12.11.2018

Уладзімер Клішэвіч нарадзіўся ў вёсцы Чырванадворцы Слуцкага павета 27 лютага 1914 года. Скончыўшы школу ў 1930-м, ён стаў настаўнікам, але ягоная спроба атрымаць вышэйшую адукацыю ў Менскім педагагічным інстытуце ў 1933 годзе раптоўна перарвалася арыштам і ссылкай на Калыму (1936). Аднак праз пяць гадоў, разам з сябрам-паэтам Масеем Сяднёвым і некаторымі іншымі студэнтамі інстытута, ён атрымаў адтэрміноўку і дазвол вярнуцца на Беларусь. Падчас нямецкай акупацыі Клішэвіч працаваў у «Газэце Случчыны», фінансаванай немцамі, а ў 1943 годзе прыняў удзел у беларускай дэлегацыі ў Нямеччыну; у тым жа годзе ён надрукаваўся ў паэтычнай анталогіі «Песьняры Случчыны».

У 1944 годзе ён быў адным са шматлікіх беларусаў, якія пакінулі краіну разам з адступаючым нямецкім войскам. У 1946 годзе пераехаў у Амерыку – краіну, якая яму потым відавочна не спадабалася. Далёка не адзіны ў сваёй настальгіі па Беларусі, ён, у адрозненне ад іншых, здолеў двойчы наведаць Радзіму, супрацоўнічаў з савецкімі ўладамі. Супрацоўніцтва прадугледжвала крытыку Амерыкі (напрыклад, у чатырохрадкоўі «Лос Анджэлес» узгадваецца толькі смог) і пастаяннае выказванне пахвалы савецкім людзям і іхняму ладу жыцця. Ён меў падтрымку ад савецкай штотыднёвай газеты, адрасаванай беларусам за мяжой, «Голас радзімы», і гэтае выданне прафінансавала выхад сціплай кніжачкі ягоных вершаў «Сняцца дні мне залатыя» (1973). Ён відавочна адчуваў уплыў новых сяброў, пішучы не толькі ўрачыстыя вершы пра Менск («Мінск»), пра савецкае жьщцё, якое параўноўваецца з юнацтвам («Дарогі мяне прывялі…») і пра мір, але і пра Хатынь. Гэткая актыўнасць не выклікала ў таварышаў-эмігрантаў (якіх ён рэзка крытыкаваў у прадмове да кнігі «Сняцца дні мне залатыя») любові да Клішэвіча, але падобна на тое, што частковы байкот ягоных твораў не надта турбаваў паэта (ён, напрыклад, ні разу не надрукаваўся ў галоўным эмігранцкім часопісе «Конадні»). Ягоныя ранейшыя публікацыі ўключаюць зборнік вершаў «Далячынь» (1964) і паэму «Васіль Каліна», апублікаваную ў наступным годзе. Памёр паэт раптоўна ў лістападзе 1978 года.

Паэзія У. Клішэвіча тэматычна разнастайная і далёка не прымітыўная па форме. Як і некаторыя іншыя эмігранты, ён звяртаўся да заходнееўрапейскіх і класічных відаў верша, уведзеных у беларускую паэзію Максімам Багдановічам, – такіх, як санет, актава, канцона і трыялет. Узор апошняга, датаваны лістападам 1942 года, паказвае, як паэт найпрасцейшым чынам распрацоўвае адну са сваіх ключавых тэм – тэму страчанай маладосці:

 

Трыялет

Гады згубіў я маладыя,
Яны не вернуцца ніколі.
Дзесь на чужым, далёкім полі
Гады згубіў я маладыя.

Хай мару я аб лепшай долі,
Хай сняцца дні мне залатыя,
Гады згубіў я маладыя,
Яны не вернуцца ніколі.

