10.12.2014

Несколько месяцев назад на сайт обратилась одна из наших посетительниц. Она была весьма расстроена тем обстоятельством, что во всемирной сети Интернет совсем уж мало информации об искусстве вытинанки, тем более, что человеком, некогда возродившим в Беларуси этот вид народного декоративно-прикладного искусства, по праву считается наш земляк Вячеслав Дубинка.

Я долго искал значение и перевод этого белорусского слова «Выцінанка». Это и выразанка, и выразка, и выстрыганка, и выбіванка, но больше всего мне понравился случайно выпавший перевод – вытинанки это «трели». Действительно, вытинанки – как материализованные трели птиц, такие лёгкие и восхитительные…

Сегодня мы несколько восполним пробел – представляем для наших читателей материал из альбома «Вячаслав Дубінка. Выцінанкі». Альбом был выпущен ещё при жизни Вячеслава Андреевича в 1999 году тиражом всего лишь 500 экземпляров и представляет 20 работ автора. Здесь же статья доктора искусствоведения Евгения Сахуты и автобиография Вячеслава Дубинки.

Пра Дубінку і выцінанку

Недзе на пачатку 70-х гадоў у саюзным друку і на мастацкіх выстаўках з"явіліся творы журналіста Вячаслава Дубінкі, якія прыцягвалі ўвагу сваёй незвычайнасцю. Нават не ведалі, у які раздзел іх уладкаваць – ці то ў графічны, ці то ў дэкаратыўна-прыкладны. Доўгія чырвона-чорныя ручнікі, пано з бытавымі або фантастычнымі сюжэтамі, пеўні, паўліны, кветкі… Асабліва цікаўныя калупалі творы пальцам, каб пераканацца, што гэтыя, падрабязна дэталізаваныя кампазіцыі выразаны са звычайнай паперы. Каму шчасціла, той мог убачыць на выстаўцы і самога аўтара, які тут жа дэманстраваў працэс творчасці. Узброіўшыся вялікімі кравецкімі нажніцамі, ён спрытна мудраваў з аркушыкам чорнай паперы, складзеным веерам ці гармонікам. Выразаў як быццам просценькія геаметрычныя матывы, якія на першы погляд ніяк не складваліся ў нейкі выразны сюжэт. Але вось аўтар разгортваў аркуш – і той ператвараўся ў карункавае спляценне арнаментальнай стужкі або казачна-ажурную кампазіцыю з фігуркамі людзей, жывёл, птушак.

Звычайна ў такіх выпадках не абыходзілася без роспытаў і нават дыскусій. Што гэта за мастацтва і ўвогуле ці мастацтва гэта? Больш дасведчаныя, якія ведалі, што гэта выцінанка, дапытваліся, адкуль аўтар пераняў традыцыю. З Польшчы? Літвы? Украіны? У Беларусі ж як быццам яе не было…

Увогуле такі недавер зусім зразумелы. На нашай памяці выцінанка ў народным побыце амаль знікла. Ніводнага яе ўзору не было і ў беларускіх музеях. А чаго не бачыш на свае вочы – таго нібыта і не было наогул. Іншая справа – Польшча, Літва, Украіна: багатыя музейныя калекцыі, шматлікія публікацыі, нават манаграфіі, не кажучы ўжо пра жывых майстроў, якія творча працягвалі даўнія мясцовыя традыцыі мастацтва нажніц і паперы.

Між тым мэтанакіраваныя пошукі і даследаванні ў гэтым напрамку засведчылі, што выцінанкі былі добра вядомыя і беларусам. У канцы XIX і асабліва ў першай палове XX стагоддзя ажурныя папяровыя ўзоры можна было бачыць амаль у кожнай вясковай хаце. Новы кароткачасовы росквіт яны перажылі ў пасляваеннае дзесяцігоддзе, затым канчаткова зніклі, пакінуўшы след толькі ў памяці старэйшага пакалення. Зробленыя з таннага нетрывалага матэрыялу, выцінанкі штогод (а то і некалькі разоў на год) замяняліся новымі, старыя ўзоры без жалю выкідваліся, а нашы музеі, не ў прыклад суседзям, сабраць іх не парупіліся.

