02.02.2016

Мемуарная літаратура Беларусі XVII ст. істотна пашырае нашы веды пра гісторыю роднага краю. Гэта адна з цікавейшых старонак нацыянальнай літаратурнай спадчыны. Але разам з тым яна, на жаль, яшчэ далёка не ўся ўведзена ў сучасны навуковы ўжытак. Многія з мемуарных помнікаў, якія былі выяўлены і апублікаваны яшчэ ў мінулым стагоддзі, сёння ўжо забыты і нават малавядомы для спецыялістаў. У ліку такіх помнікаў гістарычна-мемуарнай літаратуры XVII ст. цікавымі для нас з'яўляюцца прыватныя ўспаміны Яна Цадроўскага, прадстаўніка сярэдніх слаёў шляхецкага саслоўя, якое рабіла тады палітыку і нярэдка само было ахвярай гэтай палітыкі.

Ян Цадроўскі паходзіў з сям'і рэфармацыйнага евангеліцкага веравызнання, якая жыла на тэрыторыі сучаснага Салігорскага раёна Мінскай вобласці. Нягледзячы на тое, што ён не вылучаўся знатнасцю свайго паходжання і не займаў ніякіх дзяржаўных пасад, яму як прадстаўніку шляхецкага саслоўя неаднойчы даводзілася выконваць функцыі дэлегата ад Мінскага ваяводства ў крымінальных судах у Трыбунале Вялікага княства Літоўскага, быць дэпутатам у скарбны Трыбунал, паслом у сейме Рэчы Паспалітай і нават прымаць удзел у абранні караля Міхала Вішнявецкага. Жывучы ў бурныя часы, калі Рэч Паспалітая падвяргалася ваенным выпрабаванням на сваю дзяржаўную моц і ледзь не стала здабычаю магутных суседзяў, Ян Цадроўскі мусіў быць не толькі сведкам, але і непасрэдным удзельнікам некалькіх важных ваенна-палітычных выпадкаў. Так, у прыватнасці, па даручэнню земскай шляхты ён у 1656 г. ездзіў у Друю да рускага цара Аляксея Міхайлавіча са скаргаю на ваяводу Арсеньева, што той не лічыцца з правамі і прывілеямі мясцовай шляхты. У 1658 г. прымаў удзел у няўдачнай змове супроць маскоўскага войска ў Мінску, у пагроме рускага атрада ў Камянях Харэцкіх і некаторых іншых акцыях. I таму натуральна, што яго аўтабіяграфія ў такіх выпадках дае яркую ілюстрацыю таго, якім быў тагачасны стан роднага краю, якім быў лёс простага люду.

Па характару свайго зместу ўспаміны Яна Цадроўскага – гэта перш за ўсё сямейная хроніка, у якой галоўнае месца адведзена падзеям уласнага жыцця. Тады, бадай, не было такой шляхецкай сям'і, не кажучы ўжо пра магнатаў, якая не вяла сваіх так званых фамільных дыярыушаў. А ў іх яна заносіла запісы не толькі пра пасеў і збор збожжа, пра паездкі з зернем і сплавам у Гданьск або з лёнам у Крулявец, але і важнейшыя здарэнні ў краіне. У сем'ях жа больш заможнай шляхты, асобы якой уплывалі на лёс краіны сваёй службовай пасадай, парадай або зброяй, тады нават лічылася грамадзянскім абавязкам на працягу ўсяго свайго жыцця, дзе і ў якой бы сітуацыі яно не праходзіла – на войнах ці сеймах, запісваць амаль што кожны дзень сучасныя ім важнейшыя падзеі, якія тычыліся не толькі іх саміх, але і ўсёй краіны. Вядома, што ў такіх выпадках шляхта не абмінала ў сваіх дыярыушах пахваліцца ўласным родаводам, весці запісы нараджэнняў, заручын, шлюбаў сваіх дзяцей, смерці родных і знаёмых ім людзей, прыватных тых або іншых здарэнняў. Яна імкнулася напісаць аб сваіх знаёмствах, даць характарыстыку тых асоб, з якімі ёй даводзілася мець справу, а часам і падаць цікавы малюнак нацыянальных звычаяў свайго і іншых народаў. Усе гэтыя прыкметы фамільных дыярыушаў надзвычай ярка праявілі сябе і ва ўспамінах Яна Цадроўскага.

Нягледзячы на тое, што сямейная хроніка Яна Цадроўскага пануе над усім іншым матэрыялам, у ёй аўтар хоць і не багата, але ўвязвае ўласнае жыццё з жыццём тагачаснага грамадства. I гэта надае ўспамінам Яна Цадроўскага грамадскую значымасць. Яны чытаюцца з захапленнем, а ў пэўных сваіх месцах і як мастацкі твор. Так, у прыватнасці, аўтар вельмі ярка намаляваў жахлівы малюнак голаду, які прыйшлося перажыць яго землякам у 1657 г. Цяжка сказаць, ці быў знаёмы Ян Цадроўскі з дыярыушам Іосіфа Будзілы, удзельніка польскага паходу ў Маскву часоў рускай смуты. Але іх малюнкі голаду так ідэнтычны ў сваіх дэталях і фарбах, што ствараецца ўражанне, быццам бы яны напісаны адною рукою. З не меньшай цікавасцю чытаюцца і тыя месцы ўспамінаў Яна Цадроўскага, дзе ён паведамляе пра сваю місію да рускага цара Аляксея Міхайлавіча, або пра тое, як, нягледзячы на сваю інертнасць у палітычных адносінах, быў уцягнуты ў шляхецкую змову ў Мінску супроць царскага войска і потым мусіў ратавацца ўцёкамі ў Літву. З цікавасцю чытаюцца яго ўспаміны аб тым, як узбунтаваліся даведзеныя да голаду і адчаю сяляне і якую шкоду яны нанеслі яму самому.

Свае ўспаміны Ян Цадроўскі заканчвае расказам пра трагічную сцэну пагрому баптыстаў у Вільні, арганізаваную езуітамі 3 красавіка 1682 г. Не менш цікавымі шмат у якіх адносінах з'яўляюцца тыя старонкі гэтых успамінаў, дзе мемуарыст дзеліцца сваімі ўражаннямі аб двухразовай паездцы ў Галандыю, а адтуль у Францыю і Англію. Яго досыць сцісла выказаныя назіранні вельмі трапныя. Яны вылучаюцца сваёй мастацкай дасканаласцю, што сведчыць аб таленавітасці аўтара запісаў.

Пры ўсім тым, што ўвага мемуарыста галоўным чынам звернута на падзеі і факты сямейна-бытавога жыцця ўласнай асобы, успаміны Яна Цадроўскага, напісаныя ў дыдактычных мэтах для сваіх дзяцей, выходзяць з гэтых вузкаутылітарных рамак. Яны ў пэўнай ступені даюць нам зразумець псіхалогію тагачаснай сярэдняй і дробнай шляхты і яе паводзіны ў тых канкрэтна-гістарычных умовах грамадскага жыцця. Аўтар не паказвае таго, як ён выконваў свае службовыя даручэнні, але эатое ён не забывае даць іх пералік. Разам з тым зазначаў, што яму часам паміма яго ўласнай волі прыходзілася выконваць гэтыя даручэнні ад імя Мінскага ваяводства, і падкрэсліваў, што піша ён пра сваю дзейнасць для таго, каб яго дзеці ведалі, як ён сумленна «служыў свайму ваяводству і мілай Айчыне».

Аўтабіяграфічныя запісы Яна Цадроўскага яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. былі шырока вядомы ў рукапісных спісах у Навагрудскім павеце. Напісаны яны на польскай мове, якая тады ў прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя выконвала функцыю літаратурнай мовы.

Першая публікацыя успамінаў Яна Цадроўскага была зроблена ў 1855 г. у органе Маскоўскага таварыства гісторыі і старажытнасці расійскай – у «Временнику» (гл. кн. 23, раздзел «Рознае», стар. 13–33). Ажыццявіў яе Іосіф Малышэвіч, які служыў у той час пробашчам на Беласточчыне. Гэта публікацыя тэкста пададзена на польскай мове і ў перакладзе С. Б. Шадурскага на рускую мову, праўда, пераклад недасканалы. Загаловак яна мае такі: «Записная книга Яна Цедровского, собственноручно писанная, памятник исторический XVII в., найденный кс. Иосифом Малышевичем, магистром богословия, почетным корреспондентом Императорской публичной библиотеки». Польскі тэкст успамінаў пададзен там у падрадкоўі. У 1856 г. звесткі пра гэтыя аўтабіяграфічныя ўспаміны Яна Цадроўскага падаў Юліан Барташэвіч у «Бібліятэцы варшаўскай» за ліпень месяц, дзе ён пераказаў змест успамінаў мемуарыста і ахарактарызаваў ступень іх вартасці. Нарэшце ў 1859 г. іх выдаў на польскай мове ў Вільні Міхал Балінскі (гл. «Pamiętniki historyczne», стар. 141–152). I хоць крыніца гэтай публікацыі не агаворана, тэкстуальная зверка яе з публікацыяй I. Малышэвіча паказала іх абсалютную ідэнтычнасць. Розняцца толькі загалоўкі. У М. Балінскага тэкст называецца так: «Pamiętnik Jana Cedrowskiego własną jego ręką spisany u XVII wieku». Названыя публікацыі ўжо даўно сталі бібліяграфічнай рэдкасцю, а таму наспела неабходнасць у новай публікацыі ўспамінаў Яна Цадроўскага як у арыгінале, так і ў перакладзе іх на беларускую мову. Прапануемы ўвазе чытачоў наш пераклад падаецца з нязначнымі скарачэннямі тых месц, дзе гутарка ідзе пра няўдачныя нараджэнні дзяцей у сям'і мемуарыста, і зроблен ён па тэксту, надрукаваным М. Балінскім.