 

У іншым трыялеце, што пачынаецца радкамі «Жыцьцю падзяку пасылаем, // Хоць на зямлі мы толькі госьці») У. Клішэвіч прапануе больш аптымістычную версію гэтай жа тэмы. Аднак вытанчаныя формы ён выкарыстоўвае не заўсёды ўдала; некаторыя вершы, як напрыклад, «Канцона» (1942), выглядаюць слабымі з-за неахайнага ўжывання банальных слоў. Нават у вершах, дзе класічная форма не выкарыстоўваецца, У. Клішэвіч дэманструе цікаўнасць да рытмовай гульні, удала ўжываючы, напрыклад, паўторы, як у вершах «Цішыня над вадою нямая…» (1954) ці «Белая кветка» (1954), апошні з якіх перагукаецца са знакамітым вершам «О Беларусь, мая шыпшына…» (1925) Уладзімера Дубоўкі (1900–1976). Першы з іх добра ілюструе гэты бок Клішэвічавай паэзіі:

 

Цішыня над вадою нямая,
цішыня – цішыні,
Неба зорамі ў воду сплывае
з вышыні.

Крыльлі думак мяне высока
нясуць угару.
Сам тады я, як вольны сокал,
зоркай rapy.

I ў такую хвіліну
цішыні
мне ня хочацца ўжо пакінуць
вышыні.

Настрой вершаў У Клішэвіча часта тужлівы – пачынаючы з самага першага верша «Званы» (1931). Многія творы, напісаныя падчас зняволення ў менскай турме, выказваюць модную тугу па прыгажосці прыроды па-за турэмнай сцяной: «Васілёк», «Жураўлі» і «Гусі» былі напісаны ў ліпені, жніўні і верасні 1937 года. Узмоцненая нота роспачы чуецца ў вершах, напісаных у Сібіры, дзе паэт упэўніўся ў тым, што шчасце можна адчуваць толькі ў дзяцінстве, і апынуўся сведкам самагубства, а цяпер яму застаецца хіба што жадаць памерці ў Беларусі. Цікавы верш гэтага перыяду «Адказ» напісаны ад імя жанчыны, якая, адказваючы на лісты свайго сына з Сібіры, аплаквае смерць другога сына і арышт свайго брата органамі дзяржбяспекі. Апошняя з васьмі строф – квінтэсенцыя яе роспачы:

 

I як мне быць? Якой дарогай крочыць? –
Цяпер ужо не ведаю й сама…
Па вас, сыны, я выплакала вочы,
I нават слёз больш у мяне няма.

Згодна з іншым модным вершам, «Ой, чаму ў вас, тужлівыя ліпы…», сібірскае золата запэцкана крывёю дзяцей – ахвяраў Калымы. Але, напэўна, наймацнейшы з усіх вершаў, напісаных у ссылцы, – «Ліст з Сібіры», у якім У. Клішэвіч малюе поўную адчаю карціну свайго змрочнага існавання ў месцы, якое ён называе могілкамі ўсіх народаў; верш заканчваецца характэрна-яркімі ўспамінамі аб дзяцінстве ў Беларусі.

Было б абсурдна параўноўваць амерыканскі вопыт У. Клішэвіча з сібірскім, але ж у Новым Свеце паэт наўрад ці быў больш шчаслівым, а ягоная настальгія па Беларусі зрабілася нават мацнейшай. Глыбокі адбітак адзіноты мы бачым у вершы «Дзе толькі не стагналі мы…» (1949) і ў іншых, такіх як «Страсьць на чужыне», «Ніхто ў мяне маці…», «Шумяць ад ветру кіпарысы ўсяж…» і «Смутак па радзіме». Апошняе чатырохрадкоўе верша «Родны край» падагульняе пачуцці паэта:

 

Кожны дзень я трывожна згараю,
Памірыцца з жыццём не магу,
Толькі вы, успаміны аб краю,
Разганяеце ў сэрцы тугу.

Паэт лічыць сваім абавязкам перасцерагчы іншых людзей ад паўтарэння ягоных уласных памылак, і асабліва – ад намеру пакінуць Беларусь. Найбольш яскрава гэта выяўляецца ў вершах «Папярэджаньне», «Кідай, паэт – а то душа астыне…». У вершы «Ты не пытай аб лёсе…» духоўнае спусташэнне паэта робіцца відавочным, а ў апошнім радку верша «На чужыне» паўстае вобраз поўнага расчаравання:

 

Ды іх няма. Жыццё няміла.
Што мне з таго – калі б ды каб…
Дарма патрачаны ўсе сілы,
Я на чужыне вечны раб.

