05.05.2016

На моём столе лежит небольшая брошюрка за 7 копеек, которой уже 54 года. Это сборник стихов «Слуцкий пояс», выпущенный издательством «Беларусь» в 1964 году. Предисловие к выпуску 1964 года написал Н.Е. Достанко – редактор Слуцкой подпольной газеты «Народный мститель». Приведу текст сначала на оригинальном языке, а уж потом перевод на русский.

КНІЖКА-ПАРТЫЗАНКА

У снежні 1963 года сярод розных архіўных матэрыялаў адной установы мой добры сябра зусім выпадкова натрапіў на невялікую кніжачку. На крыху цупкай вокладцы яе красаваўся чырвоны загаловак: «Слуцкі пояс». А побач маёй рукой было напісана: «Закончана друкаваць 18.ХІІ-43 г.».

Гэта быў, як прынята называць, падпісны экземпляр кніжкі вершаў Анатоля Астрэйкі, якую выдала Слуцкая падпольная газета «Народны мсцівец». Экземпляр быў адпраўлен з варожага тылу за фронт.

Цяпер партызанскі зборнік «Слуцкі пояс» не толькі библияграфічная рэдкасць, але унікальны музейны экспанат. Яго не было і ў мяне, рэдактара гэтай кніжкі-партызанкі. Вось чаму знойдзены экземпляр быў вялікім і дарагім падарункам.

I калі я бяру ў рукі гэтую рэліквію, з хваляваннем успамінаю нараджэнне, баявую дзейнасць паэтычнага зборніка, які быў узяты народнымі мсціўцамі на ўзбраенне ў грозны для нашай Радзімы час.

У падпольнай «Звяздзе», якая выдавалася ў зоне размяшчэння злучэння партызан Міншчыны, 25 верасня 1943 года я прачытаў верш Анатоля Астрэйкі «Беларусь-партызанка». Прачытаў адзін раз, адарваў свой позірк ад газеты і прадэкламаваў на памяць:

Мы асфальтам балота завём
I шасэйнай дарогай сцяжынку.
Два гады мы і косім і жнём,
Каб вялікія справіць дажынкі.

У дваццаці радках паэт па-майстэрску расказаў пра баявыя будні народных мсціўцаў, для якіх аўтаматы служаць касой, а сярпамі – гранаты… А якую цвёрдую ўпэўненасць выказаў ён у заключнай страфе свайго верша-клятвы:

Спее волі і шчасця прыход,
Што расце на франтах і палянках,
Не зламаць, не сагнуць мой народ,
Бо уся Беларусь – партызанка!

Неўзабаве я чуў, як дэкламавалі «Беларусь-партызанку» ў атрадах народных мсціўцаў, у навакольных вёсках. А дзесьці словы верша гучалі нават суровай песняй партызан…

Я ведаў, што Анатоль Астрэйка прыбыў з Вялікай зямлі да нас і заняў сваё месца ў радах адважных змагароў за чэсць, свабоду і незалежнасць маці-Радзімы. Мне вельмі хацелася ўбачыць паэта-партызана, пагутарыць з ім. I вось аднойчы ў нашу падпольную рэдакцыю, што знаходзілася на востраве Горнае ў Загальскіх балотах, прыехаў ён сам. Я папрасіў даць верш у нашу газету.

– А я не адзін верш, а цэлую кніжку хачу вам прапанаваць, – адказаў паэт.

У той вечар амаль да самага світання не патухаў агеньчык у нашай партызанскай зямлянцы. Паэт чытаў вершы, якія былі вельмі блізкімі і зразумелымі нам, краналі душу. Раніцай я запытаў у наборшчыц Любы Куляшовай і Любы Шаўчук, ці здолеюць яны набраць кніжку. Яны не задумваючыся ў адзін голас адказалі:

– Усё зробім!

А нястомныя друкары Валодзя Канановіч і Коля Торхаў адрапартавалі:

– Гатовы стаць на вахту!

Адчуваючы наш настрой, Анатоль Астрэйка адкрыў адзін сакрэт: яго прапанову аб выпуску кніжкі вершаў ухваліў сакратар Слуцкага падпольнага райкома партыі Іпаліт Сільвестравіч Канановіч. Ён жа даў заданне падпольшчыкам дастаць паперы на кніжку ў слуцкай нямецкай друкарні.