Успаміны Яна Цадроўскага, запісаныя яго ўласнаю рукой у XVII ст.

Я, Ян Цадроўскі, нарадзіўся 3 сакавіка 1617 г. у адным часу разам з маім братам панам Стэфанам Цадроўскім ад бацькі пана Яна Цадроўскага і маці пані Софіі Цёлкаўны Камароўскай у Пагосце [1], якое ляжыць за Слуцкам у трох мілях [2].

У 1631 г. бацька наш дабрадзей паслаў нас абодвух у Крулявец [3] вывучаць там у акадэміі нямецкую мову і навукі, дзе я адразу ж па прыездзе туды паламаў сабе мармуровым сталом галёнку правай нагі і праляжаў там на самавылячэнні паўгода.

У 1635 г. для прадаўжэння навукі паслаў нас абодвух дабрадзей бацька наш у Кракаўскую акадэмію.

У 1637 г. дабрадзей бацька мой аддаў мяне на службу да князя ягамосці пана Багуслава Радзівіла, які ў той час быў вялікім харунжым Вялікага княства Літоўскага. З ім я пабываў у чужых землях, куды мы спачатку ехалі з Гданьска да Штэціна [4] па Паморскай зямлі і праехалі праз усю Гальштынію ў напрамку на Любек [5] і Гамбург [6], якія ляжаць за Зундам [7], аж да Зунда [8] (дасяглі. – А. К.), горада дацкага караля; там мы бачылі дацкага караля Хрысціяна IV[9]. Адтуль ехалі сушаю да Амстэрдама, а ўсе грузы плылі морам.

Ягамосць князь затрымаўся ў Фрызіі, г. зн. у Гронідзе і ў Франікеры, а потым у Утрэхцкай акадэміі, да якой 7 гадзін язды ад Амстэрдама. Выехаўшы з Утрэхта, мы ехалі сушаю да Мідэльбурга, а потым морам да французскай крэпасці Кале, адтуль па сушы да Парыжа, галоўнага горада Францыі. У Францыі ў той час быў каралём Людовік XIII[10], бацька цяперашняга караля Людовіка XIV[11], які сваімі бязбожнымі ўчынкамі губіць нашу айчыну, змовіўшыся з туркам.

У Парыжы князь ягамосць пражыў месяцаў 7, потым падарожнічаў па ўсёй французскай зямлі аж да граніц Італіі. У гэтым падарожжы і я быў разам з ягамосцю князем, а другая частка моладзі заставалася ў Парыжы.

Пасля таго, як ягамосць князь вярнуўся з падарожжа па Францыі і пабыў у французскага караля, якому даваў сваё паручыцельства за Яна Казіміра [12] (на той час польскага каралевіча, што знаходзіўся ў французскай турме), ён паехаў сушаю ў размешчаны на беразе мора французскі горад-крэпасць Кале. А адтуль цераз праліў накіраваўся ў англійскі порт Дуўр, дзе ўся моладзь і чэлядзь заставалася сядзець на месцы, а я ездзіў з князем ягамосцю аж у Лондан, галоўны горад Англіі.

Там жа княжа ягамосць быў у англійскага караля Карла [13], таго самага, якому потым яго ўласныя падданыя ўчынілі суд і адсеклі галаву.

З Англіі князь зноў вярнуўся ў Галандыю і знаходзіўся ў Утрэхце. Потым князь ягамосць адправіў частку моладзі з Галандыі ў Літву, разам з якою паслаў і мяне для нагляду за ёю.

З Галандыі ў Гданьск мы прыплылі па моры, а потым на ботах накіраваліся ў Крулявец. Там перад самым замкам (на месцы, сапраўды фатальным для мяне) я быў цяжка паранены ў галаву ад ахмялеўшай моладзі князя ягамосці, а дакладней ад пана Самуіла Стаброўскага, сына пана Адама Стаброўскага. Вылечаны ад той раны незнаёмым мне чалавекам, які служыў у замку пісарам, я прыехаў да дабрадзеяў бацькоў маіх і застаў бацьку дабрадзея майго ўжо хворага; ён потым памёр 20 верасня 1640 г. у Айнаровічах.

У 1641 г. ягамосць пан рэчыцкі стараста Урандоўскі, які на той час быў аканомам усіх маёнткаў князя ягамосці пана харунжага Вялікага княства Літоўскага, паслаў мяне з грашыма ў Галандыю да князя ягамосці. Накіроўваючыся туды, я прыехаў у Гданьск, адкуль пусціўся морам у Зунд на новым караблі якогасьці Пятра Петэрсона, які і сам знаходзіўся на гэтым караблі.

Калі мы з Зунда паплылі ў Галандыю і ўжо мінулі гару Кольно, у тым флоце на той час было 80 галандскіх купецкіх караблёў, не лічачы двух канвойных. I калі на моры пачаўся шторм і ўзніклі вялікія хвалі, гэты карабель, на якім я быў з часткаю нашых людзей (а сярод іх знаходзіўся і той пан Пшыпкоўскі, што потым служыў оберлейтэнантам пры каралю ягамосці Казіміры-Адрачэнцы [14] і пазней загінуў ад рускай кулі пад Коўнам), відаць, будучы перагружаным збожжам, пачаў небяспечна нахіляцца на адзін бок. Тады матросы адкрылі палубу карабля і сталі высыпаць збожжа ў мора. Тым часам вал вады так моцна ўдарыў у борт карабля, што ледзь не патапіў яго.

Матросы зноў закрылі палубу і, не маючы ўжо магчымасці плысці далей з іншымі караблямі, павесілі на нашым караблі знак тапельцаў, г. зн. чорную харугву, якая патрабавала паратунку, але ў такі вялікі шторм кожны-дбаў пра сябе.

Тым часам усе караблі пайшлі цугам разам з канвойнымі ў напрамку Амстэрдама, а наш карабель пагнала ветрам назад да Зунда. I калі мы ўжо набліжаліся да той самай гары Кольно, перад намі паказалася некалькі караблёў піратаў, г. зн. марскіх разбойнікаў з г. Дзюнкерка. Убачыўшы іх у падзорную трубу, нашы матросы пачалі сумнявацца за сябе, яны зноў адвярнуліся ад іх і паплылі туды, куды нас гнаў вецер, а піраты гналіся за намі, ад якіх мы ўцякалі два дні і дзве ночы, але не маглі пазбавіцца ад іх. Нарэшце на трэці дзень убачылі нашы ў ладзорную трубу бераг сушы, да якога нас нёс сам вецер. Потым ён занёс нас паміж скал, аб якія пачаў біць наш карабль. Тады мы кінуліся ў бот, што быў на караблі. Усе, хто быў на караблі, выйшлі жывымі на бераг Ютландыі, які належыў дацкай дзяржаве, а карабль разбіўся ў шматкі. Піраты здалёк абмінулі нас. Мы потым пешшу ішлі па беразе мора амаль што да самай Гальштыніі, а пасля наймалі для сябе фурманаў у Гамбург [15] і Амстэрдам.

Грошы, якія я вёз князю ягамосці, былі ў залатой валюце і таму я іх вынес на сабе, а на іншыя быў вексель, выдадзены ў Гданьску. Другія рэчы, якія я суправаджаў для князя ягамосці, а іменна: турэцкі шацёр і венгерскае віно, за якое нас ледзь не пазабівалі ютландчыкі, калі мора выкінула бочку на бераг, усе патанулі.

У 1642 г. князь ягамосць паслаў мяне зноў з Галандыі ў Літву.

У 1643 г. даў мне князь ягамосць кіраўніцтва ў Старой вёсцы [16] на Падляшшы, міль 12 ад Варшавы.

16 лютага 1648 г. я ажаніўся з паненкай Марыянай Швейкоўскай, дачкою навагрудскага харунжага Самуіла Швейкоўскага і Ядвігі Самсонаўны Падбярэскай-Швейкоўскай. Вяселле было ў Мінску. А праз некалькі дзён пасля мае жаніцьбы выйшла замуж і маці дабрадзейка мая за ягамосць пана Філона Тышкевіча, які быў мінскім земскім суддзёй. Але не доўга, толькі некалькі тыдняў пражыў з маёй маці ягамосць пан суддзя, бо ў хуткім часе паехаў з Айнаровіч у свой маёнтак у Лагойск, там яго напаткала якаясьці меланхолія, з прычыны яе ён параніў сябе шабляю, хоць і не небяспечна для здароўя, аднак памёр ад той раны. Усе людзі думалі, што прычынаю смерці ягамосці былі чары пэўных белых галоў [17]. Няхай сам пан бог будзе яму ў тым суддзёю.

5 мая 1649 г. у Старай Вёсцы на Падляшшы памёрла бяздзетнаю мая жонка Марыяна Швейкоўская. Пахавана яна ў Венграўскім саборы на Падляшшы, у горадзе князя ягамосці пана Багуслава Радзівіла, канюшага Вялікага княства Літоўскага, 2 верасня 1649 г.

30 кастрычніка 1650 г. я ажаніўся з паненкай Ганнай Мірскай, дачкою стражніка Вялікага княства Літоўскага і Кацярыны Капчэўскай, дачкі мінскага стольніка. Вяселле было ў Капылі, горадзе і сядзібе князя ягамосці пана канюшага Вялікага княства Літоўскага.