 

Настрой амаль усіх вершаў У. Клішэвіча пра жыццё ў эміграцыі тужлівы, за выключэннем панегірыкаў роднай краіне, якія адносяцца да ўсіх перыядаў ягонага жьщця. Два яскравыя прыхлады – вершы «Маці Беларусь» і «Залатая восень».

Элегічны настрой пераважае ўва многіх вершах, напісаных У. Клішэвічам і перад тым, і пасля таго, як ён пакінуў Беларусь: у вершы «Жыцьцё» (1943) паэт апісвае хуткаплыннасць часу і аплаквае страчанае юнацтва, гэтак жа, як і ў вершах «Прамінуць учора…» (1943), «Быў і я маладым калісь…» (1943) і «У дзень нараджэньня» (1948). Насамрэч, на працягу ўсяго жьщця ў светаадчуванні У. Клішэвіча прысутнічалі хваравітыя рысы, і думкі пра смерць і самагубства далёка не рэдкія ў ягонай творчасці. Тым не менш, існуе глыбокае адрозненне паміж расчараваннем у вершы «Мне ў няволі жыццё надаела…» (1939), які напісаны ў Сібіры, і параўнальнай ціхамірнасцю верша «Чалавек» (1954), які адносіцца да каліфарнійскага перыяду. У. Клішэвіч прысвяціў некалыгі твораў незвычайным для беларускай эмігранцкай паэзіі тэмам сусветнай гісторыі і класічнай культуры, такім, як, напрыклад, заняпад Рыма, прыгажосць грэчаскай скульптуры, санет пра смерць Сакрата, верш «Тэзэй», дзе ад першай асобы выкладаюцца некаторыя эпізоды з жьщця героя, а таксама чатырохрадковы верш «Дантэ»:

 

Не быў ты грэшнік, ні святы,
Бяда маршчынай твар пасекла,
I на шляху выгнанца ты
Зямное бачыў толькі пекла.

 

Роля паэта і прырода паэзіі – тэмы, якія перыядычна сустракаюцца ў творчасці У. Клішэвіча і разглядаюцца з самых розных бакоў. У адным з найлепшых такіх вершаў, «Лягу спаць, толькі мне ня сьпіцца…» (1944), паэзія, пазначаная як «срэбных словаў жывая крыніца», параўноўваецца з юнацтвам:

 

Лягу спаць, толькі мне ня сьпіцца,
ўецца дум залатая ніць.
Срэбных словаў жывая крыніца
у галаве маёй ноччу зьвініць.

Яна ў звоне сваім захавала
маладосьці бурлівай вясну.
I журчаць словы песьняю хваляў,
прабуджаючы сэрца ад сну.

Я адчую тады сябе горда,
калі словы мае з пад пяра
адгукнуцца магутным акордам,
звонам чыстага серабра.

А цяпер мне начамі ня сьпіцца.
Так і хочацца з прагнасьцю піць
срэбных слоў залатую крыніцу,
што так гучна, пяшчотна зьвініць.

 

Па настроі гэты верш, аднак, вельмі адрозніваецца ад іншага, напісанага ў 1948 годзе пасля ад"езду ў Амерыку:

 

Навошта я пішу, хто мае ў тым патрэбу?
Марную час, сьцякае кроў чарнілам.
Рука галоднага працягваецца к хлебу,
рука багатага у кашальку застыла.

Kaгo-ж тады мае радкі цікавяць?
Каму? Навошта? Эх, пустыя словы…
Глянь ад мяне, як ад чумы, ўцякаюць
карыснага жыцьця галовы.

Ім хлеб давай, а ня узьлёты дум.
Не накарміць галоднага радкамі…
Бывайце, я ад вас іду,
кідайце на мяне апошні камень.

Такіх я спатыкаў ня раз.
Ад вострых слоў я на зямлю ня падаў.
Паэты пішуць не для вас –
двуногіх і халодных гадаў.