Мастацтва выразання ажурных папяровых узораў мае даўнюю гісторыю, звязаную з вынаходніцтвам паперы ў старажытным Кітаі. У познім сярэднявеччы праз Персію і Турцыю папяровыя карункі трапляюць у Еўропу і ў XVIII–XIX стагоддзях былі ўжо вядомыя амаль на ўсёй яе тэрыторыі. Так, у беларускім шляхецкім асяроддзі былі пашыраны «сілуэты» – выразаныя з чорнай паперы сілуэтныя партрэты, фігуркі людзей і нават складаныя сюжэтныя кампазіцыі, якімі аздаблялі інтэр"еры, дамскія альбомы, выкарыстоўвалі як падарункі.

Але пазнейшыя па часе народныя выцінанкі аналогій з сілуэтамі не выяўляюць і маюць іншае паходжанне. Іх узнікненне абумоўлена двума фактарамі: пашырэннем у народным побыце паперы і зменамі ў характары інтэр"ера народнага жылля. Ужо ў канцы XIX стагоддзя курныя хаты практычна па ўсёй Беларусі саступілі месца «чыстым», што дало магчымасць іх аздобіць, надаць больш прывабны выгляд. Інтэр"ер народнага жытла ўпрыгожылі мастацкія тканіны, вышыўка, вязанне, роспісы па дрэве, шкле, палатне, аплікацыя саломай і інш. Прыкметны росквіт народнай мастацкай творчасці актывізаваў не толькі развіццё традыцыйных, але і пошук новых сродкаў аздаблення, засваенне раней мала даступных матэрыялаў. Карункі з белай, чорнай ці каляровай паперы аздобілі сцены, бэлькі, вушакі, вокны, паліцы для абразоў, выконваючы тую ж дэкаратыўную ролю, што і посцілкі, ручнікі, вязанне, маляваныя куфры і дываны. «У добрай гаспадыні нават каля печы былі выразаныя фіранкі» – казалі ў некаторых вёсках Навагрудчыны. Але танны нетрывалы матэрыял і лёгкасць выканання выцінанак абумовілі адпаведныя да іх адносіны: папяровыя ўзоры не зберагалі, як, скажам, узорыстыя ручнікі, якія перадаваліся ў спадчыну. Перад святамі, звычайна да Вялікадня, калі мылі, чысцілі, бялілі жыллё, старыя выцінанкі, якія за год сталі непрывабнымі, саступалі месца новым. Захоўваць жа іх народны практычны розум лічыў непатрэбным.

Што да народных назваў гэтага віду мастацкай творчасці, то нейкай сістэмы тут не заўважаецца. Тэрмін «выцінанка» пераважаў на захадзе Беларусі (як і ў Полыпчы, на Украіне). На ўсходніх, цэнтральных, паўночных тэрыторыях бытавалі назвы «выразанкі», «выразкі», сустракаліся яны і на захадзе, пераважна ў праваслаўным асяроддзі. Спарадычна ў розных месцах трапляецца тэрмін «выстрыганка». Поруч з такімі тэрмінамі, якія абазначаюць спосаб вытворчасці, шырока бытавалі і назвы, што ўказвалі на канкрэтнае прызначэнне вырабу. Так, круглыя разеткавыя выцінанкі часта называлі кветкамі. Папяровыя карункі на вокнах – фіранкамі, трохвугольныя сурвэткі на палічкі – вугольнікамі. У кожным рэгіёне бытавалі розныя мясцовыя назвы, якія забыліся разам з вырабамі.

Тэхналогія выцінанак засноўваецца на асаблівасцях матэрыялу: аркуш тонкай паперы можна скласці ў патрэбным напрамку і выразаць нажніцамі ці нажом узор, які будзе дакладна паўтораны столькі разоў, колькі столак утварыў складзены аркуш. Такога працэсу тыражавання ўзору нельга дабіцца ад іншых матэрыялаў, акрамя паперы. Да таго ж, яе раўнамерная інертная структура, у адрозненне, скажам, ад слаістасці дрэва ці фактуры тканіны, не прымае ўдзелу ў стварэнні арнаменту і дае поўны прастор для творчасці. Таму нават пры масавым бытаванні гэтага віду народнага мастацтва рэгіянальныя асаблівасці выцінанак прасочваюцца невыразна, куды лепш выяўляецца ўласны почырк кожнага майстра.