12 верасня 1651 г. а першай гадзіне пасля паўдня ў Атрубку нарадзіўся мой першы сын, хрысціў яго ксёндз Якуб Хелхоўскі, прапаведнік мінскага сабора. Далі яму імя дзеда, ягамосці пана стражніка Вялікага княства Літоўскага Грыгорыя. Сведкамі хрышчэння былі брат мой пан Стэфан Цадроўскі са сваім старшым сынам, а кумою яемосць паня Алена Воўкаўна, жонка Станіслава Залескага…

24 кастрычніка 1653 г. а сёмай гадзіне пасля паўдня нарадзілася мне дачка ў Айнаровічах. Хрысціў яе ксёндз Якуб Хелхоўскі, прапаведнік мінскага сабора. 30 кастрычніка на святым хрышчэнні далі ёй імя Кацярына. Сведкамі былі мой брат пан Тамаш Цадроўскі, а кумою маці дабрадзейка мая з паняй жонкай брата майго Стэфана Цадроўскага.

29 ліпеня 1655 г. у Прамезе, маёнтку яемосці пані Раіны Тэафіліі Мірскай Пакашовай, сястры мае жонкі, калі мы там знаходзіліся ў бежанцах ад маскоўскага войска, нарадзіла мне мая жонка дачку паміж 10-й і 11-й гадзінамі перад поўднем, якую неадкладна ж назаўтра ахрысціў ксёндз Якуб Хелхоўскі, прапаведнік у той час промезскага сабора. Далі ёй імя на святым хрышчэнні Тэафіля. Сведкамі былі мой брат пан Тамаш Цадроўскі з яемосцю паняй Пакашовай і яемосцю паняй Софіяй Мірскай, дачкою стражніка Вялікага княства Літоўскага.

8 жніўня 1655 г. войска маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча авалодала Вільнам, нам тады прышлося ўцякаць у Жмудзь [18], дзе мы ў той час спадзяваліся на заступніцтва ягамосці швецкага караля [19].

30 лістапада 1655 г. у Шаўлях, дзе мы знаходзіліся ў бежанцах ад маскоўскага войска, памёрла мая любімая дачка Кацярына ад воспы. Пахавана яна 9 снежня на могілках краснаголінскага сабора ў 4-х мілях ад Шавель, дзе прапаведнікам у той час быў ксёндз Станіслаў Мінкевіч. Пахавальнае казанне рабіў ксёндз Давыд Рэдэр. Тэкст быў з Прытчаў Саламонавых з раздзела 12 верша 5: «Адыходзе чалавек да дому вечнага»…

У красавіку 1656 г. Жмудзь пачала бунтаваць супраць шведаў, а таму я з жонкай і сваімі дзеткамі выехаў са Жмудзі дадому, куды прыехаў 28 мая. I ледзь толькі прыехаў дамой, як пачаў араць пад яравыя і агароды. У тым годзе я не пасеяў нічога, толькі кварт [20] 9 гароху, якога купіў у Мінску. Намалаціў яго больш за паўтары бочкі.

21 сакавіка 1656 г. напусціў пан бог у розных месцах Мінскага ваяводства і ў маім доме страшэнную веліч палявых мышэй, якія спачатку на полі, а потым у пунях, свіранах і на азяродах страшэнна псавалі збожжа, з прычыны чаго зараз жа пасля такога нашэсця мышэй наступіў вялікі голад, які працягваўся аж да жніва ў 1657 г. Галодныя людзі елі катоў, сабак і ўсякую здыхляціну, а пад канец рэзалі людзей і елі іх целы, не давалі нават чалавечым трупам адляжацца ў грабах. Усяго гэтага я сам, нязначны чалавек, нагледзеўся ўласнымі вачыма [21].

У 1656 г., не памятаю якога дня, насуперак майму ўласнаму жаданню паслала мяне ўсё Мінскае ваяводства з чалабітнаю да маскоўскага цара. Чалабітная гэта заключала ў сабе 2 патрабаванні:

1) каб нас мінскі ваявода, – а ім тады быў Фёдар Юр'евіч Арсеньеў, – не судзіў за пячаткамі, якія мелі такое значэнне, што, калі хто абвіняў шляхціца перад ваяводаю, то ваявода выціскаў на воску пячатку і пасылаў яе праз маскаля да шляхціца, а калі той зараз жа не з'яўляўся сам да ваяводы, дык яго вязалі і прыводзілі;
2) каб ваявода не прымушаў нас, шляхту, на пабудову замка і насыпу вала ў Мінску.

Ягамосць цара маскоўскага я застаў тады ў Друі [22] над р. Дзвіна, ён ішоў з вялікім войскам пад Рыгу, бо ўжо ўступіў у канфлікт са шведам; і там я з многімі пасламі ад розных ваяводстваў і паветаў княства Літоўскага цалаваў руку цара ягамосці, які сядзеў ужо ў карэце. Слухаў мяне цар ягамосць мовячага, а потым загадаў свайму думнаму дзяку Забароўскаму прыняць чалабітную. Адпушчаны назад быў пад старай Рыгай досыць ласкава, бо цар ягамосць дазволіў нам судзіцца па-ранейшаму, г. зн. нашым правам і вызваліў усю шляхту ад судоў ваяводы, а таксама ад пабудовы замка і насыпу вала ў Мінску. На ўсё гэта я прывёз граматы ад цара ягамосці да ваяводы. Не дало мне тады ваяводства нічога за маю працу апрача 60 злотых. Зборшчыкам той вызначанай мне платы быў брат мой пан Аляксандр Цадроўскі. Аб тым, што я перацярпеў і патраціў за гэту дарогу, вядома толькі самаму богу і ад яго аднаго чакаю сабе ўзнагароды.

14 сакавіка 1657 г. Неймаверныя рабункі і наезды цярпелі мы ад сваіх уласных сялян, палкоўнікам якіх быў гультай [23] Дзяніс Мурашка, які звіў сабе гняздо ў Камяню. Гэты бязбожны чалавек і яго галота падбухторвалі не толькі сялян і нашых падданых, але і чэлядзь, а некаторых з іх нават запісвалі ў свой рэестр. Яны і былі важнейшай прычынай цяжкага голаду і таго, што ўсе сяляне разыйшліся. Потым, аднак, утаймаваліся, калі іх разграмілі ў Прусовачах, дзе было забіта некалькі і маіх падданых, якія пагультаіліся.

1658 год. Увосень, ужо па замаразках, калі Даўгарукі [24] захапіў пад Вільняй ягамосць пана Гансеўскага [25], палявога гетмана Вялікага княства Літоўскага, мы сталі цэлым Мінскім ваяводствам у Мінску пры палкоўніку нашым ягамосці пане юнашы Карле Падоскім, які хацеў было зрабіць паслугу Рэчы Паспалітай і хітрасцю абвесці масквіцян, якія ўмацаваліся ва ўніяцкай царкве, але яны гэта заўважылі. Мы ж, ратуючы нашых жанок і дзяцей ад салдатаў, разбегліся па сваіх дварах. Сабраўшыся каля 20 чалавек шляхты і столькі ж плесканескіх сялян, мы знішчылі больш 30 чалавек адборнай маскоўскай пяхоты ў Камяні Харэцкім [26], якая адлучылася ад войска Даўгарукага для рабунку і корму ў наш край. А сам Даўгарукі ішоў у Лагойск і ўводзіў з сабою ягамосць пана Гансеўскага.

Пасля разгрому і знішчэння маскоўскай пяхоты ў Камяні я ўжо не мог больш сядзець дома з-за пагрозы з Барысава, адкуль пастаянна нападалі і пагражалі мне салдаты. Тады я пакінуў дом і выехаў з жонкаю і дзяцьмі ў Слуцк да іх мосцяў паноў бацькоў мае жонкі.

1658 год. Ледзь толькі ў студзені супакоілась пошасць, якая пачалася ў кастрычніку 1653 г.; за гэты час звер уволю напасвіўся людскімі трупамі…

31 сакавіка ў сераду пасля вялікадня ў Слуцку за мае цяжкія грахі ўзяў пан бог маю мілую жонку, калі я жыў у выгнанні ў доме дабрадзеяў бацькоў свае жонкі. Будучы здаровай, яна прахварэла толькі паўтара дня і ў цяжкім параксізме хваробы свае скінула дачку яшчэ жывую. Пахавана жонка мая ў слуцкім саборы.

20 сакавіка 1661 г. дасяг канца свайго жыцця ў Слуцку ягамосць пан Грыгорый на Касплі Мірскі, стражнік Вялікага княства Літоўскага, бацька мае жонкі, пасля 9 гадзін у ноч. Да апошняга скону ён з вялікай набажнасцю вымаўляў: «Хрысце божа, прыйдзі і вазьмі маю душу ў свае найсвяцейшыя рукі!»

6 чэрвеня 1667 г. я ажаніўся з паненкай Софіяй Рымвідоўнай, дачкою ягамосці пана Іллі Рымвіда і Ганны Кенстэртоўны. Вяселле было ў Вільні, бо я ў той час знаходзіўся там, будучы дэпутатам ад Мінскага ваяводства на крымінальныя суды ў трыбунале.

16 чэрвеня 1670 г. памёрла ў Айнаровічах маці дабрадзейка мая паня Софія Цёлкаўна Камароўская, жонка Тышкевіча, суддзі мінскага. Пахавана яна ў айнароўскай капліцы.