 

Характэрная для Клішэвіча элегічная інтанацыя асабліва модна ўзнікае зноў у вершы «Змаўкаю я, зьнікае голас слова…» (1949), дзе муза апісваецца як выпадковы часовы госць. У іншым вершы, «Што на сьвеце людзкія ахвяры…» (1952) голас паэта параўноўваецца з апошнім заміраючым крыкам у пустыні. Тым не менш, у вершы «З табою мы заўсёды неразлучна…» (1953) паэзія паўстае як сапраўдны таварыш і падтрымка ў доўгім і зусім не лёгкім жыцці, паўстае тым, што дазваляе паэту скінуць ланцугі і адшукаць шлях да ісціны. Апошнія шэсць радкоў верша ўтрымліваюць у сабе сапраўдны пэан (пераможную песню) і яскрава паказваюць, чым ёсць сэнс паэзіі для У. Клішэвіча:

 

О, дзіўны верш, о верш красы –
паэзіі ўсяе аснова –
вясёлкі колерам рассып
Ўсю прыгажосць на сілу словаў.

 

Апошнія вершы У. Клішэвіча, адрасаваныя ягоным новым таварышам у Савецкай Беларусі, ужо згадваліся, але ў адным з іх, «Сябрам», ён зноў сцвярджае свежасць сваёй паэтычнай думкі, і, што не дзіўна ў агульным кантэксце, выказвае жаданне жыць у згодзе і сяброўстве. Праўда, у двойчы паўторанай фразе «аднадумцам па пяру» прысутнічае пэўная двухсэнсоўнасць: ці гэтыя словы адносяцца да савецкіх беларускіх паэтаў з якімі сустракаўся У Клішэвіч падчас двух сваіх апошніх візітаў на радзіму, ці да тых паэтаў-эмігрантаў (найбольш знакаміты з іх – Масей Сяднёў), якія з"ехалі з Беларусі ў той жа час, што і У. Клішэвіч.

Урэшце, трэба згадаць эпічную паэму ў дзесяці частках «Васіль Каліна» (1965), дзе апісваецца сялянскае жыццё на Беларусі, пачынаючы з часоў царызму, затым – падчас рэвалюцыі, НЭПу, калектывізацыі і сталінскага тэрору, закранаецца Вялікая Айчынная вайна і пасляваенны перыяд. Аповед вядзецца часам ад трэцяй асобы, часам ад першай, прысутнічаюць дыялагічныя ўрыўкі. У паэме каля 500 строф, кожная з якіх мае рыфмоўку aBaBCCdeed. Гэта стварае агульнае ўражанне манатоннасці, часам нават банальнасці, хаця падзеі апісаны дастаткова драматычна. На пачатку чацвёртай часткі У. Клішэвіч сам выступае ў абарону літараіурных вартасцяў паэмы, сдвярджаючы, што ён піша для сябе, а не для «бяздушных крытыкаў». Першая і апошняя строфы могуць даць пэўнае ўяўленне пра гэты незвычайны і фармальна складаны, але ўсё ж такі маргінальны літаратурны твор:

 

На поўдні Случчыны багатай,
Сярод палёў і сьпелых ніў,
Дзе клён шумеў над беднай хатай, –
Васіль Каліна ціха жыў.
Там дзед яго пражыў жыцьцё
I адышоў у небыцьцё.
Ды толькі помнік – крыж пахілы –
Жыцьцю дзядоў і іхным мукам
Стаяў адзін, як сьведка ўнукам,
Ускрай зарослае магілы.

На сьвеце праўда не загіне.
Пра іх раскажуць песьняры,
Пра Васіля і аб Галіне –
Ахвяраў сталінскай пары.
I аб табе, турмы сям"я,
Ахвяра – вось табе імя.
Я сам прайшоу дарогай мукаў,
Ня зычу шлях такі нікому –
Галодны раб кайла і лому
На холадзе зубамі стукау.

 

Жыццё У. Клішэвіча было бурным, але не трагічным, нягледзячы на перажытае ім у маладосці. Напэўна, перш за ўсё ён запомніцца сваёй лірычнай паэзіяй, і асабліва – творамі, напісанымі ў сібірскай высылцы.

 

Арнольд МАКМІЛІН,
Беларуская літаратура дыяспары. – Мн.: УП «Тэхнапрынт», 2004.
Пераклад з ангельскай мовы – В. Бурлак, В. Жыбул.
Аблічбоўка тэксту - Уладзімір ХВОРАЎ.