13.01.2014

Святая София Слуцкая – одна из самых почитаемых святых Белорусской Православной Церкви. Два года назад Церковь отпраздновала 400-летие её праведной кончины и учредила орден её имени. В прошлом году был утверждён текст службы, составленной в её честь. А сколько культурных и научных мероприятий было проведено в её память! Образ этой самоотверженной женщины с нелёгкой судьбой оказался как-то по-особому близок нашим соотечественникам. Именно поэтому в некоторых неискушённых сердцах «новости» о том, что она якобы была католичкой, отозвались особенным беспокойством и понятным смущением.

В этой ситуации, думаю, нужно сделать несколько замечаний, проясняющих, каким образом православная сторона видит проблему. Естественно, то, что будет сказано ниже, не содержит в себе претензий на «сверхнаучность», однако темы научности некоторых «сенсационных» заявлений относительно княжны Софии все же нужно коснуться.

В начале текущего века в активное пользование светских белорусских историков вводится несколько документов, в которых говорится, что вера княжны была «католицкой» и даже «римской», а также из которых следует, что разрешение на брак княжны испрашивалось у Папы Римского и пр. Однако церковная принадлежность в данном случае должна определяться не цитатами из отдельных документов, а изучением всех свидетельств о жизни праведной Софии вплоть до её кончины.

Сама София не оставила после себя богословских сочинений, на основании которых мы могли бы получить исчерпывающий вопрос о её вероисповедании, поэтому нам придётся искать ответы в обстоятельствах её жизни с учётом специфики той эпохи.

София Слуцкая (†1612) жила в смутное для Беларуси время, когда белорусская культура, язык и даже сама вера белорусов – Православие – вытеснялись польской культурой и католичеством. Католицизм являлся официальной господствующей конфессией Речи Посполитой. Многие белорусские исконно православные знатные роды переходили в католичество, руководствуясь сугубо прагматическими интересами: католическое вероисповедание облегчало занятие правительственных должностей, содействовало сближению с польско-литовскими элитами, давало правовые преимущества и т.д. В 1596 году с участием польских властей была заключена Брестская церковная уния, после чего Православная Церковь вообще была объявлена несуществующей на территории Речи Посполитой и терпела преследования. Это спровоцировало многочисленные протесты белорусского населения, перешедшие затем в длительную народную борьбу за сохранение своей исконной традиции и идентичности, продолжавшуюся не одно столетие.

Святая София родилась в семье православного князя Юрия III Юрьевича Олельковича и католички Барбары Кишки. История не сохранила документов, в которых бы что-то говорилось об обстоятельствах крещения княжны, однако, согласно некоторым более поздним свидетельствам, крещена она была духовником князей Слуцких православным священником Малофеем Стефановичем. Никаких документов, свидетельствующих о католическом крещении Софии, не имеется, поэтому нет никаких оснований и для переосмысления традиционной точки зрения.

Однако, рано осиротев, София действительно оказывается под плотным католическим влиянием, поскольку её опекуны были католиками (кстати, Юрий и Иероним Ходкевичи – окатоличенные представители древнего православного рода, который в прошлом оказывал большую помощь Православной Церкви). Право родителей (или опекунов) воспитывать детей согласно своим религиозным идеалам – неотъемлемое право, норма которого актуальна, с нашей точки зрения, и по сей день. Известно, что Софию с малых лет обучали польскому языку, и к ней был даже приставлен ксёндз.

Нужно отметить и то важное обстоятельство, что в 1596 году в Речи Посполитой была объявлена церковная уния. Униаты часто именовались католиками (по свидетельству униатского Полоцкого епископа Иосафата Кунцевича в письме к канцлеру Льву Сапеге). Указание на православное исповедание в важных юридических документах того времени, когда речь шла об опекунстве и наследстве, могло подать повод к дополнительным судебным разбирательствам, к лишению документов действительной юридической силы. Тексты от лица княжны составлялись её опекунами-католиками, и они могли придавать им выгодный для себя смысл.

Да и сама княжна, которая не желала, чтобы её отдали замуж, могла излагать о себе самые разные факты – умаляя одни, преувеличивая другие (особенно, если её «волю» пересказывали представители). Если она не хотела замуж за кальвиниста Радзивилла, то совершенно логичным с её стороны было указать на то, что она принадлежит к Католическому Костёлу, с которым кальвинисты находились в особой вражде. Да и «юридически» на тот момент она принадлежала католической семье.