Зборнік хацелася добра аформіць. Партызанскія мастакі Саша Залаты і Саша Бяляеў доўга думалі над вокладкай, і, трэба сказаць, атрымалася яна нядрэннай. Я папрасіў іх зрабіць для вершаў літары-застаўкі, якія яны старанна выразалі на кляновых кубіках.

Для друкавання вокладкі кніжкі партызаны раздабылі чырвонай фарбы, а для пераплёту знайшлі нержавеючага меднага дроту.

Мы не спынялі выдання сваёй газеты «Народны мсцівец», лістовак. Больш месяца наш калектыў сапраўды нёс ударную вахту па выпуску «Слуцкага пояса». Не адыходзіў ад нас і аўтар.

«Слуцкі пояс» паступаў у атрады па меры яго друкавання. З ім народныя мсціўцы як з баявой зброяй ішлі на выкананне небяспечных заданняў.

«Няма сумнення, – пісаў у прадмове да зборніка сакратар Слуцкага падпольнага райкома КПБ I. Канановіч, – што вершы А. Астрэйкі падымуць новыя сотні, тысячы беларускіх сыноў і дачок на барацьбу з нямецка-фашысцкімі захопнікамі і поўнае выгнанне іх з прастораў нашай Радзімы».

I гэта сапраўды было так. Палымяныя радкі вершаў не толькі дапамагалі біць ворага, яны былі вялікай падтрымкай у цяжкі для партызан час. Супрацоўнік падпольнай «Звязды» партызан-журналіст Георгій Шчарбатаў 7 лютага 1944 года, вырваўшыся з варожай блакіроўкі партызанскіх атрадаў, запісаў у сваім дзённіку:

«Зараз, калі я пішу гэтыя радкі, мне прыпомніліся словы верша Анатоля Астрэйкі:

Адно нам толькі невядома,
Ды гэта цяжка знаць,
Ці давядзецца жыць нам дома,
Ці новы лес шукаць».

Гэта была страфа з верша «Партызанскі лагер», змешчанага ў «Слуцкім поясе».

Вядомы французскі пісьменнік-камуніст Луі Арагон у кнізе «Савецкія літаратуры» асобны раздзел прысвяціў беларускай літаратуры. Ён называе нашу рэспубліку «партызанскай краінай», «краінай песні», адзначае, што Беларусь мела сваіх партызанскіх песняроў, і сярод іх упамінае Анатоля Астрэйку.

Аб сіле слова паэта-партызана трапна сказаў аднойчы ў эпіграме А. Вялюгін:

Па прозвішчу Астрэйка,
а проста – Анатоль.
Крышыў у немцаў рэйкі
Яго лірычны тол.

З другім нараджэннем цябе, «Слуцкі пояс» – кніжка-партызанка!

 

М. Дастанка.

 

КНИЖКА-ПАРТИЗАНКА

В декабре 1963 года среди различных архивных материалов одного учреждения мой близкий друг совершенно случайно наткнулся на небольшую книжечку. На её некрепкой обложке красовался красный заголовок: «Слуцкий пояс». А рядом моей рукой было написано: «Закончена печатать 18.ХII-43 г.».

Это был, как принято называть, подписной экземпляр книги стихов Анатоля Астрейко, которую выдала Слуцкая подпольная газета «Народный мститель». Экземпляр был отправлен из вражеского тыла за фронт.

Сейчас партизанский сборник «Слуцкий пояс» не только библиографическая редкость, но и уникальный музейный экспонат. Его не было и у меня, редактора этой книжки-партизанки. Вот почему найденный экземпляр был большим и дорогим подарком.

И когда я беру в руки эту реликвию, с волнением вспоминаю рождение, боевую деятельность поэтического сборника, который был взят народными мстителями на вооружение в грозное для нашей Родины время.

В подпольной «Звезде», которая издавалась в зоне расположения соединения партизан Минщины, 25 сентября 1943 г. я прочитал стихотворение Анатоля Астрейко «Беларусь-партизанка». Прочитал один раз, оторвал свой взгляд от газеты и продекламировал наизусть:

Мы асфальтам балота завём
I шасэйнай дарогай сцяжынку.
Два гады мы і косім і жнём,
Каб вялікія справіць дажынкі.