25 лютага 1672 г. аддаў я замуж сваю дачку Тэафілію Цадроўскую за ягамосць пана Крыштофа Мацкевіча. Вяселле спраўляла маёй дачцы дабрадзейка яемосць паня Мірская, жонка стражніка Вялікага княства Літоўскага, у сваім двары ў Слуцку.

13 снежня 1672 г. дачка мая паня Мацкевічава нарадзіла сына Яна.

Для таго, каб мае дзеці ведалі, як я служыў майму ваяводству і мілай айчыне, пакідаю ім гэта на памяць.

Два разы я быў дэпутатам ад Мінскага ваяводства на крымінальныя суды ў трыбунале Вялікага княства Літоўскага.

Раз быў таксама дэпутатам ад Мінскага ваяводства ў скарбавы трыбунал.

Дзевяць разоў быў паслом ад свайго ваяводства на сеймах. Дзесяты раз ездзіў на элекцыю [27] караля ягамосці Міхала Карыбута Вішнявецкага [28].

Пасля выгнання Хаванскага [29] і перамогі, атрыманай у 1660 г. над маскоўскім войскам пад Палонкай і Ляхавічамі, калі я жыў у выгнанні ў Слуцку, напярэдадні св. Пятра і Паўла я выехаў з слуцкай крэпасці з людзьмі, якіх сабраў плоцкі стольнік ягамосць пан Клоцкі для перахопу ўцякаючых масквіцян. І калі мы з'ехаліся над Нёманам у Свержані з ягамосцю панам Чарнёцкім, ваяводам рускім, я па парадзе ягамосці пана стольніка плоцкага застаўся пры ягамосці ваяводзе для таго, каб даведацца ў яго аб сваіх кандыцыях, і праводзіў войска ягамосці пана Чарнецкага аж да р. Берэзіны. Потым я вярнуўся дамой, у якім мяне, маючы на руках універсалы ягамосці пана гетмана Вялікага княства Літоўскага, г. зн. ягамосці пана Паўла Сапегі і ягамосці пана Чарнецкага, ваяводы рускага, абрабавалі гультаі Русецкага і самаго ледзь не забіў Свяцкі, сын пана Хрызастома.

У хуткім часе пасля гэтага выпадку сабралася наша ваяводства і абрала мяне з ягамосцю панам Станіславам Залескім паслом да ягамосці пана вялікага гетмана Вялікага княства Літоўскага (г. зн. да Паўла Сапегі. – А. К.), якога мы дагналі аж за Шкловам, і да ягамосці пана Чарнецкага, ваяводы рускага, якога мы засталі пад Барысавам, просячы звярнуць увагу на ваяводства, якое ў часы панавання тут масквіцян мела сваё войска і надзвычай варожа дзейнічала супраць іх.

I зноў, калі кароль Ян Казімір ішоў у Літву пасля разгрому маскоўскага войска пад Ляхавічамі і выдаў свае ўніверсалы, каб складалі для войска правіянт, ваяводства накіравала мяне да караля ягамосці вітаць караля ягамосць і растлумачыць яму, які ад нас можа быць правіянт. Караля ягамосць я застаў у трох мілях за Гроднам у Новым Двары.

Пасля разгрому мурашкінскіх гультаёў у Прусовічах у 1658 г. ваяводства накіравала мяне з ягамосцю панам Прычэўскім да князя Шарамецьева, рэзідэнцыя якога не малы час знаходзілася ў Барысаве, растлумачыць, што мы грамілі людзей не цара ягамосці, а наезнікаў і разбойнікаў, і каб нам за гэта не было ні ў чым няміласці ад цара ягамосці. Князя Шарамецьева мы ўжо не засталі ў Барысаве, бо ён выехаў у Маскву. Гналіся за ім аж да Шклова, але дагнаць не змаглі, інструкцыю нашу з подпісамі ўсёй шляхты аддалі барысаўскаму ваяводзе.

27 жніўня 1652 г. у Вільні памёрла любімая намі наша дабрадзейка сястра паня Ганна Цадроўская, жонка віленскага стольніка Яна Сасноўскага. Пахавана там жа ў Вільні ў капліцы пры віленскім саборы за горадам.

У тым жа годзе 26 лістапада яснавяльможны пан Сасноўскі ажаніўся з паняй Маклаковай, народжанай Кахлеўскай, зараз пасля пахавання, г. зн. 7 снежня, хутка адшкадаваўшы былую жонку і не звяртаючы ўвагі нават на пост.

12 жніўня 1654 г., калі было страшнае зацменне сонца, у генеральнай бітве з маскоўскім войскам быў забіты пад Шкловам пан Іеранім Мірскі, адзіны сын ягамосці пана Грыгорыя Мірскага, стражніка Вялікага княства Літоўскага. Прастрэлілі яго калчаном і ад гэтага прастрэла ён не пражыў і паўгадзіны.

31 снежня 1655 г. у Тыкаціне памёр князь ягамосць пан Януш Радзівіл, ваявода віленскі і гетман Вялікага княства Літоўскага; падазравалі, што яго атруцілі.

24 сакавіка 1667 г. у Круляўцы памёрла княгіня яемосць Ганна Радзівілаўна, дачка Януша Радзівіла, ваяводы віленскага і гетмана Вялікага княства Літоўскага, жонка Багуслава Радзівіла, канюшага Вялікага княства Літоўскага. Памёрла ад родаў на 27 годзе свайго жыцця, пакінуўшы дочку Луізу Шарлоту.

18 красавіка 1669 г. у вялікі чацвер у Заслаўі за Мінскам памёр апошні Глябовіч Юрый Карл, ваявода, не пакінуўшы ніводнага сына.

31 снежня 1669 г. у Круляўцы памёр князь ягамосць Багуслаў Радзівіл, канюшы Вялікага княства Літоўскага. Там жа ў Круляўцы 6 мая 1670 г. ён быў пахаваны побач са сваёй жонкай. Гэтаму князю ягамосці дабрадзею майму я служыў 32 гады. Гэта быў апошні Радзівіл з роду Радзівіла Чорнага.

У апошні дзень жніўня 1675 г. пад Дзядзілавічамі быў забіты падданымі ягамосці пана Фёдара Валатковіча, мінскага земскага пісара, мой прыстойны пляменнік пан Пётр Цадроўскі.

29 студзеня 1676 г. памёрла мілая нявестка мая, былая жонка брата пана Аляксандра Цадроўскага, якая потым была замужам за панам Аземблоўскім. Пасля сябе яна пакінула трох сыноў і дзве дачкі.

5 лютага 1676 г. прыгнечаны моцным жалем пасля забойства яго сына памёр у Далькавічах мой мілы брат блізнец пан Стэфан Цадроўскі, чашнік мсціслаўскі.

15 кастрычніка 1676 г. памёрла нявестка мая, жонка пана Стэфана Цадроўскага, чашніка мсціслаўскага, паня Крыстына Кахлеўская з Фулькаўчан, дачка брэсцкага земскага суддзі.

15 верасня 1680 г. памёрла ў Слуцку дабрадзейка бабуля маіх дзетак яемосць паня Кацярына Капашчэўская, дачка мінскага стольніка, жонка першага стражніка Вялікага княства Літоўскага Грыгорыя на Касплі Мірскага. Пахавана 21 студзеня 1681 г. у слуцкім саборы.

3 красавіка 1682 г. у пятніцу па намове лайолітаў, або айцоў езуітаў, і па іх парадзе ягамосць пан Пац, ваявода віленскі, вялікі гетман Вялікага княства Літоўскага, дазволіў зняць крыж з евангеліцкага сабора, размешчанага ў прадмесці за Трокскаю брамаю. Услед за зняццем крыжа пад кіраўніцтвам езуітаў студэнты разам з натоўпам мяшчан гвалтоўна напалі на сабор, разбурылі і раскідалі яго і дамы, у якіх жылі евангеліцкія ксяндзы. Кнігі папалілі, а ксяндзоў, якія ад страху пахаваліся пад грабы памёршых людзей, павыцягвалі і здзекваліся над імі. Нявіннае дзіцё, якое яшчэ было ў пялёнках, яны кінулі ў агонь. Яго ледзь жывога выхапілі з агню, але яно потым памёрла. Саборнае срэбра і званы забралі, захапілі і саборныя запасы, якіх было нямала, яны ўсё ўзялі. Ні шпіталю ні паважаным шпітальным жанчынам не было ад іх ніякай літасці, усё, што знаходзілі, рабавалі, а шпіталь і ўсю цагляную сцяну, абнесеную вакол магільніка, разбурылі і зруйнавалі. Трупы памёршых людзей выцягвалі з грабоў і бяссорамна здзекваліся над імі, палілі, мёртвых мужчын клалі на мёртвых жанчын, кажучы: «злучайцеся і размнажайцеся». Ад тых трупаў, што палілі на магільніку, быў страшэнны смурод па ўсяму гораду. Язычнікі ніколі так не здзекваліся над целамі хрысціян, як яны здзекваліся там. Разам з імі быў якійсьці езуіт, інкогніта з закрытым тварам, каб яго не пазналі. Але, відаць, пан бог не затрымаўся аддаць належнае за такія страшэнныя здзекі аўтарам гэтай нечуванай злосці. Назаўтра пасля разбурэння сабора ягамосць пан Пац, ваявода віленскі, гетман Вялікага княства Літоўскага, па якім сумуе кароль ягамосць і ўся Рэч Паспалітая, засмуткаваў і амаль што раптоўна памёр [30].

[1] Населены пункт над р. Случ у сучасным Салигорскім раёне.

[2] Старая польская мёра адлегласці, якая раўнялася 7,146 км.

