06.07.2016

Пісьменнікі не паміраюць. Яны застаюцца з намі назаўсёды. Перачытваючы іх творы, мы можам нібы весці з імі гаворку. Ян Скрыган пакінуў пасля сябе значную ва ўсіх сэнсах творчую спадчыну, і яна заслугоўвае таго, каб яе чыталі, ведалі і разам з аўтарам думалі над шматстайнымі праблемамі жыцця. Усе творы пісьменніка пачэрпнуты з глыбіняў нацыянальнага жыцця, і гэта, напэўна, асноўная рыса яго творчасці. Нягледзячы на адносна невялікія памеры літаратурнай спадчыны Яна Скрыгана, яго тонкае адчуванне мовы і формы, яго пачуццёвасць і рэалізм разам са шчырым і глыбокім патрыятызмам гарантуюць яму месца адной з галоўных фігур беларускай літаратуры XX стагоддзя.

Ян, Янка (Іван Аляксеевіч) Скрыган – пісьменнік, паэт, навеліст, нарысіст, публіцыст і крытык – нарадзіўся ў вёсцы Труханавічы Капыльскага раёна Мінскай вобласці ў сялянскай сям'і. Пачатковую адукацыю атрымаў у мясцовай царкоўнапрыходскай школе, потым вучыўся ў Слуцку ў Беларускай гімназіі і сельскагаспадарчым тэхнікуме. Сапраўдны пераварот у свядомасці юнака зрабілі кнігі Я. Купалы, Я. Коласа, З. Бядулі. Высокі прыклад служэння роднаму слову, народу паклікаў яго да літаратурнай працы. У 1924 г. Ян Скрыган стаў супрацоўнікам слуцкай акруговай газеты «Вясковы будаўнік». Пасля ліквідацыі акругі і пераезду ў Расоны працаваў загадчыкам Народнага дома пры выканкоме, затым – у рэдакцыі газеты «Чырвоная Полаччына», дзе пазнаёміўся з П. Броўкам. У 1932 г. закончыў літаратурна-лінгвістычнае аддзяленне БДУ. Быў членам літаратурных аб'яднанняў «Маладняк» і «Літаратурна-мастацкая камуна». Будучы студэнтам, займаўся грамадска-палітычнай работай: у 1929 г. выязджаў у Магілёўскую вобласць на калектывізацыю, у 1930 г. з брыгадай супрацоўнікаў газеты «Звязда» працаваў на Гомсельмашы па наладжванні сістэмнай арганізацыі заводскага жыцця, назіранні над якім перададзены ў кнігах нарысаў. У 1933–1936 гг. працаваў у рэдакцыі газеты «Літаратура і мастацтва».

Дэбютаваў Ян Скрыган вершамі ў 1925 г. Малады паэт падпісваўся незвычайнымі псеўданімамі: Пірат, Відук, Янка Відук. Пазней сам тлумачыў іх сэнс наступным чынам: «Пірат» нясе ў сабе разбуральна-рэвалюцыйную ідэю перамен, знішчэння ўсяго старога, «Відук» – сімвал неадольнага жыццесцвярджэння, так на Случчыне называюць дзікі мак-самасейку. Першыя паэтычныя спробы створаны пад уплывам вельмі прыкметнай фігуры ў літаратурным жыцці 20-х гадоў – Паўлюка Шукайлы (1904–1939), які быў гарачым прыхільнікам футурызму. Не адзін год аддаў Ян Скрыган марным намаганням засвоіць творчыя прынцыпы гэтага кірунку, пакуль не зразумеў, што гэта не яго дарога. Нейкі час захапляўся Байранам. Творчы шлях Скрыгана-празаіка пачаўся з апавядання «Таіса» (1927) і аповесці «Затока ў бурах» (1929, дапрацоўвалася ў 1956 г.). Пераход да прозы быў не просты. Ад некаторых іншых маладнякоўцаў Ян Скрыган адрозніваўся арыентаванасцю на традыцыю, вострым адчуваннем мовы, любасцю да роднага слова, імкненнем вучыцца, а не вучыць.