Кстати, некоторые историки обращают внимание на то, что документ от 6 февраля 1600 года, излагающий позицию княжны о браке, составлен со слов Софии, однако подпись её, подтверждающая сказанное, в документе отсутствует, хотя княжна София на момент составления документа уже достигла совершеннолетия, т.е. была юридически правомочна.

Стоит обратить внимание и на то, что, достигнув совершеннолетия, София иногда резко меняет решения, принятые от её имени опекунами, на противоположные. И в вопросах, связанных с религией, мы видим это прежде всего!

Например, есть документальное упоминание о пожаловании княжны католическому храму в Броновицах, сделанном ею ещё в несовершеннолетнем возрасте, а потому подписанном Ходкевичами. Однако это пожалование после выхода княжны из опеки и её вступления в брак было аннулировано как осуществлённое несовершеннолетним лицом – по настоянию её мужа и с согласия самой княгини (а если судить о том, как развивались её отношения с Православной Церковью, то и по её искреннему желанию).

После того как София дала согласие на брак, некоторые объективные препятствия к нему остались: разность вер и родство. Естественным в подобной ситуации было то, что Радзивилл пишет письмо Папе – у него были все формальные основания для этого.

Если предположить, что просьба Радзивилла в Рим была отправлена и разрешение на брак получено (этому нет никаких свидетельств), то как объяснить утверждение Бартошевича со ссылкой на имеющуюся у него рукопись, что князь Януш и княжна София венчались в православной замковой церкви Бреста? Думается, что не иначе, как тем, что этого захотела сама София.

Необходимо учесть интересы сторон, которые решали судьбу Софии. Речь шла об огромном состоянии – княжна была самой богатой невестой своего времени! Опекуны чуть ли не буквально торговали княжной, желая выменять её в браке на прощение огромного долга. В русле брачной истории Софии решались вопросы мира и гражданского благополучия целого региона! В такой ситуации возможно появление самых разных документов, содержащих в себе информацию самой разной степени достоверности.

Святая София – не богослов, поэтому более всего о её религии нам говорят её дела. Как только княжна по совершеннолетии вступает в свои права, она сразу обнаруживает приверженность Православию в своей готовности защищать права православных, которые особенно жестоко попирались после объявления церковной унии.

Муж Софии Радзивилл всячески помогал своей супруге и поддерживал её. В этом, конечно же, было не только банальное выполнение просьб любимой женщины – в этом раскрывался дух гражданского союзничества между православными и протестантами того времени, которые выступали единым фронтом в отстаивании своих прав перед лицом общего врага. И, хотя спустя некоторое время униатам удалось заполучить контроль над слуцкими церквями, Радзивилл на основании специального распоряжения вернул храмы православным. Сохранилось письмо униатского митрополита Ипатия Поцея к Николаю Радзивиллу Сиротке с жалобой на князя Януша, что тот под влиянием молодой жены выгнал из слуцкого Свято-Троицкого монастыря митрополичьего представителя и взял обитель под своё попечение. Как видим, униатский митрополит объясняет поступок Януша Радзивилла прямым влиянием его супруги Софии Слуцкой.

И в дальнейшем княгиня София с мужем принимала живое участие в церковных делах. Праведная княгиня убедила супруга исходатайствовать у короля грамоту о запрещении в их владениях насильно принуждать православных к унии.

Вместе с мужем София вела активную благотворительную деятельность по отношению к православным храмам. Она своими руками вышивала священнические ризы в дар церквям, и эти ризы сохранялись до начала ХХ века и последний раз описывались в 1903 году.

Мы видим, что не только София действует в интересах православных, но и католики не спешат давать оценки её антикатолическим деяниям как противоречащим её вере – т.е. они исходят из того, что она не католичка. Иначе трудно объяснить отсутствие каких бы то ни было канонических средств давления на княгиню со стороны Костёла.

После смерти София была похоронена не где-то, а именно в православном храме Троицкого монастыря. Позднее при содействии православного митрополита Петра Могилы в память княгини Софии в Киево-Печерской лавре рядом с гробами князей Слуцких была поставлена надгробная плита с эпитафией. В эпитафии прямо говорится, что София «благоверная» – что в обстоятельствах её погребения не может не указывать на её православие.