В двадцати строках поэт мастерски рассказал о боевых буднях народных мстителей, для которых автоматы служат косой, а серпами – гранаты… А какую твёрдую уверенность выразил он в заключительной строфе своего стихотворения-клятвы:

Спее волі і шчасця прыход,
Што расце на франтах і палянках,
Не зламаць, не сагнуць мой народ,
Бо уся Беларусь – партызанка!

Вскоре я слышал, как декламировали «Беларусь-партизанку» в отрядах народных мстителей, в окрестных деревнях. А где-то слова стихотворения звучали даже суровой песней партизан…

Я знал, что Анатоль Астрейко прибыл с Большой земли к нам и занял своё место в рядах храбрых борцов за честь, свободу и независимость матери-Родины. Мне очень хотелось увидеть поэта-партизана, пообщаться с ним. И вот однажды в нашу подпольную редакцию, что находилась на острове Горное в Загальских болотах, приехал он сам. Я попросил дать стих в нашу газету.

– А я не один стих, а целую книжку хочу вам предложить, – ответил поэт.

В тот вечер почти до самого рассвета не гас огонёк в нашей партизанской землянке. Поэт читал стихи, которые были очень близкими и понятными нам, трогали душу. Утром я спросил у наборщиц Любы Кулешовой и Любы Шевчук, сумеют ли они набрать книжку. Они, не задумываясь, в один голос ответили:

– Всё сделаем!

А неустанные печатники Володя Кононович и Коля Торхов отрапортовали:

– Готовы стать на вахту!

Чувствуя наше настроение, Анатоль Астрейко открыл один секрет: его предложение о выпуске книги стихов одобрил секретарь Слуцкого подпольного райкома партии Ипполит Сильвестрович Кононович. Он же дал задание подпольщикам достать бумаги на книжку в слуцкой немецкой типографии.

Сборник хотелось хорошо оформить. Партизанские художники Саша Золотой и Саша Беляев долго думали над обложкой, и, надо сказать, получилась она неплохой. Я попросил их сделать для стихов буквы-заставки, которые они тщательно вырезали на кленовых кубиках.

Для печатания обложки книжки партизаны раздобыли красной краски, а для переплёта нашли нержавеющей медной проволоки.

Мы не прекращали издания своей газеты «Народный мститель», листовок. Более месяца наш коллектив действительно нёс ударную вахту по выпуску «Слуцкого пояса». Не отходил от нас и автор.

«Слуцкий пояс» поступал в отряды по мере его печатания. С ним народные мстители как с боевым оружием шли на выполнение опасных заданий.

«Несомненно, – писал в предисловии к сборнику секретарь Слуцкого подпольного райкома КПБ И. Кононович, – что стихи А. Астрейко поднимут новые сотни, тысячи белорусских сыновей и дочерей на борьбу с немецко-фашистскими захватчиками и полное изгнание их с просторов нашей Родины».

И это действительно было так. Пламенные строки стихов не только помогали бить врага, они были большой поддержкой в трудное для партизан время. Сотрудник подпольной «Звезды» партизан-журналист Георгий Щербатов 7 февраля 1944 года, вырвавшись из вражеской блокады партизанских отрядов, записал в своём дневнике:

«Сейчас, когда я пишу эти строки, мне припомнились слова стихотворения Анатоля Астрейко:

Адно нам толькі невядома,
Ды гэта цяжка знаць,
Ці давядзецца жыць нам дома,
Ці новы лес шукаць».

Это была строфа из стихотворения «Партизанский лагерь», находящегося в «Слуцком поясе».

Известный французский писатель-коммунист Луи Арагон в книге «Советская литература» отдельный раздел посвятил белорусской литературе. Он называет нашу республику «партизанской страной», «страной песни», отмечает, что Беларусь имела своих партизанских поэтов, и среди них упоминает Анатоля Астрейко.

О силе слова поэта-партизана метко сказал однажды в эпиграмме А. Велюгин:

Па прозвішчу Астрэйка,
а проста – Анатоль.
Крышыў у немцаў рэйкі
Яго лірычны тол.

