14.07.2016

Літаратурны «стаж» ураджэнца вёскі Вялікая Сліва Слуцкага раёна Валера Санько сягае за паўстагоддзе, калі пачынаць адлік ад яго першага апавядання, змешчанага ў баранавіцкай раённай газеце «Чырвоная звязда» ў 1958 годзе. З таго часу ён выдаў кнігі па лячэнні травамі, аб народных прыкметах і афарызмах, стаў аўтарам рамана, пад два дзясяткі аповесцяў, амаль сямі дзясяткаў апавяданняў. У іх – арыгінальная мова з багатай лексікай і выкарыстаннем шматлікіх дыялектызмаў, глыбокія і цікавыя разважанні, не кажучы ўжо пра тое, якія немалаважныя тэмы ўзнімае аўтар. Аднак асобная кніга яго прозы ў якім-небудзь дзяржаўным выдавецтве так і не выйшла, а ў Саюз пісьменнікаў яго прынялі аж… пасля дванаццаці заяў. Чаму? – не раз пыталі ў земляка прыхільнікі яго творчасці, на што Валер толькі адмахваўся.

Нядаўна сітуацыя праяснілася. Дапамог сам аўтар, прапанаваўшы ўвазе чытачоў кнігу «Сучаснае беларускае літаратурнае жыццё» (Мн.: МАЭН, 2015. – 280 стар.). У ёй Валер Санько ўпершыню доказна і аргументавана расказвае пра свой горкі літаратурны шлях і пра амаль татальнае непрыманне навізны і арыгінальнасці рэдакцыямі беларускіх выдавецтваў, газет і часопісаў – тымі самымі, якія любяць крытыкаваць іншых, вучыць, маралізаваць.

Першую частку кнігі – «Беларускае літаратурнае самаедства» – складае параўнальна нядаўняя перапіска пісьменніка з рэдакцыямі газет і часопісаў. Аўтар сцвярджае: ва ўсіх беларускіх газетах і часопісах, радыё – і тэлестудыях, выдавецтвах працуюць старанныя, талковыя спецыялісты. Усе хочуць, каб іх выданне, перадача, кніга прыносілі карысць народу, карысталася аўтарытэтам у чытачоў, слухачоў, гледачоў. Нават у раскрытыкаваных у кнізе рэдакцыйных калектывах, упэўнены Валер Санько, ёсць нямала станоўчага.

Размова ў кнізе ў асноўным ідзе пра местачковасць літаратурнага мыслення ў рэспубліканскіх літаратурных выданнях, іх прадузятасць, закасцянеласць. Замест дапамогі аўтару адкрытым і закамуфляваным патокам ідзе суцэльнае цэнзарства, «асадзі назад», шэрасць, усярэдненасць. Пяцьдзясят чатыры гады зведаных літаратурных уціскаў даюць яму права так сцвярджаць.

Аўтар гаворыць не толькі пра боль уласных літаратурных сцяжынаў – узорвае пласты беларускага сучасся. Ён прыводзіць факт: у Беларусі на 1 студзеня 2015 года зарэгістравана 1 577 друкаваных сродкаў масавай інфармацыі, з якіх 684 рускамоўных і 33 беларускамоўных. Цытую кнігу: «…у раўнапраўнай двухмоўнай дзяржаве на асноваўтваральнай мове нацыі, на беларускай – усяго 33 выданні, 2,09%. Два і адна дзясятая працэнта! Скажыце каму пра такое раўнапраўства – доўга смяяцца будуць і плявацца…».

Назавіце, пытае аўтар, у якой дзяржаве такое мажліва: не надрукаваць матэрыял на галоўнай мове дзяржавы, бо рэдактар за яго надрукаванне атрымае наганяй. Смех і грэх. Хто хоць раз за дваццаць гадоў прааналізаваў, колькі беларускамоўных і рускамоўных матэрыялаў змешчана на старонках таго ці іншага двухмоўнага выдання?

