12.08.2016

У гісторыю нашага краю ўпісана імя чалавека, дзейнасць якога ў канцы XVI стагоддзя набыла шырокую еўрапейскую вядомасць. Маю на ўвазе палітыка, гістарыёграфа-храніста, філосафа, мастака, тапографа, археолага, паэта, выдатнага дзеяча беларускага Адраджэння таго часу Мацея Стрыйкоўскага (1547 – паміж 1586 і 1593) – ураджэнца мястэчка Стрыкаў у Польшчы. Па яго словах, да шаснаццаці гадоў ён «вывучаў свабодныя навукі з вялікай стараннасцю і працалюбствам». У 1567–1570 гадах М. Стрыйкоўскі вучыўся ў Кракаўскім універсітэце і атрымаў там званне бакалаўра. Апынуўшыся ў 1570 годзе ў Беларусі, ён паступіў на ваенную службу, якую праходзіў у Віцебску. У 1574–1575 гадах у складзе пасольства быў у Турцыі, а з 1580 года працаваў канонікам у Жамойціі (гістарычная вобласць на паўночным захадзе сучаснай Літоўскай Рэспублікі).

М. Стрыйкоўскі дасканала авалодаў беларускай, рускай і літоўскай мовамі, шмат падарожнічаў па Беларусі, Літве, Маскоўскай дзяржаве і нідзе «не марнаваў часу», а нястомна працаваў. Яго шматграннай дзейнасці прысвечаны манаграфіі навукоўцаў і шматлікія матэрыялы ў перыядычным друку розных часоў. Таму тут – пра М. Стрыйкоўскага і Слуцк.

У 1576–1578 гадах Мацей Стрыйкоўскі жыў пры двары слуцкага князя Юрыя ІІ Юр"евіча Алелькавіча. Князь падтрымаў польскага перасяленца, дазволіў яму карыстацца сваёй бібліятэкай, дзе былі не толькі кнігі, але і шматлікія дакументальныя матэрыялы. Да прыезду ў Слуцк М. Стрыйкоўскі ўжо быў аўтарам вершаванай хронікі «Ганец цноты…» (1574), прысвечанай гісторыі Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, гістарычнага твора «Аб свабодзе Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага, а таксама аб жорсткасці няволі іншых каралеўстваў пад тыранскім ярмом Турцыі» (1575), у якім проціпаставіў ліберальную палітычную сістэму Рэчы Паспалітай дэспатычнаму рэжыму Асманскай імперыі, некалькіх паэм і вершаў, якія пісаў на польскай або лацінскай мовах.

Хоць і кароткім, але надзвычай плённым быў слуцкі перыяд жыцця і творчасці Мацея Стрыйкоўскага. Тут ён напісаў верш «На герб Вялікага княства Літоўскага Пагоня і… князёў Слуцкіх… з кароткім апісаннем іхняга слаўнага народу». Гэты твор «можна разглядаць і як разгорнутую эпіграму на герб, і як вершаваную генеалогію, і нават як кароткую гістарычную хроніку, але найбольш дакладна будзе назваць яго вершаваным каталогам (гэтым разам – подзвігаў і заслуг роду Алелькавічаў)».

У Слуцку М. Стрыйкоўскі натхнёна працаваў над прысвечанай Юрыю Алелькавічу гістарычнай празаічна-вершаванай хронікай «Пра пачатак, паходжанне, адвагу, рыцарскія і грамадзянскія справы слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага». Пачыналася хроніка з адрасаванай князю Юрыю прадмовы, у якой аўтар гаварыў пра важнасць і карыснасць гістарычных ведаў («адзін прыклад з гісторыі, як у справах грамадзянскіх, так і ваенных, важыць больш, чым тысяча самых трапных выказванняў філосафаў»), наракаў на адсутнасць уласнай хронікі ў ліцвінскага народа і абяцаў прыкласці ўсе сілы, каб такая хроніка з"явілася. У гэтым творы, пісаў М. Стрыйкоўскі: «Знойдзеш тут, Міласцівы Княжа, моцных літоўскіх Геркулесаў, непераможных, адважных Гектараў, смелых Ахілесаў і верных Эпамінондаў, разважлівых Агезілаяў, мужных Ганібалаў і здольных на хітрыкі Улісаў. Убачыш ты сярод князёў літоўскіх у сваім родзе справядлівых Арыстыдаў і растаропных Траяноў, і мудрых Фемістоклаў, і шмат падобных да іх найслаўнейшых, мужных князёў, на чыіх справах, калі іншыя пра іх чытаюць, вучацца прыкладам цнотаў». Хроніка «Пра пачатак, паходжанне, мужнасць, рыцарскія і грамадзянскія справы слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага» ахоплівае перыяд ад легендарных часоў да ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага. Матэрыяламі для яе напісання паслужылі шматлікія гістарычна-літаратурныя крыніцы, польскія і нямецкія хронікі, старажытныя рускія, беларускія і літоўскія летапісы. Упершыню хроніка надрукавана ў 1978 годзе ў Варшаве.