Со вторым рождением тебя, «Слуцкий пояс» – книжка-партизанка!

 

Н. Достанко.

 

Автор посвятил книгу слуцким партизанам бригады им. Чкалова. А вот полный текст предисловия И.С. Кононовича издания 1943 года.

Зборнік вершаў «Слуцкі пояс» напісаны беларускім паэтам А. Астрэйкам у суровыя дні барацьбы нашага народа супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Паэт праўдзіва напісаў пра тое, што ён перажыў, што ён бачыў. З болем у грудзях паэт гаворыць:

Куды ні паеду, куды ні пайду,–
Дарогай шасэйнай, шырокім гасцінцам,–
Усюды няшчасце, усюды бяду
У край беларускі прынеслі чужынцы.

Як верны сын сваёй Радзімы А. Астрэйка займае пачэснае месца ў радах барацьбітоў, змагаючыхся за чэсць, свабоду і незалежнасць роднай краіны.

Паэт – народны мсцівец – у тыле ворага словам верша і зброяй б"е нямецкіх акупантаў за залітую кроўю родную беларускую зямлю.

Я – партызан і зброі не складу
I не спыню крывавае расплаты,
Пакуль навек, як пласт, не пакладу
Апошняга чужынца-супастата.

Разам са сваім народам паэт упэўнены, што вораг будзе разбіты і перамога будзе за намі. Ён верыць, што савецкі народ адстаіць зямлю святую ад гора і бяды.

У кожным слове паэта – лютая нянавісць да чужынцаў, гітлераўскіх людаедаў, і гарачы заклік да беларускага народа – шырэй раздуваць полымя ўсенароднай вайны ў тыле ворага, каб хутчэй вызваліць родную зямлю ад нямецкіх акупантаў.

Няма сумнення, што вершы А. Астрэйкі падымуць новыя сотні, тысячы беларускіх сыноў і дачок на барацьбу з нямецка-фашысцкімі захопнікамі і поўнае выгнанне іх з прастораў нашай Радзімы.

 

I. Канановіч.
Сакратар Слуцкага падпольнага Райкома КП(б) Б.

 

ПРЕДИСЛОВИЕ

Сборник стихов «Слуцкий пояс» написан белорусским поэтом А. Астрейко в суровые дни борьбы нашего народа против немецко-фашистских захватчиков. Поэт правдиво написал о том, что он пережил, что он видел. С болью в груди поэт говорит:

Куды ні паеду, куды ні пайду,–
Дарогай шасэйнай, шырокім гасцінцам,–
Усюды няшчасце, усюды бяду
У край беларускі прынеслі чужынцы.

Как верный сын своей Родины А. Астрейко занимает почётное место в рядах борцов, сражающихся за честь, свободу и независимость родной страны.
Поэт – народный мститель – в тылу врага словом стиха и оружием бьёт немецких оккупантов за залитую кровью родную белорусскую землю.

Я – партызан і зброі не складу
I не спыню крывавае расплаты,
Пакуль навек, як пласт, не пакладу
Апошняга чужынца-супастата.

Вместе со своим народом поэт уверен, что враг будет разбит и победа будет за нами. Он верит, что советский народ отстоит землю святую от горя и беды.

В каждом слове поэта – лютая ненависть к чужакам, гитлеровским людоедам, и горячий призыв к белорусскому народу – шире раздувать пламя всенародной войны в тылу врага, чтобы скорее освободить родную землю от немецких оккупантов.

Нет сомнения, что стихи А. Астрейко поднимут новые сотни, тысячи белорусских сыновей и дочерей на борьбу с немецко-фашистскими захватчиками и полное изгнание их с просторов нашей Родины.

 

И. Кононович.
Секретарь Слуцкого подпольного райкома КП(б)Б.

 

Биография поэта проста. Анатоль Астрейко родился 24 июля 1911 года в крестьянской семье в деревне Песочное, что неподалёку от Копыля. Настоящее имя – Аким Петрович Астрейко. В 1930 году окончил двухлетние учительские курсы при Минском педтехникуме. В 1932–34 годах учился на литературном факультете Минского педагогического института. Тогда начал работать в белорусских газетах.