Традиция почитания Софии Слуцкой имеет глубокие корни в среде православных белорусов. Её начало связано с открытием нетленных мощей святой Софии – точное время этого события неизвестно, но оно имело место по крайне мере не позднее начала XIX века. Известен целый ряд чудес и исцелений, происходивших от мощей княгини и по молитве к ней. Уже в конце ХVIII века учитель Слуцкой духовной семинарии иеромонах Маркиан составил книгу «Чудеса Благоверной Слуцкой Княгини Софии Олельковны, мощами своими в Слуцком Свято-Троицком монастыре нетленно почивающей».

А вот несколько случаев помощи святой Софии Слуцкой из недавнего времени. Один из них поведала схимонахиня София (†2006), нёсшая в Минском Свято-Духовом кафедральном соборе послушание у раки с мощами святой. Как-то раз она увидела в храме плачущую женщину с девочкой. Желая утешить незнакомку, схимница разговорилась с ней и узнала, что её дочь безнадёжно больна белокровием и нет никаких шансов на выздоровление. Тогда схимонахиня сняла покрывальце со святых мощей праведной Софии, покрыла им девочку и помолилась. «Поправится», – сказала она скорбящей матери и заповедала молиться святой Софии. А через некоторое время при очередном обследовании врачи засвидетельствовали полное исцеление девочки!

За помощью к праведной Софии обращаются женщины, готовящиеся стать мамами. Жительница Слуцка Людмила рассказывала, что три года не могла завести с мужем детей. Врачи выявили опухоль, при которой, как ей сказали, она не сможет забеременеть. Необходима была операция. Тогда Людмила решила просить помощи у праведной Софии Слуцкой, к которой нередко обращалась в молитвах, приезжая на учёбу в Минск. При этом дала обет, что если родится дочь, то назовёт её Софией. Вскоре женщина узнала, что у неё будет ребёнок, но врачи по-прежнему настаивали на операции. Однако Людмила отказалась от хирургического вмешательства, уповая на молитвенную помощь и заступничество святой Софии. В феврале 2010 года она родила девочку – Софию, а послеродовое обследование показало, что опухоль исчезла.

Немало есть свидетельств и том, что святая праведная София помогает настроить пошатнувшиеся семейные отношения.

Святая праведная Софие, моли Бога о нас!

 

Епископ Слуцкий и Солигорский Антоний
www.sluck-eparchiya.by

Яшчэ раз пра веравызнанне святой Сафіі Слуцкай

Святая Сафія Слуцкая – адна з самых шанаваных святых Беларускай Праваслаўнай Царквы. Два гады таму Царква адсвяткавала 400-годдзе яе праведнага спачыну і заснавала ордэн, названы яе імем. У мінулым годзе быў зацверджаны тэкст службы, складзенай у яе гонар. А колькі культурных і навуковых мерапрыемстваў было праведзена з нагоды яе памяці! Вобраз гэтай самаадданай жанчыны з нялёгкім лёсам аказаўся адмыслова блізкім нашым суайчыннікам. Менавіта таму ў некаторых неспакушаных сэрцах «навіны» пра тое, што яна нібыта была каталічкай, адгукнуліся асаблівым непакоем і зразумелым хваляваннем.

У гэтай сітуацыі, мяркую, трэба зрабіць некалькі заўваг, каб патлумачыць, якім чынам праваслаўны бок бачыць праблему. Натуральна, тое, што будзе сказана ніжэй, не прэтэндуе на «звышнавуковасць», аднак тэму навуковасці асобных «сэнсацыйных» заяў адносна князёўны Сафіі ўсё ж трэба закрануць.

Напачатку бягучага стагоддзя ў актыўны ўжытак свецкіх беларускіх гісторыкаў уводзіцца некалькі дакументаў, дзе гаворыцца, што вера князёўны была «католицкой» і нават «римской», а таксама з якіх вынікае, што аб дазволе на шлюб князёўны прасілі Папу Рымскага і г.д. Між тым царкоўная прыналежнасць у дадзеным выпадку павінна вызначацца не цытатамі з асобных крыніц, а вывучэннем усіх сведчанняў аб жыцці праведнай Сафіі аж да яе спачыну.