Але самы значны і вядомы твор Мацея Стрыйкоўскага – «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі», якую ён пісаў у 1575–1578 гадах. Працуючы над хронікай, аўтар выкарыстаў нямала дакументальных крыніц, летапісаў, твораў антычных гісторыкаў і літаратараў, якія былі не толькі ў багатым кнігасховішчы слуцкіх князёў, але і ў бібліятэчных зборах і архівах князёў Заслаўскіх, магнатаў Хадкевічаў, у кнігасховішчы Супрасльскага манастыра. Храніст падагульняў, параўноўваў паміж сабой розныя доказы і сведчанні, каб быць непрадузятым, аб"ектыўным даследчыкам, які імкнецца да «самай шчырай гістарычнай праўды». У прадмове да свайго твора М. Стрыйкоўскі пісаў, што, ствараючы «Хроніку…», ён пераўзышоў у стараннасці рабоў, якія працавалі ў егіпецкіх каменяломнях.

Упершыню «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» выдадзена на польскай мове ў 1582 годзе ў Краляўцы (цяпер Калінінград) у 25 кнігах пад асабістым кантролем М. Стрыйкоўскага. Твор распавядае пра палітычную гісторыю Польшчы, Вялікага Княства Літоўскага і Русі, асвятляе пытанні паходжання славян, сцвярджае іх адзінства, услаўляе гістарычнае мінулае ўсходнеславянскіх народаў і іх гераічныя справы. У «Хроніцы…» падрабязна выкладзена гісторыя Вялікага Княства Літоўскага ад паўлегендарнага Палемона да часоў Стэфана Баторыя (кароль Рэчы Паспалітай у 1576–1586 гадах), апошнія апісаныя ў ёй падзеі адносяцца да 1581 года. «Хроніка…» адметная шырынёй ахопу гістарычных фактаў, змяшчае звесткі пра культуру Беларусі, яе помнікі археалогіі, архітэктуры і жывапісу. Ёсць у ёй вершаваныя ўстаўкі пра падзеі ў Беларусі – напрыклад, пра набегі крымскіх татар на Слуцк у пачатку XVI стагоддзя:

Настасся, княгіня Слуцкая, сваіх баяр
Паслала перахапіць палахлівых татар.
Шмат іх пад Капылём было забіта
І горлам ля Пятровіч заплаціла мыта.

На беларускую мову «Хроніка…» перакладзена ў канцы XVI – пачатку XVII стагоддзя і склала аснову «Хронікі літоўскай і жамойцкай». Яна карысталася вялікай папулярнасцю ў Беларусі, Літве, Украіне, яе ведалі ў Расіі. Мацей Стрыйкоўскі быў адным з любімых аўтараў Адама Міцкевіча, Уладзіміра Караткевіча. Апошні, дарэчы, выкарыстаў словы з «Хронікі…» у якасці эпіграфа да свайго рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

Калі жыў у Слуцку, Мацей Стрыйкоўскі наладзіў адносіны з пісьменнікамі-гуманістамі, мысліцелямі і рэфарматарамі Сымонам Будным і Андрэем Воланам. Утрох яны выдалі вялікі лацінскі трактат Анджэя Фрыча Маджэўскага «Аб выпраўленні Рэчы Паспалітай». У перакладзе на польскую мову трактат выйшаў у 1577 годзе ў друкарні ў Лоску. Пасля смерці ў лістападзе 1578 года слуцкага князя Юрыя II Юр"евіча Алелькавіча Мацей Стрыйкоўскі знайшоў сабе новага апекуна ў асобе літоўскага каталіцкага біскупа Мельхіёра Гедройца і выехаў з нашага краю.

Ацэньваючы сваё жыццё, Мацей Стрыйкоўскі пісаў у «Хроніцы…», што правільна зрабіў, не пахаваўшы свой талент гісторыка і праславіў сваімі творамі Бацькаўшчыну, якой для яго былі Беларусь і Літва.