У пасляслоўі да кнігі доктар гістарычных навук прафесар Анатоль Грыцкевіч выказаўся адназначна, што сумненні аўтара «ці варта выносіць на вочы любога чытача дзесяцігоддзямі твораную беларускую літаратурную нізасць, – я катэгарычна адрынуў. Неабходна. Чытаеш перапіску паміж В.А. Санько і рэдакцыямі, поўную гора, бюракратычных вывертаў, намёкаў, узаемнай з’едлівасці – і асяляецца ў душы лагічны вывад. Так не можа быць… Яму нельга было цярпець футбольную беларускую літаратурную нізоту пяцьдзясят гадоў. Даўно патрэбна было расказаць пра гэта народу. Толькі святло праўды выжане цемру невытлумачальнай з’едлівай прадузятасці і неасветнасці з нашых рэдакцыйных падвалаў, закуткоў. Усеагульны паказ злыбедстваў В.А. Санько паможа не дапусціць такога з маладымі расткамі. Яны стануць хутчэй прабівацца на шырокі прасцяг… Правільна піша Санько: ні ў адной дзяржаве няма, не можа быць кіраўніком Саюза літаратурных арганізацыяў пісьменнік, які піша на мове чужой нацыі. На Беларусі ёсць… Гэта норма? усе сляпыя? такі кіраўнік ўцішыць боль пісьменніка-патрыёта? стане разбірацца ў яго праблемах? Нізашта. Не здолее, ды яго і не паслухаюць».

Калі б Валер Санько паболей лічыўся з чужымі заўвагамі, нават недарэчнымі, як робіць большасць нашых літстараннікаў, хаўрусаваўся ў літшабашках і тусоўках, як раіў яму Юрась Свірка (стар. 61), яго лёс быў бы нашмат лягчэйшы, меней пакручасты.

«Адхіленыя творы» – назва другой часткі кнігі, якая змяшчае невялікую частку таго, што не прабілася праз рэдакцыйныя заслоны. Чытаеш гэтыя творы і міжволі задаеш пытанне: калі такое адхіляць, то што друкаваць у газетах і часопісах? Прымушаюць задумацца лічбы ў канцы публікацый другой часткі. Яны паказваюць, колькі разоў твор не прымалі ў дзяржаўных і недзяржаўных выданнях. Напрыклад, фаталістычнае апавяданне «Самазабойства – грэх апраметны» адфутболілі ў сталіцы і абласцях за пяць гадоў 44 разы.

«Сорамна за родную Беларусь. Я спецыяльна зменшыў лічбу», – прызнаўся аўтар мне нядаўна. Між тым, у гэтым апавяданні доктар і магістр народнай медыцыны зняў з неба, выцягнуў з кніжных сховішчаў, вытанцаваў у ведуноў і шаптуноў практычна невядомыя прыкметы, сістэматызаваў, выклаў іх у найпрыдатнай для чытача форме – апавяданнем, а іх забіваюць. Матэрыялам пра кошачак, сабачак месца на старонках выданняў ёсць, а вось абярэжніцкім прыкметам, хаця яны ратуюць чалавечае жыццё, – няма. Тры тысячы чалавек самагубнічае ў Беларусі, робіць спробу на такое дурноцце, у Расіі – пад 60 тысяч. Азнаёмленыя з тэкстам выратаваныя асуджаюць сябе за агідную спробу парушыць волю Бога, перапыніць нітку жыцця, а беларускім докам пры друкаваных карытах не да чалавечага лёсу.

Тое ж і з артыкулам «Развал рэактара і судовай справы 19–73» пра суд над вінаватымі ў неправільным праектаванні, канструяванні, будаўніцтве Чарнобыльсай АЭС, бяздарнай яе эксплуатацыі. Дакументальны артыкул са спасылкамі на тамы і лісты справы, не змясціла ніводнае дзяржаўнае ці недзяржаўнае тыражнае выданне Беларусі. Выключэнне – надрукавала газета «Наша слова», у якой невялічкі тыраж.