[3] Сталіца старажытных прусаў. У немцаў атрымала назву Кёнігсберг. Горад быў закладзены ў 1256 г. крыжаносцамі ў гонар чэшскага караля Пшэмыслава III, які прыйшоў ім на дапамогу. З гэтай нагоды горад быў названы Круляўцом. З 1457 да 1525 г. Крулявец быў рэзідэнцыяй вялікіх магістраў Тэўтонскага Ордэна, пасля яго выхаду з Мальбурга.

[4] Штэцін – рэзідэнцыя паморскіх князёў.

[5] У той час Любек быў адным з трох вольных гарадоў Германскай імперыі.

[6] Гамбург атрымаў статут вольнага горада ў 1510 г. У гэтым месцы ўспамінаў Я. Цадроўскага маецца такога зместу прыпіска: «Там каля Рытвіху мы сустрэлі сялян, якія размаўлялі на нямецкім дыялекце, змешаным з літоўскім. Сваё паходжанне яны вядуць ад ерулаў, продкаў Літвы».

[7] Зунд – марскі праліў паміж Скандынавіяй і дацкім востравам Зеландыя. Зараз гэты праліў носіць назву Эрасун.

[8] Гэты сказ ва ўспамінах Яна Цадроўскага надрукаваны публікатарамі, відаць, з якімісьці пропускамі, а таму ён досыць заблытаны і па свайму сэнсу выглядае ў публікацыях недарэчным, бо ў адным выпадку Зунд выступае як праліў, і тут жа побач называецца горадам дацкага караля.

[9] Хрысціян IV быў дацкім каралём з 1596 да 1648 г.

[10] Людовік XIII займаў французскі трон з 1610 да 1643 г.

[11] Людовік XIV кіраваў Францыяй з 1643 да 1715 г.

[12] Ян Казімір Ваза – сын польскага караля Сігізмунда III Вазы і Канстанцыі Аўстрыйскай. Каралеўскі трон Рэчы Паспалітай займаў з 22 лістапада 1648 г. да свайго адрачэння ад тытула караля ў 1660 г.

[13] Гутарка ідзе пра Карла I Сцюарта (1600 – 30.І1649), англійскага караля, які з'яўляўся другім сынам Якава I.

[14] Гутарка ідзе пра Яна Казіміра Вазу.

[15] Тут зноў мемуарыст зрабіў прыпіску: «І за Гамбургам размаўляюць па-ерульску».

[16] Зараз гэты населены пункт знаходзіцца на тэрыторыі Польшчы непадалёку ад Аўгустова.

[17] Белые головы (ст. польск., ст. бел.) – женщины (Прим. ред. OCR).

[18] Жмудзь (Жэмайція, Жэмайтэ) – заходняя частка сучаснай Літвы, якая ляжыць у нізоўі паміж Нёманам і Віндавай. Да Грунвальдскай бітвы 1410 г. была самастойным княствам.

[19] Маецца на ўвазе Карл X Густаў, які быў каралём Швецыі з 1654 да 1660 г. Гэта быў вопытны дыпламат, выдатны воін, які вылучаўся сваім светлым розумам і моцнай воляй.

[20] Кварта – адзінка вымярэння сыпучых рэчываў і вадкасцей. У сістэме мер Вялікага княства Літоўскага раўнялася 0,70577 л.

[21] У гэтым месцы мемуарыст зрабіў прыпіску: «Гэта пакаранне лютавала тады ў Беларусі і Інфляндыі».

[22] Друя – зараз населены пункт Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці.

[23] Гэта слова ўжыта тут у сэнсе «беззямельны селянін».

[24] Гутарка ідзе пра Юрыя Аляксеевіча Даўгарукага, рускага палкаводца, які разбіў і паланіў В. Гансеўскага, а ў 1661 г. разбіў гетмана Паўла Сапегу. Пазней падаўляў паўстанне Сцяпана Разіна, а ў 1676 г. стаў начальнікам Стралецкага прыказа.

[25] Вінцэнт Аляксандравіч Гансеўскі – сын смаленскага ваяводы і Евы Пац. У 1646 г. стаў харунжым Вялікага княства Літоўскага пасля Багуслава Радзівіла, а з 27 красавіка 1646 г. быў яшчэ і стольнікам. Як ваенны дзеяч вызначыўся ў вайне супроць Багдана Хмяльніцкага. У 1652 г. быў прызначаны падскарбіем літоўскім, а ў 1654 г. стаў палявым гетманам. У рускім палоне знаходзіўся да 1662 г. 29 снежня 1662 г. ён стаў ахвярай ваеннай змовы свайго войска.

[26] Камень Харэцкі – населены пункт на шляху з Плешчаніц у Зэмбін.

[27] Элекцыя – сейм, скліканы для абрання караля.

[28] Міхал Вішнявецкі – сын Іераміі Вішнявецкага, які падаўляў паўстанне Багдана Хмяльніцкага на Украіне. У 1669 г. быў абраны каралём Рэчы Паспалітай, памёр 10 лістапада 1673 г.

[29] Гутарка ідзе пра Івана Мікітавіча Хаванскага, які ў 1654 г. суправаджаў цара Аляксея Міхайлавіча ў яго паходзе супроць палякаў, адзін час быў смаленскім ваяводай, а ў 1660 г. здзейсніў сам паход па паўночнай і заходняй частцы Беларусі і нават захапіў быў г. Брэст, але потым пацярпеў паражэнне пад Ляхавічамі.

[30] Па сведчанню выдаўцоў, на арыгінале рукапісу Яна Цадроўскага пасля гэтага тэкста быў намаляваны пяром ад рукі евангеліцкі сабор і падпісаны так – Сабор 1682 г. Праўнук ягамосці пана Яна Цадроўскага Крыштоф Мацкевіч.

КОРШУНАЎ А.Ф.
Беларуская літаратура. Вып. 5. Мн., 1977. С. 154–167.

Источник: сайт «Гісторыя Беларусі IX-XVIII стагоддзяў. Першакрыніцы» starbel.narod.ru

Странствия Яна Цедровского

Историю пишут не только пытливые ученые Тациты либо летописцы Пимены, бесстрастно взирающие на суетный мир из своих келий. Самое интересное иногда мы узнаем из частной переписки, из дневника, из записей на полях семейной Псалтыри. Семнадцатый век, прошедшийся по нашим землям кровавыми войнами, тоже остался в записях и мемуарах вроде тех, что принадлежат перу подчашего новгородского Яна Цедровского. Напечатаны они были впервые в альманахе «Временник императорского московского общества истории и древностей российских» в 1855 году, сегодня их можно найти в хрестоматиях.

Давайте же вместе с паном Яном навестим семнадцатый век.

Роковой стол

Цедровский имел брата–близнеца Стефана. Уже это было необычным – рождение близнецов наши предки трактовали как некое знамение, иногда хорошее, чаще как плохое. Случись это в крестьянской семье – неизвестно, как суеверия распорядились бы их судьбами, но родились братья в 1617 году в деревне Великий Погост под Слуцком в семье богатых шляхтичей Яна и Софьи Цедровских, исповедовавших протестантство. Был и обычай давать детям достойное образование.

Итак, в 1631 году четырнадцатилетние близнецы Цедровские отправляются в Королевец, он же – Кенигсберг, он же – современный Калининград, изучать немецкий язык и науки в местной академии.

Наука юному Яну впрок не пошла: вскоре по приезде он сломал голень правой ноги. Каким образом мраморный стол обрушился на ногу школяра, мемуарист скромно умалчивает. К докторам Ян не обращался, пролежал полгода, «сам сябе лечачы». Как после излечения учился, тоже не сообщает, но в 1635 году отец отправляет близнецов в Краковскую академию «для прадаўжэння навукi».

В Лондон и обратно

А в 1637 году братья разлучаются. Отец определяет Яна на службу к известной особе, князю Богуславу Радзивиллу, владельцу Слуцка и прочих городов и земель, кальвинисту и приверженцу независимости Великого княжества Литовского, отважному рыцарю и искусному фехтовальщику. Но в то время когда при его дворе появился двадцатилетний Ян Цедровский, великому хорунжему ВКЛ князю Богуславу исполнилось всего семнадцать. Команда молодых шляхтичей набиралась не случайно: князь отправлялся в далекое путешествие, через всю Европу, где собирался предаваться полезным наукам.

Ян описывает, как ехали от Гданьска до Щецина, затем на Любек и Гамбург, побывали в Дании, где Цедровский видел короля Христиана IV. В Утрехтской академии недалеко от Амстердама Богуслав Радзивилл задержался, а потом продолжил путь во Францию: морем до Кале, сушей – до Парижа. Здесь князь остался надолго, так что теоретически мог познакомиться со всеми героями романа «Три мушкетера».

Похоже, Радзивилл благоволил Цедровскому, потому что взял его в число избранных, с которыми колесил по всей Франции, а потом навестил Англию. То, что Богуслав доверял Цедровскому, подтверждает, что именно ему поручил сопровождать группу «золотой молодежи» из своей свиты, которую отсылал на родину.

Тем не менее Ян здорово намучился дорогой и вспоминает, как на подъезде к Кенигсбергу напившиеся подопечные, многие из которых были более родовиты, чем он, устроили потасовку «с местными». И Цедровского, пытавшегося унять буянов, ранил в голову писарь из Кенигсбергского замка.