Сама Сафія не пакінула пасля сябе тэалагічных твораў, на падставе якіх мы маглі б атрымаць вычарпальны адказ на пытанне аб яе веры, таму нам давядзецца шукаць адказы ў абставінах яе жыцця з улікам спецыфікі той эпохі.

Сафія Слуцкая (†1612) жыла ў смутны для Беларусі час, калі беларуская культура, мова і нават сама вера беларусаў – праваслаўе – выцясняліся польскай культурай і каталіцтвам. Каталіцызм з’яўляўся афіцыйнай пануючай канфесіяй Рэчы Паспалітай. Шмат якія беларускія спрадвеку праваслаўныя шляхецкія роды прымалі каталіцтва, кіруючыся чыста прагматычнымі матывамі: каталіцкае веравызнанне спрашчала заняцце ўрадавых пасад, садзейнічала збліжэнню з польска-літоўскімі элітамі, давала прававыя прывілеі і г.д. У 1596 годзе з удзелам польскіх улад была заключана Брэсцкая царкоўная унія, пасля чаго Праваслаўная Царква наогул была абвешчана неіснуючай на тэрыторыі Рэчы Паспалітай і цярпела пераслед. Гэта справакавала шматлікія пратэсты беларускага насельніцтва, якія перайшлі потым у працяглую народную барацьбу за захаванне сваёй спрадвечнай традыцыі і ідэнтычнасці, што доўжылася не адно стагоддзе.

Святая Сафія нарадзілася ў сям’і праваслаўнага князя Юрыя III Юр’евіча Алелькавіча і каталічкі Барбары Кішкі. Гісторыя не захавала дакументаў, дзе б штосьці згадвалася пра ўмовы хрышчэння князёўны, аднак, згодна з некаторымі пазнейшымі сведчаннямі, ахрысціў Сафію духаўнік князёў Слуцкіх, праваслаўны святар Малафей Стэфановіч. Ніякіх дакументаў, якія б сведчылі пра каталіцкае хрышчэнне Сафіі, няма, таму няма ніякіх падстаў і для пераасэнсавання традыцыйнага пункту погляду.

Аднак, рана асірацеўшы, Сафія сапраўды аказваецца пад моцным каталіцкім уплывам, таму што яе апекуны былі каталікамі (дарэчы, Юрый і Іеранім Хадкевічы – акаталічаныя прадстаўнікі старажытнага праваслаўнага роду, які ў мінулым аказваў вялікую дапамогу Праваслаўнай Царкве). Права бацькоў (ці апекуноў) выхоўваць дзяцей згодна са саваімі рэлігійнымі ідэаламі – неад’емнае права, норма якога актуальная, на наш погляд, і сёння. Вядома, што Сафію з малалецтва навучалі польскай мове, і да яе быў нават прыстаўлены ксёндз.

Трэба адзначыць і тую важную акалічнасць, што ў 1596 годзе ў Рэчы Паспалітай была абвешчана царкоўная унія. Уніяты часта называліся каталікамі (паводле сведчання уніяцкага Полацкага епіскапа Ясафата Кунцэвіча ў лісце да канцлера Льва Сапегі). Указанне на праваслаўнае веравызнанне ў важных юрыдычных дакументах таго часу, калі гаворка ішла пра апякунства і спадчыну, магло даць падставу для дадатковых судовых разбораў, для пазбаўлення дакументаў сапраўднай юрыдычнай сілы. Тэксты ад імя князёўны складаліся яе апекунамі-каталікамі, і апошнія маглі надаваць ім зручны для сябе сэнс.

Ды і сама князёўна, якая не жадала, каб яе аддалі замуж, магла паведамляць пра сябе самыя розныя факты – змяншаючы адны, перабольшваючы іншыя (асабліва калі яе «волю» пераказвалі прадстаўнікі). Калі яна не хацела замуж за кальвініста Радзівіла, то абсалютна лагічна з яе боку было ўказаць на тое, што яна належыць да Каталіцкага Касцёла, з якім кальвіністы знаходзіліся ў адмысловай варожасці. Да таго ж і «юрыдычна» на той момант яна належала да каталіцкай сям’і.

Дарэчы, некаторыя гісторыкі звяртаюць увагу на тое, што дакумент ад 6 лютага 1600 года, дзе выказваецца пазіцыя князёўны адносна шлюбу, складзены са слоў Сафіі, аднак подпіс яе, які б пацвярджаў сказанае, у дакуменце адсутнічае, хоць князёўна Сафія на момант складання дакумента ўжо была паўналетняй, г.зн. юрыдычна правамочнай.