Ян Скрыган – адзін з першапраходцаў беларускага нарыса як новага літаратурнага жанру, і гэта малая форма стала ўзорам яго надзвычайна лінгвістычна багатай і глыбока нацыянальнай творчасці. У 1929 г. выходзіць у свет адзін з першых нарысаў – «Новая зямля», у хуткім часе з'яўляюцца зборнікі нарысаў – «Шугае сонца» (1930), «Права на энтузіязм» (1932), «Недапісаны профіль» (1932). Далейшая творчая дзейнасць пісьменніка знаходзіць працяг у зборніку апавяданняў «Сустрэчы» (1935), якому характэрна выдатнае валоданне мовай, асабліва сваім родным слуцкім дыялектам, добрае адчуванне часу, патрыятызм, маральныя прынцыпы. Актыўная грамадская і літаратурная дзейнасць была раптоўна спынена: 13 лістапада 1936 г. Яна Скрыгана беспадстаўна арыштавалі за «контррэвалюцыйную дзейнасць» і асудзілі на дзесяць год пазбаўлення волі з высылкай у Сібір (Кемераўскую вобласць). У 1946 г. ён быў вызвалены, аднак пазбаўлены грамадзянскіх правоў на пяцігадовы тэрмін. Працаваў на пасадзе бухгалтара на гідролізным заводзе ў Фергане, на сланцахімічным камбінаце ў Эстоніі, куды пераехаў, каб быць бліжэй да роднай Беларусі, дзе яму было забаронена жыць. 25 чэрвеня 1949 г. зноў арыштаваны і высланы ў Сібір, у Сухабузімскі раён, дзе працаваў бухгалтарам у райкамгасе і МТС. У снежні 1954 г. з Івана Аляксеевіча былі зняты ўсе абвінавачанні, і ён быў поўнасцю рэабілітаваны і адноўлены ва ўсіх правах. Пасля вяртання ў Мінск пісьменнік актыўна ўключыўся ў літаратурную дзейнасць рэспублікі: працаваў рэдактарам у Дзяржвыдавецтве БССР, літкансультантам Саюза пісьменнікаў, рэдактарам і намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Полымя». Як добры знаўца мовы быў запрошаны галоўным рэдактарам выдавецтва «Беларуская савецкая энцыклапедыя» П. Броўкам на пасаду загадчыка літаратурна-кантрольнай рэдакцыі (1967–1975). Працаваў адказным сакратаром камітэта па Дзяржаўных прэміях БССР у галіне літаратуры, мастацтва і архітэктуры (1975–1985). Заслужаны работнік культуры Беларусі з 1985 г., узнагароджаны медалямі, Ганаровымі граматамі Вярхоўнага савета БССР, Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета Тувінскай АССР.

Выпрацаваны пісьменнікам прынцыповы падыход да мовы адыграў станоўчую ролю і тады, калі ён працаваў у рэдакцыі БелСЭ. Шмат зрабіў Ян Скрыган, каб мова энцыклапедыі ў разумнай меры ўзбагацілася з крыніц жывой гаворкі беларускага народа, каб яна была навукова дакладная і ў той жа час даступная масаваму чытачу. За ўдзел у стварэнні дванаццацітомнай БелСЭ Ян Скрыган атрымаў Дзяржаўную прэмію Беларусі 1976. Грунтоўная эстэтычна-творчая аснова, дасканалае веданне «дна душы» чалавека, яго мовы з багаццем сэнсу, гукаў (фарбаў і пахаў!) далі Яну Скрыгану магчымасць узяцца за пераклад твораў рускай літаратуры (І. Буніна, А. Астроўскага, М. Горкага і інш.). Галоўная якасць перакладаў – дакладнасць перадачы думкі і пачуцця, узнаўленне, стварэнне рускамоўнага арыгінала. Ян Скрыган лічыўся адмысловым стылістам як у мовазнаўчай тэорыі, так і ў творчай практыцы і быў паслядоўным змагаром за чысціню нацыянальнай літаратурнай мовы, заклікаў берагчы яе ад канцылярска-бюракратычных скажэнняў, займаючы па гэтай праблеме шырокі спектр пазіцый. Пісьменнікам апублікавана нямала навучальных артыкулаў, прысвечаных праблемам культуры мовы (яны ўвайшлі ў зборы твораў): «Думкі аб мове» (1957), «Яшчэ трохі аб мове», «Чары слова», «Блізкія сэрцу думкі», «Беглыя запісы» (1963), «Клопат» (1984), «Дабрыня і яшчэ сёе-тое» (1984) і інш.