Во времена Великой Отечественной войны был ответственным секретарём сатирической газеты-плаката «Раздавим фашистскую гадину». Его дважды направляли на занятую фашистами территорию Беларуси. Находился в Слуцкой партизанской бригаде имени Чкалова. В те времена был написан сборник стихов о боевых делах народных мстителей, озаглавленный автором «Слуцкий пояс». Этот сборник в 1943 г. под редакцией Николая Достанко был издан в партизанской подпольной типографии, которая славилась выпуском слуцкой партизанской газеты «Народный мститель». После войны, в 1964 году сборник был переиздан.

В послевоенные годы возглавлял Гродненское отделение Союза писателей, был ответственным секретарём журнала «Ёжик».

Ещё в студенческие годы в газете «Красная смена» (в 1929 г. под псевдонимом Яким Звездный напечатан первый стих А. Астрейко «Годы всегда напевом новым»). В 1940 г. издал первый сборник стихов «Слава жизни». Рукопись второго сборника «Цвет» сгорел в время войны в Минске. В послевоенные годы вышли книги поэзии «Кремлёвские звезды», «Здравствуйте» (1948), «Земля моя» (1952), «Песня дружбы» (1956), «Отец мой, Неман» (1961), «Сердце настежь» (1965), «Цветёт вереск» (1975), «Земная Случчина» (1977), «Урожай тепла» (1978), а также стихотворная сказка «Ёлка» (1949) и поэма для детей «Приключения деда Михеда» (1956). в 1970 и в 1981 годах вышли «Избранные произведения» в двух томах.

Автор текстов многих популярных песен («Ой, отец мой, Неман», «Песня о Заслонове», «Шёлковые травы» и др.). Занимался также переводом на белорусский язык произведений писателей народов СССР.

Был награждён орденами «Красной Звезды» и «Знак почёта», медалями. Умер 23 августа 1978 года в возрасте 67 лет.

Анатоль Астрэйка нарадзіўся 24 ліпеня 1911 года ў сялянскай сям'і ў вёсцы Пясочнае, што непадалёку ад Капыля. Сапраўднае імя – Астрэйка Акім Пятровіч. У 1930 годзе скончыў двухгадовыя настаўніцкія курсы пры Мінскім педтэхнікуме. У 1932–34 гадах вучыўся на літаратурным факультэце Мінскага педагагічнага інстытута. Тады пачаў працаваць у беларускіх газетах.

У часы Вялікай Айчыннай вайны быў адказным сакратаром сатырычнай газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну». Яго двойчы накіроўвалі на занятую фашыстамі тэрыторыю Беларусі. Знаходзіўся на Случчыне ў партызанскай брыгадзе імя Чкалава. У тыя часы быў напісаны зборнік вершаў пра баявыя справы народных мсціўцаў, азаглаўлены аўтарам «Слуцкі пояс». Гэты зборнік у 1943 годзе пад рэдакцыяй Мікалая Дастанка быў выдадзены ў партызанскай падпольнай друкарні, якая славілася выпускам слуцкай партызанскай газеты «Народны мсцівец». Пасля вайны, у 1964 годзе зборнік быў перавыдадзены.

У пасляваенныя гады ўзначальваў Гродзенскае аддзяленне Саюза пісьменнікаў, быў адказным сакратаром часопіса «Вожык».

Яшчэ ў студэнцкія гады ў газеце «Чырвоная змена» (1929 пад псеўданімам Якім Зорны надрукаваны першы верш А. Астрэйкі («Гады заўжды напевам новым»). У 1940 выдаў першы зборнік вершаў «Слава жыццю». Рукапіс другога зборніка «Квецень» згарэў у час вайны ў Мінску. У пасляваенныя гады выйшлі кнігі паэзіі «Крамлёўскія зоры», «Добры дзень» (1948), «Зямля мая» (1952), «Песня дружбы» (1956), «Бацька мой, Нёман» (1961), «Сэрца насцеж» (1965), «Цвіціце верасы» (1975), «Зямная Случчына» (1977), «Ураджай цяпла» (1978), а таксама вершаваная казка «Елка» (1949) і паэма для дзяцей «Прыгоды дзеда Міхеда» (1956). У 1970 і 1981 гадах выйшлі «Выбраныя творы» у двух тамах.