На думку беларускага філосафа, гісторыка і культуролага, доктара філасофскіх навук і кандыдата гістарычных навук С.А. Падокшына (1931–2004), «Стрыйкоўскі – першы гісторык-прафесіянал Беларусі, Украіны і Літвы, які паставіў вывучэнне гісторыі на навуковую аснову. Ён не толькі гісторык, але і філосаф, асноватворца айчыннай філасофіі гісторыі, даследчык, які імкнуўся спасцігнуць сутнасць і сэнс шматвяковай гістарычнай, палітычнай і духоўна-культурнай эвалюцыі беларускага, украінскага, літоўскага, польскага і рускага народаў. Стрыйкоўскі – несумненны і палкі патрыёт Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, прыхільнік яго самастойнага існавання ў складзе Рэчы Паспалітай».

 

Анатолій ЖУК

 

Матей Стрыйковский

В историю нашего края вписано имя человека, деятельность которого в конце XVI века приобрела широкую европейскую известность. Имею в виду политика, историографа-хрониста, философа, художника, топографа, археолога, поэта, выдающегося деятеля белорусского Возрождения того времени Матея Стрыйковского (1547 – между 1586 и 1593) – уроженца городка Стрыкув в Польше. По его словам, до шестнадцати лет он «изучал свободные науки с большим усердием и трудолюбием». В 1567–1570 годах М. Стрыйковский учился в Краковском университете и получил там звание бакалавра. Оказавшись в 1570 году в Беларуси, он поступил на военную службу, которую проходил в Витебске. В 1574–1575 годах в составе посольства был в Турции, а с 1580 года работал каноником в Жемайтии (историческая область на северо-западе современной Литовской Республики).

М. Стрыйковский в совершенстве овладел белорусским, русским и литовским языками, много путешествовал по Беларуси, Литве, Московскому государству и нигде «не тратил времени», а неустанно работал. Его многогранной деятельности посвящены монографии учёных и многочисленные материалы в периодической печати разных времён. Поэтому здесь – о М. Стрыйковском и Слуцке.

В 1576–1578 годах Стрыйковский жил при дворе Слуцкого князя Юрия II Юрьевича Олельковича. Князь поддержал польского переселенца, позволил ему пользоваться своей библиотекой, где были не только книги, но и многочисленные документальные материалы. До приезда в Слуцк М. Стрыйковский уже был автором стихотворной хроники «Гонец добродетели…» (1574), посвящённой истории Польши и Великого княжества Литовского, исторического произведения «О свободе Короны Польской и Великого княжества Литовского, и о суровом порабощении других стран под тиранским игом турецким» (Краков, 1575), в котором противопоставил либеральную политическую систему Речи Посполитой деспотическому режиму Османской империи, нескольких поэм и стихов, которые писал на польском или латинском языках.

Хотя и кратким, но чрезвычайно плодотворным был слуцкий период жизни и творчества Матея Стрыйковского. Здесь он написал стихотворение «На герб Великого княжества Литовского Погоня и… князей Слуцких… с кратким описанием их славного народа». Это произведение «можно рассматривать и как развёрнутую эпиграмму на герб, и как стихотворную генеалогию, и даже как краткую историческую хронику, но наиболее точно будет назвать его стихотворным каталогом (на этот раз – подвигов и заслуг рода Олельковичей)».

В Слуцке М. Стрыйковский вдохновенно работал над посвящённой Юрию Олельковичу исторической прозаично-стихотворной хроникой «О началах, истоках, достоинствах, делах рыцарских и внутренних славного народа литовского, жмудского и русского». Начиналась хроника с адресованного князю Юрию предисловия, в котором автор говорил о важности и полезности исторических знаний («один пример из истории, как в делах гражданских, так и военных, весит больше, чем тысяча самых метких высказываний философов»), сетовал на отсутствие собственной хроники в Литвинского народа и обещал приложить все силы, чтобы такая хроника появилось. В этом произведении, писал М. Стрыйковский: «Найдёшь здесь, Милостивый Князь, литовских мощных Геркулесов, красивых, умелых Гекторов, смелых Ахиллесов и постоянных Эпаминонд, Агезилаусов мудрых, мужественных Каннибалов и Улиссов, уловками хитрых. Предстанут также перед тобой князья литовские по фамилии твоей, куда более славные, мужественные и справедливые, чем Аристиды и Трояны расторопные, и более мудрые, чем Темиксолы, и другие, этим подобные, дела которых для других примером добродетели служат». Хроника «О началах, истоках, достоинствах, делах рыцарских и внутренних славного народа литовского, жмудского и русского» охватывает период от легендарных времён до образования Великого княжества Литовского. Материалами для её написания послужили многочисленные историко-литературные источники, польские и немецкие хроники, древние русские, белорусские и литовские летописи. Впервые хроника напечатана в 1978 году в Варшаве.