Пасля ссылкі за кароткі тэрмін пісьменнік апублікаваў цэлы шэраг празаічных зборнікаў, цэнтральнай тэмай якіх было захаванне і ўзбагачэнне духоўных рэсурсаў чалавека – «Апавяданні» (1956), «Наталя» (1957), «Няпрошаная сляза» (1958), «Скажы адно слова» (1961). У 1964 г. да свайго шасцідзесяцігоддзя Ян Скрыган выдае зборнік «Свая аповесць», у аснове якога – памяць, што з'яўляецца галоўным сувязным звяном гісторыі, таму кніга расказвае пра аўтара, яго творчасць і пра сучаснікаў. Яна ёсць добры прыклад «спавядальнага» пісьма, дзякуючы якому пісьменнік здолеў суаднесці свой уласны жыццёвы досвед з жыццём іншых людзей і такім чынам стварыць шырокую і дынамічную карціну жыцця Беларусі XX ст. Няпросты лёс Яна Скрыгана найперш праглядваецца ў творах «Парог» і «Свая аповесць», дзе ён перадаў некаторыя «экзатычныя» моманты сваёй біяграфіі. Рознае зведаў аўтар на сваім вяку – і светлае, радаснае, і змрочнае, гаркотнае, драматычнае, але і ў тых умовах збярог душэўную далікатнасць і шчодрасць, добразычлівасць і веру ў чалавека. Якой дабрынёй і сардэчнасцю свецяцца яго апавяданні, колькі ў іх чуласці, спагады да чалавека ў горы, разумення людскіх пакут! Таму і сёння можна атрымаць сапраўдную духоўную асалоду, чытаючы такія апавяданні, як «Месячная ноч», «Над гаем кружылі буслы», «У старым доме», «У Кірылы на хутары», «Як спявалі песню», аповесць «Наталя» і інш. Мастацкая вартасць скрыганаўскай «малой» прозы не ў яе сюжэтнай займальнасці – яна кранае душу псіхалагічнай дакладнасцю, асаблівай атмасферай, калі з чытачом не проста гавораць, а гавораць усёй душою. Неяк Ян Скрыган сказаў: «Не трэба мудрагеліць і штукарыць. Пішы, як ходзіш. Галоўнае ў літаратуры – свая ўласная паходка». Яго паходку заўважылі многія. Шмат слушнага, пераканаўчага, цікавага і для сучаснага чытача было ў рэцэнзіях на яго творы С. Андраюка, Б. Бур'яна, Г. Юрчанкі, М. Яроша і іншых. Многія творы Яна Скрыгана перакладзены на іншыя мовы свету. Як адна аповесць пра чалавека і час, чалавека і грамадства ўспрымаецца кніга «Кругі» (1969), якая складаецца з чатырох вялікіх частак, названых кругамі: «Парог», «Світанак», «Трывогі», «Сугучча». Сваёй асноўнай кнігай, завяршэннем многіх замыслаў лічыў Ян Скрыган гэту аўтабіяграфічную кнігу. У 1975 г. выйшаў двухтомнік выбраных твораў аўтара (перавыдадзены ў 1985 г.). Ян Скрыган стварыў літаратурныя партрэты шматлікіх таленавітых пісьменнікаў, пакінуў грунтоўныя і ўсхваляваныя ўспаміны аб іх (зборнікі «Ранішнія росы» (1965), «Некалькі хвілін чужога жыцця» (1979)).