Варта падкрэсліць, што, дасягнуўшы паўналецця, Сафія часам рэзка мяняе рашэнні, прынятыя ад яе імя апекунамі, на супрацьлеглыя. І ў пытаннях, што датычаць рэлігіі, мы бачым гэта перш за ўсё!

Напрыклад, ёсць дакументальная згадка пра ахвяраванне князёўны каталіцкаму храму ў Бранавіцах, зробленае ёю яшчэ ў непаўналетнім узросце, а таму падпісанае Хадкевічамі. Аднак гэтае ахвяраванне пасля выхаду князёўны з апекі і яе шлюбу было анулявана як здзейсненае непаўналетняй асобай – па патрабаванню яе мужа і са згоды самой княгіні (а калі судзіць паводле таго, як развіваліся яе стасункі з Праваслаўнай Царквой, то і па яе шчыраму жаданню).

Пасля таго як Сафія пагадзілася на шлюб, некаторыя аб’ектыўныя перашкоды да яго засталіся: розніца канфесій і сваяцтва. Натуральным у такой сітуацыі было тое, што Радзівіл піша ліст Папу – усе фармальныя падставы для гэтага ён меў.

Калі дапусціць, што просьба Радзівіла ў Рым была накіравана і дазвол на шлюб быў атрыманы (на гэты конт няма ніякіх сведчанняў), то як патлумачыць сцвярджэнне Барташэвіча са спасылкай на рукапіс, які ў яго маецца, што князь Януш і князёўна Сафія вянчаліся ў праваслаўнай замкавай царкве Брэста? Мяркуецца, што не інакш як тым, што гэтага захацела сама Сафія.

Неабходна ўлічыць інтарэсы бакоў, якія вырашалі лёс Сафіі. Справа ішла аб велізарнай маёмасці – князёўна была самай багатай нявестай свайго часу! Апекуны ці не літаральна гандлявалі князёўнай, жадаючы выменяць яе шлюб на скасаванне вялізнага доўгу. У рэчышчы шлюбнай гісторыі Сафіі вырашаліся пытанні міру і грамадзянскага дабрабыту цэлага рэгіёна! У такой сітуацыі магчыма з’яўленне самых розных дакументаў, якія змяшчаюць інфармацыю самай рознай ступені праўдзівасці.

Святая Сафія – не тэолаг, таму перадусім пра яе рэлігію нам сведчаць яе справы. Як толькі князёўна, дасягнуўшы паўналецця, уступае ў свае правы, яна адразу выяўляе адданасць праваслаўю ў сваёй гатоўнасці абараняць правы праваслаўных, якія асабліва жорстка зневажаліся пасля абвяшчэння царкоўнай уніі.

Муж Сафіі Радзівіл усяляк дапамагаў сваёй жонцы і падтрымліваў яе. У гэтым, канешне ж, было не толькі банальнае выкананне просьбаў каханай жанчыны – у гэтым раскрываўся дух грамадзянскага саюзніцтва паміж праваслаўнымі і пратэстантамі таго часу, якія выступалі адзіным фронтам у адстойванні сваіх правоў перад абліччам агульнага ворага. І, хоць праз некаторы час уніяты здолелі здабыць кантроль над слуцкімі цэрквамі, Радзівіл на падставе спецыяльнага загада вярнуў храмы праваслаўным. Захаваўся ліст уніяцкага мітрапаліта Іпація Пацея да Мікалая Радзівіла Сіроткі са скаргай на князя Януша, што той пад уплывам маладой жонкі выгнаў са слуцкага Свята-Троіцкага манастыра мітрапалічага прадстаўніка і ўзяў абіцель пад сваю ахову. Як бачым, уніяцкі мітрапаліт тлумачыць учынак Януша Радзівіла прамым уплывам яго жонкі Сафіі Слуцкай.

І надалей княгіня Сафія з мужам прымала жывы ўдзел у царкоўных справах. Праведная княгіня пераканала мужа выклапатаць у караля грамату аб забароне ў іх уладаннях гвалтоўна прымушаць праваслаўных да уніі.