Пираты северных морей

Вернувшись, Цедровский успел поприсутствовать при кончине своего отца, но странствия его на службе у князя Богуслава не закончились. Яна отправляют назад в Голландию, с очень важной миссией: передать Радзивиллу деньги. Когда посланец плыл на корабле некоего Петра Петерсона в караване с другими купеческими судами, начался сильный шторм. Судно, перегруженное зерном, начало тонуть, несмотря на то что моряки высыпали груз в море. Волны швыряли полузатонувший корабль, на мачте реял флаг бедствия… И тут, как будто беды мало, появились пираты. Пришлось опустить паруса и отдаться на волю ветра, свернув с нужного пути.

Два дня длилась погоня. Наконец на третий день в подзорную трубу увидели берег. Корабль бился о скалы, моряки и пассажиры спешно высаживались… К счастью, пираты не стали причаливать к скалам. Потом был долгий путь по неприветливой суше. Самое примечательное, что в этой катавасии Ян Цедровский смог сохранить деньги сюзерена – вынес их на себе. Правда, пропали предназначенные князю «шатер турецкий, вино венгерское».

Жены Яна Цедровского

Преданность не осталась не отмеченной. Цедровский получил от Радзивилла земли и должность и в 1648 году женился на Марианне Швайковской, дочери новогрудского хорунжего. Свадьбу отпраздновали в Минске.

Если бы тогда существовала «желтая пресса», она могла бы поживиться на скандальных подробностях: дело в том, что практически одновременно с сыном выходила замуж за минского земского судью Филона Тышкевича вдовая мать жениха. А спустя пару недель новоиспеченный отчим Яна Цедровского уехал в свое имение, Логойск, и смертельно ранил себя саблей, как пишет Цедровский, – «пустившись в какую–то меланхолию».

Суицид судьи списали на колдовство. А жена самого Яна умерла всего через год бездетной.

Спустя несколько месяцев после смерти супруги Ян пошел под венец с паненкой Анной Мирской. Вскоре родился сын, названный в честь деда, стражника ВКЛ Григория Цедровского, затем дочь Катерина, которая к горю отца в два года умрет от оспы. Вторая дочь, Теофилия, выживет. Записи о прибавлениях в семействе перемежаются иными – о неудачных беременностях, о недоношенных детях, которые умирали сразу после рождения.

Анна Мирская скончалась в 1660 году, «ледзь–ледзь жывую дачку скiнуўшы».

Третий раз Ян Цедровский женился только через семь лет, уже пятидесятилетним, на Софье Римвидовне. Свадьбу справили в Вильно, где Ян жил как депутат главного трибунальского суда от Минского воеводства.

Посыльный к царю

Судя по всему, Ян был человеком рассудительным, добропорядочным, авторитетным. И его все время старались втянуть в политические интриги. Что ж, бушевала война, Речь Посполитая воевала с московским царем, свой кусок мира пытались ухватить шведы… В 1656 году Минское воеводство отправило Цедровского, как он утверждает, против его воли, с челобитной к русскому царю Алексею Михайловичу, чей ставленник, воевода Федор Юрьевич Арсеньев, правил Минском. Минчане жаловались в челобитной на самоуправство воеводы – судил своим судом, не считаясь с местными традициями, заставлял шляхту строить замок в городе и насыпать оборонительные валы – не собственноручно, понятно, но деньги требовались немалые.

К царю удалось подойти в Друе, когда монарх сидел в карете, направляясь с войском под Ригу. Минского посланца царь выслушал милостиво, дал требуемые грамоты, и Цедровский с немалым душевным облегчением вернулся домой. Правда, «Не дало мне тады ваяводства нiчога за маю працу апрача 60 злотых. Зборшчыкам той вызначанай мне платы быў брат мой пан Аляксандр Цадроўскi. Аб тым, што я перацярпеў i патрацiў за гэту дарогу, вядома толькi самаму богу i ад яго аднаго чакаю сабе ўзнагароды».

Пришлось пережить Яну и крестьянское восстание под предводительством Дениса Мурашки, и разгром царским воеводой войска Кароля Подоского… В результате Цедровскому, бывшему в войске Подоского, пришлось оставить все и поселиться в доме тестя в Слуцке. Но и там покоя не было. Выбирали депутатом, послом то к одному властителю, то к другому, терпеть насилие приходилось тоже то от одних, то от других.

Заканчиваются мемуары душераздирающим рассказом о том, как в Вильно 3 апреля 1682 года случилось что–то вроде Варфоломеевской ночи, когда толпа, подстрекаемая иезуитами, разрушала храмы и дома протестантов и убивала всех подряд. Так, что виленский воевода Пац, допустивший подобное, увидев последствия, «засмуткаваў i амаль што раптоўна памёр».

Кровавое время глядит на нас сквозь зарешеченное окно строк. Мы читаем о нашествии полевых мышей, которое случилось в 1656 году в Минском воеводстве, и о приключившемся потом великом голоде в Белоруссии и Лифляндии. «У тым годзе я не пасеяў нiчога, толькi кварт 9 гароху, якога купiў у Мiнску. Намалацiў яго больш за паўтары бочкi», – пишет Цедровский. О том, как пришло поветрие, и «звер уволю напасвiўся людскiмi трупамi»…

Умер Ян Цедровский после 1682 года. Мемуары свои писал он, как уверяет, чтобы оставить детям память, как «служыў свайму ваяводству i мiлай Айчыне».

Людмила РУБЛЕВСКАЯ
www.sb.by

Записная книга Яна Цедровского, собственноручно писанная, памятник исторический XVII века, найденный кзензом Иосифом Малышевичем, магистром богословия, почетным корреспондентом, Императорской Публичной библиотеки.

Я Иван Цедровский родился в одном часу с братом моим паном Стефаном Цедровским, от отца пана Ивана Цедровского и матери паньи Софии Циолковны Коморовской, 1617 года Марта 3-го дня, в погосте за Слуцком три мили. Отец наш добродей отослал нас обоих в Кролевец ради Немецкого языка и ради наук в Академию Кролевецкую, 1631 г. где я, мраморным столиком, тотчас изломал голень у правой ноги и лежал полгода, сам себя леча. В Академию Краковскую для продолжения наук послал нас обоих добродей отец наш в 1635 г. Отдал на службу, добродей отец мой, к Князю его мочи господину Богуславу Радзивиллу, на то время Великому Хорунжому Великого Княжества Литовского, 1637 г., с которым я был в чужой земли. Сначала, мы [14] ехали сухим путем из Гданска чрез Поморскую землю на Штеттин и проехали чрез землю Голштинскую за Зундом, на города Любек н Гамбург 1 даже до Зунда, города Короля Датского, где видели Короля Датского, Христиана четвертого; отсюда отправились сухим путем в Амстердам, а груз весь поплыл морем. Князь его мочь побыл во Фризии т. е. в Гронинде и Франекере, а потом в Ультрехтской Академии, отстоящей на семь часов езды от Амстердама, оттуда мы ехали до Мидельбурга сухим путем в Париж, главный город Франции. Во Франции в то время царствовал Людовик XIII; отец ныне царствующего Людовика XIV, (который, безбожными поступками своими, губит отечество наше, сговорившись с Турком). В Париже, Князь его мочь прожил месяцев семь; потом путешествовал по всей земле Французской до границ Италии, где и я, с его мочью Князем, был везде, а другие молодые люди оставались в Париже. Князь его мочь, воротившись из путешествия по Франции, был у Короля [15] Французского (принесши просьбу за Яна Казимира в то время Королевича Польского, бывшего в заточении во Франции), ездил сухим путем в Кале, город и крепость Французскую, находящуюся на берегу моря, а оттуда ездил чрез залив морской в Дувр, Английский порт, где вся молодежь и supellex (челядь) оставалась, а я ездил с Князем его мочью в Лондон, главный город Англии; там Князь его мочь был у Короля Английского Карла того самого, которого после его собственные подданные осудили и отрубили ему голову. Из Англии Князь опять возвратился в Голландию и пребывал в Ультрехте. Потом Князь его мочь выслал часть молодых людей из Голландии в Литву, послав с ними и меня, для надзора. Приплыв морем в Гданск а потом на ботах в Кролевец я был очень ранен в голову, перед самым замком Кролевецким (jako inloco mnie fatali prawie) по милости напившейся молодежи Князя его мочи, а именно господина Самуила Стабровского, сына господина Адама Стабровского (odzamkowego), вылеченный от той раны незнакомым человеком писарем, я приехал к добродеям родителям моим и нашел отца добродея [16] моего больным, который после умер в Ойнаровичах 2 1640 г. 20-го дня Сентября.

