполкі (арганізацыі), у якую б уваходзілі здольныя да літаратурнай працы людзі Случчыны. Да гэтага праекта спачатку нібыта з разуменнем і нават падтрымкай адгукнуліся некалькі кіраўнікоў у Саюзе пісьменнікаў Беларусі…

А да гэтага ён жа быў ініцыятарам стварэння новага, незалежнага літаб'яднання са сваёй матэрыяльнай базай. Планавалася ўваходжанне туды і мастакоў Слуцка і Случчыны. І былі ўсё гэта зусім не пражэкты. Ідэя ў нейкай ступені пачала ажыццяўляцца.

Такім чынам, калі Р. Родчанку не ўдалося стварыць сваю кампартыю, то на культурна-асветніцкім фронце сякія-такія пазітывы і дасягненні былі.

Ці быў Р. Родчанка дысідэнтам, і пры тым дысідэнтам беларускім? Адназначна можна сказаць, што так, быў. Аб гэтым сведчаць яго паводзіны: яго беларушчына ў разрэз з інтэрнацыянальнай казёншчынай. А да ўсяго гэтага ён ніколі не рабіў (асабіста і калектыўна) негатыўных закідаў на адрас беларускай эміграцыі, не падпісваў розныя сумніўныя, часцей за ўсё брудныя звароты ў яе адрас і інш. А жыццём эміграцыі ён цікавіўся вельмі. У сваіх працах, публікацыях карыстаўся забароненымі на той час гістарычнымі і літаратурнымі крыніцамі.

Пра дысідэнтства Р. Родчанкі сведчыць і тое, што ён перахоўваў у сябе спісы некаторых твораў рэпрэсіраваных беларускіх паэтаў і пісьменнікаў. Як рэліквіяй, даражыў «Тэстаментам» Ул. Жылкі - сваяка па маці. Ведаў яго трагічны лёс.

Знаёмы быў Р Родчанка амаль з усім, што выходзіла на той час у Савецкім Саюзе ў Самвыдаце, чытаў усё, што патаемна «ходзіць па руках».

Адносна спробаў нацыянальнага адраджэння 1980 — 90-хх гадоў і датычнасці да яго Р. Родчанкі можна смела сказаць, што ён увайшоў у яго як загартаваны адраджэнец, бо ад нараджэння, па нябесным знаку, па вызначэнні быў такім. Шчырую адданасць ідэалам камунізму ён праяўляў і ў бэнээфаўскім руху, называючы сябе бэнээфаўскім камуністам. Ён мог не толькі ўліцца ў калону пад бела-чырвона-белым сцягам, а і сам сфармаваць і ўзначаліць такую калону з прыхільнікаў беларушчыны.

Р. Родчанка добра бачыў усю расстаноўку палітычных і каляпалітычных сіл на Радзіме, цвяроза ўспрымаў складнікі, іх якасці (псіхалогію і філасофію) руху, што існаваў у тыя часы. А яшчэ ён ведаў, што асноўная маса народа не проста спіць,

 але і моцна пахропвае. Таму мне ніколькі не падалося дзіўным, калі ў пачатку 90-х гадоў падчас рэйду па слядах Слуцкага паўстання бэнээфаўскі дэсант праводзіў сваю сустрэчу з жыхарамі Слуцка ў гарадскім Доме культуры і калі на ўсё гэта адпаведна адрэгаваў Р. Родчанка. Выступалі З. Пазняк і іншыя кіраўнікі БНФ «Адраджэнне». Меў слова і я. Натуральна у зале быў і Р. Родчанка. Пасля завяршэння сустрэчы ў размове са мной ён неяк нявесела сказаў: «На вялікі жаль, нічога ў нас, відаць, і цяпер не выйдзе, не атрымаецца». У тых яго словах, як я іх асэнсоўваў пасля, быў выказаны яго нялёгкі жыццёвы вопыт, глыбокі быкаўскі песімізм і антрапалагічнае разуменне гістарычных працэсаў. Праз пару дзён у слуцкай газеце «Слуцкі край» (ці яшчэ «Шлях Ільіча»?) была пададзена ацэнка той восеньскай сустрэчы, ці, як там назвалі, «зборышча». Больш за ўсіх на арэхі дасталося мне як земляку. Ах, Родчанка… І тут твая праўда, горкая праўда.

Але не будзем губляць надзеі і галавы. І будзем памятаць, што розум і смеласць — добра, а да іх яшчэ трэба і цярпенне, вядома, пры ўмове працы. І ні ў якім разе не павінна адварочвацца, адпрэчваць ад сябе такіх камуністаў, якім быў Р. Родчанка.