Но самое значительное и известное произведение Матея Стрыйковского – «Хроника польская, литовская, жмудская и всея Руси», которую он писал в 1575–1578 годах. Работая над хроникой, автор использовал немало документальных источников, летописей, произведений античных историков и литераторов, которые были не только в богатом книгохранилище слуцких князей, но и в библиотечных собраниях и архивах князей заславских, магнатов Ходкевичей, в книгохранилище Супрасльского монастыря. Хронист обобщал, сравнивал между собой различные доказательства и свидетельства, чтобы быть беспристрастным, объективным исследователем, который стремится к «самой искренней исторической правде». В предисловии к своему произведению М. Стрыйковский писал, что, создавая «Хронику…», он превзошёл в усердии рабов, работавших в египетских каменоломнях.

Впервые «Хроника польская, литовская, жмудская и всея Руси» вышла на польском языке в 1582 году в г. Крулевец (ныне Калининград) в 25 книгах под личным контролем М. Стрыйковского. Произведение рассказывает о политической истории Польши, Великого княжества Литовского и Руси, освещает вопросы происхождения славян, утверждает их единство, прославляет историческое прошлое восточнославянских народов и их героические дела. В «Хронике…» подробно изложена история Великого княжества Литовского от полулегендарного Палемона до времён Стефана Батория (король Речи Посполитой в 1576–1586 годах), последние описанные в ней события относятся к 1581 году. «Хроника…» отличается шириной охвата исторических фактов, содержащими сведения о культуре Беларуси, её памятниках археологии, архитектуры и живописи. Есть в ней стихотворные вставки о событиях в Беларуси – например, о набеге крымских татар на Слуцк в начале XVI века:

Анастасия, княгиня Слуцкая, своих бояр
Послала перехватить пугливых татар.
Много их под Копылем было убито
И горлом у Петровичей заплатило мыту (пошлину. – В.Х.).

На белорусский язык «Хроника…» переведена в конце XVI – начале XVII века и составила основу «Хроники литовской и жмудской». Она пользовалась большой популярностью в Беларуси, Литве, Украине, её знали в России. Стрыйковский был одним из любимых авторов Адама Мицкевича, Владимира Короткевича. Последний, кстати, использовал слова из «Хроники…» в качестве эпиграфа к своему роману «Христос приземлился в Гродно».

Когда жил в Слуцке, Стрыйковский наладил отношения с писателями-гуманистами, мыслителями и реформаторами Симоном Будным и Андреем Воланом. Втроём они выдали большой латинский трактат Анджея Фрича Мажевского «О исправлении Речи Посполитой». В переводе на польский язык трактат вышел в 1577 году в типографии в Лоске. После смерти в ноябре 1578 года Слуцкого князя Юрия II Юрьевича Олельковича Стрыйковский нашёл себе нового покровителя в лице литовского католического епископа Мельхиора Гедройца и выехал из нашего края.

Оценивая свою жизнь, Стрыйковский писал в «Хронике…», что правильно сделал, не похоронив свой талант историка и прославив своими произведениями Родину, которыми для него были Беларусь и Литва.

По мнению белорусского философа, историка и культуролога, доктора философских наук и кандидата исторических наук С.А. Подокшина (1931–2004), «Стрыйковский – первый историк-профессионал Беларуси, Украины и Литвы, который поставил изучение истории на научную основу. Он не только историк, но и философ, основатель отечественной философии истории, исследователь, который стремился постичь суть и смысл многовековой исторической, политической и духовно-культурной эволюции белорусского, украинского, литовского, польского и русского народов. Стрыйковский – несомненный и пламенный патриот Великого княжества Литовского, Русского и Жемойтского, сторонник его самостоятельного существования в составе Речи Посполитой».

 

Анатолий ЖУК

Перевод – Владимир ХВОРОВ
На заставке - Матей Стрыйковский (компьютерная обработка с гравюры 1582)