1641 года, его мочь Господин Жечыцкий староста Ужендовский, в то время эконом всех имений Князя его мочи господина Хорунжого В-го К° Лит-го, послал меня с деньгами, к Князю его мочи, в Голландию; приехав в Гданск, я пустился морем в Зунд, на новом корабле какого-то Петра Петерсона, который и сам был на этом корабле, когда из Зунду мы поплыли в Голландию и уже миновали гору Кольно, кораблей Голландских купеческих в то время было в этом флоте восемьдесят, кроме двух конвойных; и когда буря и большое волнение начались на море, корабль наш, на котором я был с частью людей наших, между которыми был и тот господин Гжыбсковский, который после был Обер-Лейтенантом, при Короле его мочи Казимире Abdicancie (отрекшемся от престола) и погиб от Москвы (от Русских) убитый под Ковном, верно переполненный хлебом начал очень перегибаться на один бок, [17] моряки открыли верх корабля и начали высыпать хлеб в море: но вал ударив корабль, чуть не потопил его. Потом закрыли опять верх и не могши продолжать путь с другими кораблями, вывесили на корабле нашем знак утопающих людей, т.е. черный флаг, который требовал спасения; но в столь большую бурю всякий думал о себе. Так поплыли все корабли вместе с конвойными к Амстердаму, а наш корабль с ветром оборотился назад к Зунду, и когда мы приближались к горе Кольно, то увидели несколько кораблей пиратов, т.е. морских разбойников, из города Дункерку, увидев их в подзорную трубу, моряки наши начали сомневаться за себя, и опять оборотились и плыли туда, куда гнал ветер, а пираты плыли за нами, от которых мы бежали два дня и две ночи, но уйти не могли; наконец на третьи сутки наши в подзорную трубку увидели берег материка, к которому гнал нас ветер, потом он загнал нас между скал, об которые начал колотить наш корабль; мы бросились в бот, который был на корабле; все люди бывшие на корабле вышли живы на берег Ютландии, который принадлежит Дании, [18] корабль же разбился в щепки; пираты издали миновали нас: потом мы шли пешком по берегу моря вплоть до Голштинии, после мы наняли себе извощиков в Гамбург 3 и Амстердам; деньги, которые я вез Князю Его мочи, были золотом, а посему я вынес их на себе; а на другие дан был вексель из Гданска: другие вещи, которые я вез Князю Его мочи потонули, именно: шатер Турецкий, вино Венгерское, за которое Инфландцы чуть нас не убили, когда море выкинуло бочку на берег. В 1642 году, Князь Его мочь выслал меня опять из Голландии в Литву.

1643 года, Князь Его мочь дал мне должность в старой Веси на Подляшье, от Варшавы миль двенадцать.

1648 года 16 дня Февраля, я женился на девице Марии Швейковской, дочери Самуила Швейковского, Хорунжего Новогрудского, и Ядвиги Самсоновны Подбереской Швейковской, свадьба была в Минске. Чрез несколько [19] дней после моей женитьбы, вышла замуж и мать добродейка моя, за его мочь пана Филона Тишкевича, судью земского в Минске; но недолго, едва несколько недель, жил с моею матерью его мочь пан судья, ибо скоро из Ойнаровичей уехал, в свое поместье Логойск, впал в меланхолию, ранил себя саблей, хотя не опасно, но от этого умер; все думали что чары известных Белых голов были причиной смерти его мочи. – Dominus judicabit.

В 1649 году 5 Мая, в Старой Веси на Подляшье, умерла супруга моя Мария Швейковская, не оставив потомства, похоронена в Соборе Венгровском, там же на Подляшье, в городе Князя Его мочи Господина Богуслава Раздзивилла Конюшего В-о К-я Лит-го 2-го Сентября 1649 года.

1650 года 30 Октября, я женился на девице Анне Мирской, дочери стражника В-го К-я Лит-го и Екатерины Копанчевской стольничихи Минской, свадьба была в Копыле городе и дворе Князя Его мочи пана Конюшего В. К. Лит. [20]

1651 года 12 Сентября в первом часу по полудни, в Отрубке, родился у меня сын первородный, крестил его ксёнз Яков Хелковский, проповедник Минского собора, дано ему имя деда Его мочи пана стражника В. К. Литовского, Григорий. Testes Baptismi (свидетели) брат мой, пан Стефан Цедровский с старшим своим сыном Иваном, кума ее мочь панья Елена Волковна Станиславова Залежская.

1652 года 12 Февраля в Смолевичах, жена моя выкинула сына на третьем месяце, от испуга.

1652 года 7 Сентября в Отрубке, супруга моя опять выкинула уже живого, но он не жил и четверти часа.

1653 года 24 Октября в Ойнаровичах, в седьмом часу по полудни родилась у меня дочь. Крестил её ксёнз Яков Хелковский, проповедник Минского собора, 30 Октября, на Святом Крещении наречена Екатериной. (Testes Baptismi) Свидетели, брат мой пан Фома Цедровский, а кума мать добродейка моя с паньей Стефановой Цедровской невесткой моей.

1655 года 29 Июля в Промезе, имении ее мочи паньи Реины Теофилии Мирской Покошовой, сестры моей супруги, когда мы воевали с [21] Москвой, родила мне супруга моя дочь между одиннадцатым и десятым часом перед полуднем, которую сейчас на другой день окрестил ксёнз Яков Хелковский, в то время проповедник Промезского собора, во Святом крещении дано ей имя Теофилии. (Testes Baptismi) Свидетели, брат пан Фома Цедровский с её мочью паньей Покошовой и с ее мочью девицей Софьей Мирской стражниковной В. К. Литовского.

1655 года 8 Августа, овладело Вильном войско Царя Московского Алексея Михайловича, нам тогда пришлось убираться на Жмудь, где мы надеялись все то время на заступничество Его мочи Короля Шведского.

1655 года 30 Ноября, в Шавлях, где мы были in exilio (в изгнании) от Москвы, любезная дочь моя Екатерина умерла от оспы. Погребена 9-го Декабря на кладбище Красноголинского собора в четырех милях от Шавель, где в то время проповедником был ксёнз Станислав Минкевич. Погребальную проповедь говорил ксёнз Давид Редер. Текст был из Притчей Соломоновых, из отд. 12, стр. 5. [22]

1656 года 21 Марта в Шавлях, во время изгнания, супруга моя выкинула дочь, плод был мертвый, по случаю лихорадки и горячки.

1656 года в Апреле, Жмудь Шведская начала бунтовать, почему я с женой и детьми моими поехал домой, куда прибыль 28 Мая; приехав, я начал пахать землю под яровое и для огородов, этого году я посеял 9 кварт гороху, который купил в Минске, намолотил его более полуторы бочки.

1656 года 21 Марта. Господь Бог допустил в воеводстве Минском, в различных местах и в моем доме огромное количество полевых мышей, так что хлеб, сначала на полях, а потом в копнах, амбарах и гумнах, ужасно портили. За сим попущением Божиим, тотчас наступил голод, который продолжался до уборки хлеба 1657 года, люди ели кошек, собак, всякую падаль, напоследок резали людей и тела их ели, не давали покоя в гробе человеческим трупам; это все я, ничтожный человек, видел собственными глазами 4. [23]

1656 года, которого дня не помню, против моего желания целое воеводство Минское послало меня послом с челобитной к Царю Московскому. Пункты этой челобитной были: чтобы нас воевода Минской, а был тогда Федор Юрьевич Арсеньев, не судил за печатями, которые имели такое значение, что если кто обвинил дворянина перед воеводой, то вытискивал печать на воске и посылал её к нему чрез Москаля (Русского), а если за ней тотчас не являлся, то его связывали и представляли. 2) Чтобы воевода нас дворян, не принуждал к постройке замка и насыпке вала в Минске. Я застал Его мочь Царя Московского в Друи над рекой Двиной, он шел с большим войском к Риге, ибо уже разладил со Шведом; и там, со многими послами Короля Литовского из различных воеводств и уездов я целовал руку Царя Его мочи, сидящего уже в карете, слушал меня Царь Его мочь, приказал взять челобитную своему думному дьяку Заборовскому, (exspediowano) он отпустил меня из под старой Риги довольно милостиво; ибо Царь Его мочь позволил нам по-прежнему, т.е. нашим правом, судиться, и изъял все дворянство от суда воеводы, не велел нам, дворянам, ни сыпать вал, ни строить замок в Минске, [24] на что к воеводе я привез грамоты от Царя Его мочи. За труды, я получил от воеводства только шестьдесят злотых. Сборщиком этой позволенной мне платы, был брат мой пан Александр Цедровский. Что а вытерпел и истратил в этот путь, известно Всевышнему Богу, только от Него жду награды.

1657 года 14 Марта. Мы претерпевали необычайные грабежи и наезды от наших собственных мужиков, полковником которых был гультяй Денис Мурашка, основавший себе (sedem belli) притон в Каменце. Этот безбожный человек и его гультяи, не только мужиков и подданных наших, но и челядь бунтовали и в свой реестр вписывали и были важнейшей причиной тяжкого голода и разброда всех мужиков. Потом однако замирились, когда их в Просовичах поколотили, где убито и моих несколько подданных, которые было погультяями.

1658 года. Осенью, после заморозов, когда Долгорукий взял в плен под Вильном Его мочь пана Гонсевского, гетмана Польного Великого Князя Литовского, мы стали целым воеводством Минским в Минске, при полковнике нашем Его мочи пане юноши Карле Подоском, [25] который хотел оказать услугу республике и хитростию обмануть Москвичей укрепившихся в Минске, в Униятской церкви, но Москва (Русские) остереглась. Мы же, спасая жен и детей наших от войска Московского разбежались по своим домам. В Каменю Хожецком, собравши несколько дворян и несколько мужиков Плескосенских, мы уничтожили более тридцати человек превосходной Московской пехоты, которые для грабежа и поживы отлучились от войска Долгорукого в наш угол, сам же Долгорукий шел на Логойск и вел Его мочь господина Гонсевского. По уничтожении и разбитии Московской пехоты в Каменю, я уже не мог более сидеть дома от угрозы из Борисова, откуда Москва постоянно нападала и угрожала мне, оставив дом я уехал с женой и детьми в Слуцк к их мочам панам родителям супруги моей.

1658 года в Январе. На силу уничтожилось поветрие, которое началось 1653 г. в Октябре, в это время зверь достаточно поживился телами людей.

1659 года 6 Марта в Слуцке, супруга моя выкинула дочь. Погребли ее на кладбище при соборе Слуцком. [25]

1660 года 31 Марта в Слуцке, в середу после Пасхи, Бог взял мою милую супругу, за тяжкие грехи мои, когда я жил в изгнании в доме добродеев родителей супруги моей. Она хворала только полторы сутки и в тяжком пароксизме своей болезни выкинула дочь еле живую. Супруга моя похоронена в Слуцком соборе.