Іван Аляксеевіч умеў шчыра радавацца чужому творчаму поспеху, з радасцю падтрымліваў маладых. Калі бачыў нешта вартае – дапамагаў, спрыяў, чым мог. Яму прыносілі і дасылалі вельмі шмат рукапісаў літаратары-пачаткоўцы – студэнты, вясковыя настаўнікі… Часта ездзіў выступаць на раён, у школах, клубах. Адказваў на лісты, аналізаваў дасланыя творы, асаблівую ўвагу звяртаў на мову. Пісаў Ян Скрыган да апошняга дня. Не стала пісьменніка 18 верасня 1992 г., пахаваны ён на Паўночных могілках. Гаворку пра непаўторнага чалавека і пісьменніка хочацца закончыць яго ж словамі: «Як жа мала трэба мець вялікаму пісьменніку, каб да яго ўсе гарнуліся, – толькі сябе. І як многа – каб у ім кожным бачыў таксама сябе».

 

Па матэрыялах Інтэрнэт-партала Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі


 

Янка Скрыган

Писатели не умирают. Они остаются с нами навсегда. Перечитывая их произведения, мы можем будто вести с ними разговор. Ян Скрыган оставил после себя значительное во всех смыслах творческое наследие, и оно заслуживает того, чтобы его читали, знали и вместе с автором думали над многообразными проблемами жизни. Все произведения писателя почерпнуты из глубин национальной жизни, и это, наверное, основная черта его творчества. Несмотря на относительно небольшие размеры литературного наследия Яна Скрыгана, его тонкое ощущение языка и формы, его чувственность и реализм вместе с искренним и глубоким патриотизмом гарантируют ему место одной из главных фигур белорусской литературы XX века.

Ян, Янка (Иван Алексеевич) Скрыган – писатель, поэт, новеллист, очеркист, публицист и критик – родился в деревне Трухановичи Копыльского района Минской области в крестьянской семье. Начальное образование получил в местной церковно-приходской школе, потом учился в Слуцке в Белорусской гимназии и Сельскохозяйственном техникуме. Настоящий переворот в сознании юноши сделали книги Я. Купалы, Я. Коласа, З. Бедули. Высокий пример служения родному слову, народу призвал его к литературной работе. В 1924 г. Ян Скрыган стал сотрудником слуцкой окружной газеты «Деревенский строитель». После ликвидации округа и переезда в Россоны работал заведующим Народным домом при исполкоме, затем – в редакции газеты «Красная Полотчина», где познакомился с П. Бровкой. В 1932 г. окончил литературно-лингвистическое отделение БГУ. Был членом литературных объединений «Молодняк» и «Литературно-художественная коммуна». Будучи студентом, занимался общественно-политической работой: в 1929 г. выезжал в Могилёвскую область на коллективизацию, в 1930 г. c бригадой сотрудников газеты «Звязда» работал на Гомсельмаше по налаживанию системной организации заводского жизни, наблюдения над которой переданы в книгах очерков. В 1933–1936 гг. работал в редакции газеты «Литература и искусство».