Разам з мужам Сафія вяла актыўную дабрачынную дзейнасць у дачыненні да праваслаўных храмаў. Яна сваімі рукамі вышывала святарскія рызы ў дар цэрквам, і гэтыя рызы захоўваліся да пачатку ХХ стагоддзя і апошні раз апісваліся ў 1903 годзе.

Мы бачым, што не толькі Сафія дзейнічае ў інтарэсах праваслаўных, але і каталікі не спяшаюцца даваць ацэнкі яе антыкаталіцкім дзеянням як супярэчным яе веры – г.зн., яны зыходзяць з таго, што яна не каталічка. Інакш цяжка патлумачыць адсутнасць якіх бы то ні было кананічных сродкаў уціску на княгіню з боку Касцёла.

Пасля смерці Сафія была пахавана не дзесьці, а менавіта ў праваслаўным храме Троіцкага манастыра. Пазней пры садзейнічанні праваслаўнага мітрапаліта Пятра Магілы ў памяць княгіні Сафіі ў Кіева-Пячэрскай лаўры побач з трунамі князёў Слуцкіх была ўсталявана надмагільная пліта з эпітафіяй. У эпітафіі прама гаворыцца, што Сафія «благоверная» – што ў абставінах яе пахавання не можа не ўказваць на яе праваслаўе.

Традыцыя ўшанавання Сафіі Слуцкай мае глыбокія карані ў асяроддзі праваслаўных беларусаў. Яе пачатак звязаны з адкрыццём нятленных мошчаў святой Сафіі – дакладны час гэтай падзеі невядомы, але яна мела месца па меншай меры не пазней за пачатак XIX стагоддзя. Вядомы цэлы шэраг цудаў і ацаленняў, якія адбываліся ля мошчаў княгіні і па малітве да яе. Ужо ў канцы ХVIII стагоддзя настаўнік Слуцкай духоўнай семінарыі іераманах Маркіян склаў кнігу «Чудеса Благоверной Слуцкой Княгини Софии Олельковны, мощами своими в Слуцком Свято-Троицком монастыре нетленно почивающей».

А вось некалькі выпадкаў дапамогі святой Сафіі Слуцкай з нядаўняга часу. Пра адзін з іх распавяла схіманахіня Сафія (†2006), якая несла ў Мінскім Свята-Духавым кафедральным саборы послух у ракі з мошчамі святой. Аднойчы яна ўбачыла ў храме жанчыну з дзяўчынкай, жанчына плакала. Жадаючы суцешыць незнаёмку, схімніца разгаварылася з ёй і даведалася, што яе дачка безнадзейна хворая белакроўем і няма ніводнага шанцу на папраўку. Тады схіманахіня зняла пакрывальца са святых мошчаў праведнай Сафіі, пакрыла ім дзяўчынку і памалілася. «Паправіцца», – сказала яна гаротнай маці і запаведала маліцца святой Сафіі. А праз нейкі час пры чарговым абследаванні ўрачы засведчылі поўнае ацаленне дзяўчынкі!

За дапамогай да праведнай Сафіі звяртаюцца жанчыны, якія рыхтуюцца стаць маці. Жыхарка Слуцка Людміла расказвала, што тры гады не магла завесці з мужам дзяцей. Урачы выявілі пухліну, пры якой, як ёй сказалі, яна не зможа зацяжарыць. Неабходна было рабіць аперацыю. І Людміла вырашыла прасіць дапамогі ў праведнай Сафіі Слуцкай, да якой нярэдка звярталася ў малітвах, прыязджаючы на вучобу ў Мінск. Пры гэтым дала абяцанне, што калі народзіцца дачка, то назаве яе Сафіяй. Неўзабаве кабета даведалася, што ў яе будзе дзіця, але ўрачы па-ранейшаму настойвалі на аперацыі. Аднак Людміла адмовілася ад хірургічнага ўмяшальніцтва, спадзеючыся на малітоўную дапамогу і заступніцтва святой Сафіі. У лютым 2010 года яна нарадзіла дзяўчынку – Сафію, а пасляродавае абследаванне паказала, што пухліна знікла.

Нямала ёсць сведчанняў і пра тое, што святая праведная Сафія дапамагае наладзіць сямейныя адносіны, якія пахіснуліся.

Святая праведная Сафія, малі Бога аб нас!

 

Епіскап Слуцкі і Салігорскі Антоній