Аўтар тэкстаў многіх папулярных песень («Ой бацька мой, Нёман», «Песня пра Заслонава», «Шаўковыя травы» і інш.). Займаўся таксама перакладам на беларускую мову твораў пісьменнікаў народаў СССР.

Быў узнагароджаны ордэнамі «Чырвонай Зоркі» і «Знак пашаны», медалямі.

 

Беларусь-партызанка

Мы асфальтам балоты завём
І шасейнай дарогі сцяжынку.
Два гады мы і косім, і жнём,
Каб вялікія справіць дажынкі.

Аўтаматы нам служаць касой,
А сярпамі – гранаты, наганы.
Не расою – варожай крывёй
Акрапляюць зямлю партызаны.

Там, дзе нас не чакаюць – мы там,
А дзе ладзяць засаду – абыдзем.
Тут усё паслухмянае нам,
Нават месяц, то ўстане, то задзе.

Спее волі і ўчасця прыход,
Што расце на франтах і палянах.
Не зламаць, не сагнуць мой народ,
Бо ўся Беларусь – партызанка.


Вакол балота. Востраў Зыслаў…

Вакол балота. Востраў Зыслаў.
I траў няскошаных журба.
А ты вартуй і праўду выстай,
Хаця грыміць па ёй пальба.

Я ведаю, што нас не змесяць
Ні бомбы, ні блакад пятля.
Не першы дзень, не першы месяц
Дрыжыць ад выбухаў зямля.

Няхай сярод іржавай твані
Не рай нам, не спакойны кут, –
Ідзе народнае змаганне,
Вяршым над ворагам свой суд.

За ўсё фашысцкі звер заплаціць
Сваёй паганаю крывёй,
За бацькі смерць, за гора маці,
За лютасць і разбой.

Не будзем мы чужынцаў цешыць
I ні асінай, ні сасной,
Не будзем іх на дрэвах вешаць,
Шкада ім роскашы такой.

Бо раззлуюцца нават дрэвы,
Што будзе ім не па сабе,
I поўныя суровым гневам
Адкінуць злыдняў ад сябе.

Ім толькі куля, жвір на вочы.
Пясок халодны без труны.
Зямля і тая неахвоча
Прымала вылюдкаў вайны.

…Шумяць на Зыславе бярозы,
Спяваюць спелыя бары.
Нам вораг заплаціў за слёзы,
За смерць, за кроў, за пустыры.


Мой запавет

Мне не было ніколі ў галаве,
Што буду я, закінуты ў Палессе,
Хадзіць па непакошанай траве,
Блукаць адзін па невядомым лесе.

Хадзіць штоноч са зброяй ля прысад,
З набытай партызанскай асцярогай,
Абходзіць скрыжаваныя дарогі,
Ды без патрэбы не бываць ля хат.

Тайком паўзці пад сховаю начы
Да заняволеных чужынцам сёлаў,
Цягнуць к варожым штабам на плячы
Гранат цяжкія звязкі, скрынкі з толам.

Я не магу сказаць, што лёгка мне:
Жыццё ніяк не песціць партызана,
Але затое ў роднай старане
Я ланцугом прыгнёту не скаваны.

Я сам жыцця і волі гаспадар,
I ад маёй рукі крывёю зыйдзе,
Калі пасмее мне зірнуць у твар
Да смерці зненавіджаны мной злыдзень.

За ім, як цень, я ўсюды па пятах,
Ці ён прылёг, ці сеў за стол, каб жэрці.
Я тут стаю, як помста, у дзвярах,
Каб нелюдзь пакараць суровай смерцю.

Няхай я не даем і не дасплю,
I ўскочу з недаголенай шчакою,
Але за родны край, які люблю,
Ні кроплі ворагу не дам спакою.

Я – партызан і зброі не складу
І не спыню крывавае расплаты,
Пакуль навек, як пласт, не пакладу
Апошняга чужынца-супастата.

 

Владимир ХВОРОВ
Оригинал книги из личной библиотеки Владимира БОЙКО