Дебютировал Ян Скрыган стихами в 1925 году. Молодой поэт подписывался необычными псевдонимами: Пират, Видук, Янка Видук. Позже сам объяснял их смысл следующим образом: «Пират» несёт в себе разрушительно-революционную идею перемен, уничтожения всего старого, «Видук» – символ непреодолимого жизнеутверждения, так на Случчине называют дикий мак-самосей. Первые поэтические опыты основаны влиянием очень заметной фигуры в литературной жизни 1920-х годов – Павлюка Шукайло (1904–1939), который был страстным поклонником футуризма. Не один год отдал Ян Скрыган безуспешным усилиям усвоить творческие принципы этого направления, пока не понял, что это не его путь. Какое-то время увлекался Байроном. Творческий путь Скрыгана-прозаика начался с рассказа «Таисия» (1927) и повести «Затока в бурях» (1929, дорабатывалась в 1956 г.). Переход к прозе был не прост. От некоторых других молодняковцев Ян Скрыган отличался ориентированностью на традицию, острым чувством языка, любовью к родному слову, стремлением учиться, а не учить.

Ян Скрыган – один из первопроходцев белорусского очерка как нового литературного жанра, и эта малая форма стала образцом его чрезвычайно лингвистически богатого и глубоко национального творчества. В 1929 г. выходит в свет один из первых очерков – «Новая земля», в скором времени появляются сборники очерков – «Полыхает солнце» (1930), «Право на энтузиазм» (1932), «Недописанный профиль» (1932). Дальнейшая творческая деятельность писателя находит продолжение в сборнике рассказов «Встречи» (1935), которому характерно отличное владение языком, особенно своим родным слуцким диалектом, хорошее чувство времени, патриотизм, нравственные принципы. Активная общественная и литературная деятельность была внезапно прекращена: 13 ноября 1936 г. Яна Скрыгана безосновательно арестовали за «контрреволюционную деятельность» и осудили на десять лет лишения свободы с высылкой в Сибирь (Кемеровскую область). В 1946 году он был освобождён, однако лишён гражданских прав на пятилетний срок. Работал в должности бухгалтера на гидролизном заводе в Фергане, на сланцехимическом комбинате в Эстонии, куда переехал, чтобы быть ближе к родной Беларуси, где ему было запрещено жить. 25 июня 1949 г. вновь арестован и выслан в Сибирь, в Сухобузимский район, где работал бухгалтером в райкомхозе и МТС. В декабре 1954 года с Ивана Алексеевича были сняты все обвинения, и он был полностью реабилитирован и восстановлен во всех правах. После возвращения в Минск писатель активно включился в литературную деятельность республики: работал редактором в госиздательстве БССР, литконсультантом Союза писателей, редактором и заместителем главного редактора журнала «Полымя». Как хороший знаток языка был приглашён главным редактором издательства «Белорусская советская энциклопедия» П. Бровкой на должность заведующего литературно-контрольной редакцией (1967–1975). Работал ответственным секретарём комитета по Государственным премиям БССР в области литературы, искусства и архитектуры (1975–1985). Заслуженный работник культуры Беларуси с 1985 года, награждён медалями, Почётными грамотами Верховного Совета БССР, Почётной грамотой Верховного Совета Тувинской АССР.

Выработанный писателем принципиальный подход к языку сыграл положительную роль и тогда, когда он работал в редакции БелСЭ. Много сделал Ян Скрыган, чтобы язык энциклопедии в разумной мере обогатился из источников живой речи белорусского народа, чтобы она была научно точная и в то же время доступна массовому читателю. За участие в создании двенадцатитомной БелСЭ Ян Скрыган получил Государственную премию Беларуси (1976). Обстоятельная эстетически-творческая основа, доскональное знание «дна души» человека, его языка с богатством смысла, звуков (красок и запахов!) дали Яну Скрыгану возможность взяться за перевод произведений русской литературы (И. Бунина, А. Островского, М. Горького и др.). Главное качество переводов – точность передачи мысли и чувства, повторение, соответствующее русскоязычному оригиналу. Ян Скрыган считался особым стилистом как в языковедческой теории, так и в творческой практике и был последовательным борцом за чистоту национального литературного языка, призывал беречь его от канцелярско-бюрократических искажений, занимая по этой проблеме широкий спектр позиций. Писателем опубликовано немало учебных статей, посвящённых проблемам культуры речи (они вошли в собрание сочинений): «Мысли о языке» (1957), «Ещё немного о языке», «Чары слова», «Близкие сердцу мысли», «Беглые записи» (1963), «Забота» (1984), «Доброта и ещё кое-что» (1984) и др.