Прагнасці і неадольнай цягі да гарэлкі ў Р. Родчанкі не было. Але выпіць мог і нямала. У мяне склалася ўражанне, што, калі ён выпіваў, то нібыта хацеў заглушыць у сябе ўспаміны пра той цяжкі лёс, што абрынуўся на яго з малечых год, ці то змыць боль-шкадаванне, што як творчая асоба ён у малой ступені рэалізаваў сябе ў гэтым жыцці. Яму было цесна і ў нашым часе, і ў нашай прасторы (Слуцк — гэта частка той прасторы). Многа ён і курыў. Прычына, відаць, была тая ж.

Мова Р. Родчанкі - чыстая, натуральна-беларуская. Слова яго ёмістае, размашыстае, глыбінна-слуцкае, як, калі хочаце, у А. Абуховіча ці К. Чорнага. Асаблівасць гэту нельга было не заўважыць пры размове з ім.

А яшчэ вось пра што хацелася б сказаць. Перачытваючы пятнаццацігадовай даўніны ўгодкавы памінальны артыкул у «ЛІМе» роднага, малодшага, брата Р. Родчанкі Міколы Родчанкі, кандыдата філалогіі, дацэнта Гомельскага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны, адчуваеш імпульсіўнае шкадаванне, што частка творчай спадчыны выбітнога слуцкага краязнаўцы існуе пакуль што тунна. Асабліва гэты імпульс выразна дае аб сабе ведаць праз змест апошняга абзаца — у P. S.: «Архіў Р.Р. знаходзіцца ў Слуцку пад надзейным доглядам старэйшага сына нябожчыка Вадзіма Рыгоравіча, навуковага супрацоўніка матэматычнай кафедры Гродзенскага дзяржуніверсітэта».

Можа, я памыляюся, але здаецца мне, што гэты паскрыптум мог быць справакаваным маімі некалькімі тэлефоннымі званкамі на кватэру пакойнага Р. Родчанкі і маёй спробай пагаварыць з яго жонкай (светлая ёй памяць!) ці яшчэ з кім пра выданне ў адным томе твораў нябожчыка. Не ведаю, як быў успрыняты тады мой званок, але размоўца прадстаўлялася мне яе суседкай. На гэтым мае захады і скончыліся. А кіраваўся я ў гэтай справе яшчэ і тым, што адзін з «шэрых кардыналаў» «Мастацкай літаратуры» — тады яшчэ моцны ў вызначэнні выдавецкай палітыкі і дзейнасці - прапанаваў мне заняцца рэалізацыяй праекта: аднатомніка Р. Родчанкі.

Выданне твораў Р. Родчанкі надзённа і актуальна і сёння. І таму варта не толькі надзейна даглядаць архіў, а і рэалізоўваць: пашыраць цераз друк патэнцыял яго творчай спадчыны, якая (асабліва пра А. Абуховіча), ніколькі не сумняюся, будзе чытацца-успрымацца ўдзячным адрасатам не менш цікава і не менш карысна, чым сам А. Абуховіч.

Заслугоўвае ўвагі і яго (Р.Р.) эпісталярый, як ужо адзначалася, — крыніца інфармацыі. А яго эпісталярная спадчына — вялікая, аб"ёмная. Наколькі мне вядома, яго лісты ёсць у М. Маліноўскага, А. Карлюкевіча (Мінск) і многіх іншых. Можна сабраць і ўспаміны пра яго. Давайце ставіцца да памяці нашага слыннага земляка так, як ён ставіўся да памяці вялікіх сыноў Случчыны, да здабыткаў гісторыі і культуры роднага краю.

На сёняшні дзень да творчасці Р. Родчанкі ёсць цікавасць і з боку кіраўніцтва холдзінга «Літаратура і мастацтва». І гэта можна паспрабаваць рэалізаваць.

Вось, здаецца, гэта пакуль і ўсё, што я хацеў і мог сказаць пра свайго незабыўнага старэйшага таварыша. А калі нешта апусціў ці змоўчаў з яго асабістага жыцця, побытавага існавання і інш., дык няхай таму будзе апраўданнем маё разуменне жанру і мая пазіцыя, якую выразна і шчыра выказаў рускі паэт ХІХ ст. Аляксандр Паляжаеў:
 

«Что ж будет памятью поэта:

Дела, мундир, грехи?

Они — оброк другого света;

Стихи, друзья мои, стихи!»

І, вядома, радкі сучаснага паэта:

«Но я люблю товарищей своих…»

Яўген Гучок,

21 чэрвеня — 21 ліпеня 2010 г. Слуцк — Мінск