Артыкул «Не трэба байкі пра цяжкасці з ажыўленнем мовы» за шэсць гадоў адхілілі дванаццаць выданняў. Нідзе не апублікавалі. Усе рэдакцыі Беларусі аб’ектыўныя, смелыя, усе за народ і мову, а надрукаваць… ім усё нешта муляе, не дазваляе. «Маўчацьмем, паньства, і далей?» – пытае Валер Санько.

Знаёмства праз кнігу «Сучаснае беларускае літаратурнае жыццё» з рэдакцыйнымі гульнямі, даўнейшымі і цяперашнімі парадкамі на літаратурных часопісных і газетных гонях зацікавіць філолагаў, вопытных і маладых журналістаў, пісьменнікаў. Засцеражэ і навучыць многіх. Чытаць такую кнігу варта любому ўдумліваму чалавеку. Асабліва тым, хто збіраецца ісці па каляіністых літаратурных сцяжынах або ўжо тупае па іх.


 

Анатоль ЖУК

Валерий Санько – о литжизни и литсамоедстве

Литературный «стаж» уроженца деревни Великая Слива Слуцкого района Валерия Санько превышает полвека, когда начинается отсчёт с его первого рассказа, опубликованного в Барановичской районной газете «Красная Звезда» в 1958 году. С тех пор он издал книги по лечению травами, о народных приметах и афоризмах, стал автором романа, написал под два десятка повестей, почти семь десятков рассказов. В них – оригинальный язык с богатой лексикой и использованием многочисленных диалектизмов, глубокие и интересные размышления, не говоря уже о том, какие немаловажные темы поднимает автор. Однако отдельная книга его прозы в каком-либо государственном издательстве так и не вышла, а в Союз писателей его приняли аж… после двенадцати заявлений. Почему? – Не раз спрашивали у земляка поклонники его творчества, на что Валерий только отмахивался.

Недавно ситуация прояснилась. Помог сам автор, предложив вниманию читателей книгу «Современная белорусская литературная жизнь». В ней Валерий Санько впервые доказательно и аргументировано рассказывает о своём горьком литературном пути и о почти тотальном неприятии новизны и оригинальности редакциями белорусских издательств, газет и журналов – теми самыми, которые любят критиковать других, учить, морализировать.

Первую часть книги – «Белорусское литературное самоедство» – составляет сравнительно недавняя переписка писателя с редакциями газет и журналов. Автор утверждает: во всех белорусских газетах и журналах, радио- и телестудиях, издательствах работают старательные, толковые специалисты. Все хотят, чтобы их издание, передача, книга приносили пользу народу, пользовались авторитетом у читателей, слушателей, зрителей. Даже в раскритикованных в книге редакционных коллективах, уверен Валерий Санько, есть немало положительного.

Речь в книге в основном идёт о местечковом литературном мышлении в республиканских литературных изданиях, их предубеждении, косности. Вместо помощи автору открытым и закамуфлированным потоком идёт сплошное цензорство, «осаживание назад», серость, усреднённость. Пятьдесят четыре года испытаний литературным зажимом дают ему право так утверждать.

Автор говорит не только о боли собственного литературного пути – выворачивает пласты белорусской современности. Он приводит факт: в Беларуси на 1 января 2015 года зарегистрировано 1577 печатных средств массовой информации, из которых 684 русскоязычных и 33 белорусскоязычных. Цитирую книгу: «…в равноправном двуязычном государстве на основополагающем языке нации, на белорусском – всего 33 издания, 2,09%. Два и одна десятая процента! Скажите кому ни будь о таком равноправии – долго смеяться будет и плеваться…».

Назовите, спрашивает автор, в каком государстве такое возможно: нельзя напечатать материал на основном языке государства, так как редактор за его опубликование получит нагоняй. Смех и грех. Кто хоть раз за двадцать лет проанализировал, сколько белорусскоязычных и русскоязычных материалов содержится на страницах того или иного двуязычного издания?