После ссылки за короткий срок писатель опубликовал целый ряд прозаических сборников, центральной темой которых было сохранение и обогащение духовных ресурсов человека – «Рассказы» (1956), «Наталья» (1957), «Незваная слеза» (1958), «Скажи одно слово» (1961). В 1964 г. к своему шестидесятилетию Ян Скрыган издаёт сборник «Своя повесть», в основе которого – память, что является главным связующим звеном истории, поэтому книга рассказывает об авторе, его творчестве и о современниках. Она явилась хорошим примером «исповедального» письма, благодаря которому писатель сумел соотнести собственный жизненный опыт с жизнью других людей и таким образом создать широкую и динамичную картину жизни Беларуси XX в. Непростая судьба Яна Скрыгана прежде всего просматривается в произведениях «Порог» и «Своя повесть», где он передал некоторые «экзотические» моменты своей биографии. Всякого повидал автор на своём веку – и светлое, радостное, и мрачное, горестное, драматическое, но и в тех условиях сохранил душевную хрупкость и щедрость, доброжелательность и веру в человека. Какой добротой и сердечностью светятся его рассказы, сколько в них чуткости, сострадания к человеку в горе, понимания человеческих страданий! Поэтому и сегодня можно получить настоящее духовное наслаждение, читая такие рассказы, как «Лунная ночь», «Над рощей кружили аисты», «В старом доме», «У Кирилла на хуторе», «Как пели песню», повесть «Наталья» и др. Художественная ценность скрыгановской «малой» прозы не в её сюжетной занимательности – она трогает душу психологической точностью, особой атмосферой, когда с читателем не просто говорят, а говорят всей душой. Как-то Ян Скрыган сказал: «Не надо умничать и фокусничать. Пиши, как ходишь. Главное в литературе – своя собственная походка». Его походку заметили многие. Много верного, убедительного, интересного и для современного читателя было в рецензиях на его произведения С. Андреюка, Б. Бурьяна, Г. Юрченко, М. Пороши и других. Многие произведения Яна Скрыгана переведены на другие языки мира. Как одна повесть о человеке и времени, человеке и обществе воспринимается книга «Круги» (1969), которая состоит из четырёх больших ветвей, показанных кругами: «Порог», «Заря», «Тревоги», «Созвучие». Своей основной книгой, завершением многих замыслов считал Ян Скрыган эту автобиографическую книгу. В 1975 г. вышел двухтомник избранных произведений автора (переиздан в 1985 г.). Ян Скрыган создал литературные портреты многих талантливых писателей, оставил обстоятельные и взволнованные воспоминания о них (сборники «Утренние росы» (1965), «Несколько минут чужой жизни» (1979)).

Иван Алексеевич умел искренне радоваться чужому творческому успеху, с радостью поддерживал молодых. Когда видел что-то стоящее – помогал, способствовал, чем мог. Ему приносили и присылали очень много рукописей литераторы-новички – студенты, сельские учителя… Часто ездил выступать в районах, в школах, клубах. Отвечал на письма, анализировал присланные произведения, особое внимание обращал на язык. Писал Ян Скрыган до последнего дня. Не стало писателя 18 сентября 1992 г., похоронен он на Северном кладбище Минска. Речь о неповторимом человеке и писателе хочется закончить его же словами: «Как же мало нужно иметь великому писателю, чтобы к нему все тянулись, – только себя. И как много – чтобы в нём каждый видел тоже себя».

 

По материалам Интернет-портала Национальной библиотеки Беларуси, автор не указан
Перевод – Владимир ХВОРОВ

На заставке - Иван Алексеевич Скрыган