1661 года 20 Марта в Слуцке, достиг предела жизни своей его мочь пан Григорий на Каспли Мирский, стражник Великого Князя Литовского, отец супруги моей, ночью, после девяти часов, до последнего издыхания говорил с большою набожностью сии слова: Прииди Господи Иисусе и прими дух мой в Твои Святые руки.

1667 года 6 Июня, я женился на девице Софии Римвидовне, дочери его мочи пана Елиаша Римвида и Анны Кенстортовны. Свадьба была в Вильне, ибо в то время я был депутатом из воеводства Минского к главным трибунальным судам.

1670 года 16 Июня в Ойнаровичах, умерла мать моя добродейка, ее мочь панна София Циолковна Коморовска Тышкевичева, судейша Минская, погребена в часовне Ойнаровской. [27]

1672 года 25 Февраля, я выдал замуж дочь мою Теофилию Цедровскую, за его мочь пана Христофора Мацкевича. Свадьбу дочери моей делали добродейка ее дочь панна Мирская, стражничиха В° К° Лит°, в Слуцке в своем доме.

1672 года 13 Декабря, дочь моя панна Мацкевичева родила сына Ивана.

Я оставляю это на память для того, чтобы дети мои знали как я служил воеводству моему и милому отечеству. От воеводства Минского я был два раза депутатом в главные Трибунальные суды В° К° Лит.° от того же воеводства был раз депутатом в скарбовый трибунал, от того ж воеводства был послом на девяти сеймах и десятый раз при избрании Короля Его мочи Михаила Кирибута Вишневецкого. По прогнании Хованского и победе над Москвою при Поланке и Ляховичах в 1660 году, накануне Св. Петра и Павла, когда я жил в изгнании в Слуцке, я уехал из крепости Слуцкой с людьми, которых его мочь пан Клокоцкий Стольник Плоцкий собрал для перехватывания убегающей Москвы. И когда в Свежне над Немном мы съехались с его [28] мочью паном Чарнецким воеводой Русским; то по совету его мочи пана Стольника Плоцкого, я остался при его мочи, чтоб узнать о своих кондициях, и вел войско его мочи пана Чарнецкого вплоть до реки Березины. Потом возвратился домой, где меня ограбили гультяи Русецкого при магазинах его мочи пана Великого Гетмана В° К° Лит°, т.е. его мочи пана Павла Сапеги и его мочи пана Чарнецкого воеводы Русского, и самого чуть не убил Святский, сын пана Хризостома. Вскоре после этого воеводство наше, собравшись, избрало меня, с его мочью паном Станиславом Залежским, послом к его мочи пану гетману В° К°Литов°, которого мы догнали за Шкловом, и к его мочи пану Чарнецкому воеводе Русскому, которого мы застали под Борисовом и просили обратить внимание на воеводство, которое имело за Московской землей войско и неприязненно поступало. Опять, когда Король Ян Казимир шел в Литву, по прогнании войск Московских при Лаховичах, и вышли приказы Короля Его мочи, чтобы складывали для войска провиант, воеводство послало меня к Королю Его мочи, приветствовать Короля Его мочь и объяснить какой провиант быть может от нас. Я застал Короля Его мочь за Гродном в трех милях в новом дворе. [29]

По уничтожении гультяев Мурашки в Прусовичах 1658 года, послало меня воеводство с его мочью паном Пршичевским к Князю Шереметьеву (который пребывал в Борисове не мало времени) объяснить, что де громили людей не его мочи Царя, но наездников и разбойников, и чтобы это нам не повредило в милости Его мочи Царя; мы не застали уже Князя Шереметьева в Борисове, он уехал в Москву, гнались мы за ним до Шклова, но не могли догнать, и отдали инструкцию нашу воеводе Борисовскому за подписью всего дворянства.

1652 года 27 Августа в Вильне умерла у нас наша любезная сестра добродейка панна Анна Цедровская Янова Сосновская, Столничиха Виленьская, похоронена там же в Вильне в часовне при Соборе Виленьском, за городом. Этого же года 26 Ноября, его мочь Пан Сосновский женился на госпоже Моклоковой, а урожденной Кохлевской, тотчас после похорон, т.е. 7 Декабря, скоро оплакав бывшую супругу и не обращая внимания на пост.

1654 года 12 Августа, когда ужасное было солнечное затмение, убили под Шкловом Пана Иеронима Мирского, в большой битве с [30] Москвой, единственного сына его мочи пана Григория Мирского, Стражника В°. К°. Лит°. прострелили его сквозь калкан, от которого прострела и полчаса не жил.

1655 года 31 Декабря в Тыкощине умер Князь его мочь пан Януш Раздивилл, воевода Виленьский Гетман В°. К°. Лит°. (non sine suspitione trucizny) не без подозрения в отраве.

1667 года 24 Марта в Кролевце умерла княгиня ее мочь Анна Радзивилловна, дочь Януша Радзивилла воеводы Виленского и гетмана В° К° Лит°. Богуславова Радзивиллова конюшиха В°. К°. Лит°. умерла от родов, на 27 году своей жизни, оставив дочь Луизу Шарлоту.

1669 года 18 Апреля в великий четверг в Заславе за Минском, умер последний Глебович Георгий Карл воевода, не оставив ни одного сына.

1669 года 31 Декабря в Кролевце умер Князь его мочь Богуслав Радзивилл конюший В°. К°. Лит°. Там же, в Кролевце. 1670 года 6 Мая [31] погребен возле супруги своей. Этому Князю его мочи добродею моему я служил тридцать два года. Это был последний Радзивилл из черных Радзивиллов.

1675 года последнего числа Августа под Дзедзиловичами, подданными его мочи пана Феодора Волотковича Земского Писаря Минского, убит благородный мой племянник пан Петр Цедровский.

1676 года 29 Января умерла милая невестка моя, бывшая панна Александрова Цедровская, теперешняя панна Озембловская, оставив после себя трех сыновей и двух дочерей.

1676 года 5 Февраля, умер милый брат мой близнец, пан Стефан Цедровский, чашник Мсциславский, угнетенный сильной печалью после убиения сына его в Далковичах.

1676 года 15 Октября умерла невестка моя панна Стефанова Цедровская чашничиха Мсциславская, урожденная Кристина Кохлевская из Фулькевич, дочь земского Брестского судьи.

1680 года 15 Сентября в Слуцке умерла добродейка, бабка детей моих, ее мочь панна Екатерина Капаштевская стольничиха Минская, супруга Григория Мирского на Каспли, первого Стражника В°. К°. Лит°. Похоронена в Соборе Слуцком 1681 года 21 Января. [32]

1682 года дня 3 Апреля в пятницу, по наговору Лойолитов, иначе отцев Иезуитов, и по совету их, его мочь пан Пац воевода Виленский гетман В° К° Лит° позволил снять крест с Евангелического собора, находящегося в предместии за Троцкими воротами; за которым снятием, под предводительством Иезуитов, студенты с городскою чернью наступили на ево разграбили и разрушили собор и дома, в которых жили Евангелические священники, книги пожгли, священников, которые от испугу попрятались было под гробы мертвых людей, вытащили и неистовствовали над ними. Невинного ребенка, еще в пеленках, бросили в огонь, едва живого выхватили, но он потом умер. Серебро соборное и колокола захватили и припасы соборные, которых было не мало, все взяли. Госпиталю и госпитальным почтенным вдовам не было пощады, все уничтожалось, что найдено, и госпиталь разграблен и вся стена около кладбища разрушена. Тела умерших вынимали из гробов, насмехались страмно над ними, жгли, умерших мущин с женщинами клали, говоря: (crescite et multiplicamini) расти-тесь и множитесь. От трупов, которые жгли на кладбище, был ужасный смрад по всему городу. Язычники никогда над телами Христиан не изуверствуют так, как там изуверствовали. При них был какой-то Иезуит, [33] инкогнито, закрыв лицо, чтобы его не узнали; но конечно Господь Бог не замедлит воздать виновникам этой злобы за столь страшное изуверство. На другой день по разграблении Собора его мочь пан Пац, воевода Виленский, гетман В° К° Лит°, к сожалению его мочи Короля и всей Республики, умер с печали, почти скоропостижно.

На подлиннике нарисован пером от руки Собор и подписано так, Собор 1682 года. Правнук Христофор Мацкевич, Его мочи Пана Ивана Цедровского.

Перев. Ст. Б. Шадурский.

Дост. Сор. Кс. Иосиф Малышевич.

Комментарии

1. Там около Ритвиху, мы нашли мужиков, говорящих Немецким диалектом с Литовским, они, кажется, происходят от Ерулов предков Литвы.

2. Погребен в часовни Ойнаровской.

3. И за Гамбургом говорят по Ерульски.

4. Эта кара господствовала в Белоруссии и Инфландии.


Текст воспроизведен по изданию: Записная книга Яна Цедровского, собственноручно писанная, памятник исторический XVII века, найденный кзензом Иосифом Малышевиичем, магистром богословия, почетным корреспондентом, Императорской Публичной библиотеки // Временник Общества истории и древностей российских, Книга 23. 1855

© текст – Шадурский С. Б. 1855
© сетевая версия – Тhietmar. 2006
© OCR – Бабичев М. 2006
© дизайн – Войтехович А. 2001
© ВОИДР. 1855

Источник: сайт «Восточная литература» www.vostlit.info

На заставке Кёнигсбергский университет, где учился Ян Цедровский