В послесловии к книге доктор исторических наук профессор Анатолий Грицкевич высказался однозначно, что сомнения автора «стоит ли выносить на показ широкому читателю десятилетиями творящуюся белорусскую литературную низость, – я категорически отверг. Необходимо. Читаешь переписку между В.А. Санько и редакциями, полную горя, бюрократических вывертов, намёков, взаимной язвительности – и поселяется в душе логический вывод. Так не может быть… Ему нельзя было терпеть футбольную белорусскую литературную низость пятьдесят лет. Давно нужно было рассказать об этом народу. Только свет правды выжмет тьму необъяснимой язвительной предвзятости и непросвещённости из наших редакционных подвалов, закутков. Всеобщий показ злодейств В.А. Санько поможет не допустить такого с молодыми ростками. Они станут скорее пробиваться на широкий простор… Правильно пишет Санько: ни в одном государстве нет, не может быть руководителем Союза литературных организаций писатель, который пишет на языке чужой нации. В Беларуси есть… Это норма? все слепые? такой руководитель услышит боль писателя-патриота? станет разбираться в его проблемах? Нипочём. Не сможет, да его и не послушают».

Если бы Валерий Санько побольше считался с чужими замечаниями, даже нелепыми, как делает большинство наших литстарателей, крутился бы в литшабашках и тусовках, как советовал ему Юрий Свирко, его судьба была бы намного легче, менее извилиста.

«Отвергнутые произведения» – название второй части книги, которая содержит небольшую часть того, что не пробилось через редакционные заслоны. Читаешь эти произведения и невольно задаёшь вопрос: если такое отклонять, то что печатать в газетах и журналах? Заставляют задуматься цифры в конце публикаций второй части. Они показывают, сколько раз произведение не принимали в государственных и негосударственных изданиях. Например, фаталистичный рассказ «Самоубийство – грех кромешный» отфутболили в столице и областях за пять лет 44 раза.

«Стыдно за родную Беларусь. Я специально уменьшил цифру», – признался автор мне недавно. Между тем, в этом повествовании доктор и магистр народной медицины снял с неба, вытащил из книжных хранилищ, выклянчил у знахарей и шептунов практически неизвестные симптомы, систематизировал, выложил их в удобной для читателя форме рассказа, а их убивают. Материалам про кошечек, собачек место на страницах изданий есть, а вот оберегающим знакам, хотя они спасают человеческие жизни, – нет. Три тысячи суицидов в Беларуси, делают попытки такой дурости, в России – под 60 тысяч. Ознакомленные с текстом спасённые осуждают себя за отвратительную попытку нарушить волю Бога, прервать нить жизни, а белорусским докам при печатных корытах не до человеческой судьбы.

То же и со статьёй «Развал реактора и судебного дела 19-73» о суде над виновными в неверном проектировании, конструировании, строительстве Чернобыльской АЭС, бездарной её эксплуатации. Документальную статью со ссылками на тома и листы дела не поместили ни государственное, ни негосударственное тиражное издание Беларуси. Исключение – напечатала газета «Наше слово», в которой небольшой тираж.

Статья «Не надо баек про трудности с возрождением языка» за шесть лет отстранили двенадцать изданий. Нигде не опубликовали. Все редакции Беларуси объективные, смелые, все за народ и язык, а напечатать… им всё то мозолит, не позволяет. «Будем молчать, господа, и дальше?» – Спрашивает Валерий Санько.

Знакомство через книгу «Современная белорусская литературная жизнь» с редакционными играми, давнишними и нынешними порядками на литературной журнальной и газетной стезе заинтересует филологов, опытных и молодых журналистов, писателей. Предохранит и научит многих. Читать такую книгу стоит любому вдумчивому человеку. Особенно тем, кто собирается идти по глинистым литературным дорожкам или уже топает по ним.

 

Анатолий ЖУК
Перевод – Владимир ХВОРОВ