Усе выцінанкі паводле кампазіцыі могуць быць падзеленыя на тры асноўныя групы. Першую складаюць вырабы, якія ўмоўна можна назваць разеткавымі (цэнтрычнымі, замкнёнымі). Квадратны аркуш паперы складваюць у 4, 8, 16 разоў такім чынам, што восі сіметрыі скрыжоўваюцца ў яго цэнтры. Складзены аркуш утварае выцягнуты трохкутнік, па баках якога нажніцамі наразаюць нескладаныя адвольныя фігуры: паўкругі, зубцы і інш. Разгорнуты выраб утварае закампанаваную ў квадрат, шматвугольнік ці круг ажурную кампазіцыю, дзе малюнак разыходзіцца веерам ад цэнтра. Такім спосабам выразалі «кветкі» на сцены, сурвэткі на мэблю, а сёння – «сняжынкі» на вокны пад Новы год.

Другую групу выцінанак вызначае сіметрычная (люстэркавая) кампазіцыя. Аркуш паперы складваецца ўдвая, утвараючы вертыкальную вось сіметрыі. Выразаны малюнак люстэркава паўтараецца справа і злева. Такая кампазіцыя дыктуе і характар узору, які мае ярка выяўленую вертыкальнасць. На яе аснове будаваліся пашыраныя калісьці, глыбока традыцыйныя матывы ў выглядзе «дрэва жыцця», букетаў кветак і інш., вядомыя таксама ў ткацтве, вышыўцы, роспісе. Некалькі выдатных узораў такіх кампазіцый 1920-х гадоў з-пад Ваўкавыска захоўваецца ў Кракаўскім музеі ў Полыпчы. На жаль, мы падобных узораў не маем, хоць у свой час гэта была тыповая з"ява, у кожным разе для захаду Беларусі, дзе пераважалі атынкаваныя беленыя сцены. Як успамінаюць на Гродзеншчыне, часам такімі выцінанкамі былі аздоблены ўсе сцены.

Трэці кампазіцыйны варыянт складаюць выцінанкі рапортнага тыпу. Стужку паперы складвалі гармонікам, выразаны ўзор з многімі вертыкальнымі восямі сіметрыі шматразова паўтараўся па гарызанталі. Так рабіліся фіранкі, падзоры на паліцы, аздобы на рамкі і інш. Аконныя фіранкі, якія часам дасягалі метровай даўжыні і паўметровай шырыні, пры выразанні дадаткова складваліся ў самых розных напрамках, у адпаведнасці з задуманым малюнкам. Асноўныя дэталі кампазіцыі – зубцы на ніжнім краі, буйныя матывы па гарызанталі – ствараліся складваннем аркуша ў гармонік. Затым яго разгортвалі і кожны свабодны ўчастак зноў складвалі ў розных напрамках (да 20 разоў) для выразання дадатковых дробных матываў – ланцужкоў з ромбікаў, трохкутнікаў, стрэлак.

Матывы дэкору выцінанак надзвычай разнастайныя. Ёсць тут яўныя запазычанні і перапрацоўка таго, што даўно вядомае ў іншых відах народнага мастацтва, нямала перанята з гарадскога побыту і прамысловых вырабаў, а яшчэ больш – уласная адвольная творчасць («як рука павядзе»). Але перавага геаметрычных матываў відавочная. Справа тут не толькі ў прастаце выканання. Зубчыкі, радкі ромбаў, крыжыкі, шматпраменныя разеткі – адгалоскі старажытнай сімволікі, звязанай з даўнімі веснавымі ці восеньскімі святочнымі ці рытуальнымі абрадамі.

З язычніцкай міфалогіяй яўна звязаны і зааморфныя матывы. У болынасці выпадкаў іх завуць проста «птушкі». Па сілуэту яны нагадваюць галубоў, пеўняў, сустракаюцца і экзатычныя, болын позняга паходжання – «павы». У Гродзенскім раёне сілуэтнымі фігуркамі галубоў, папарна злучаных дзюбкамі, упрыгожвалі палічкі пад абразы. Падобныя матывы калісьці былі пашыраны на больш значных тэрыторыях, паколькі амаль такія ж бытавалі і на Украіне. Прататыпамі іх, відаць, былі саламяныя і драўляныя галубкі – даўняе ўпрыгожанне покуці.

Пераважная большасць матываў – кветкавыя. З"ява гэта цалкам вытлумачальная: выцінанкі пашырыліся ў час, калі ў народнай творчасці забываўся даўні сімвалізм, а на першы план выйшлі дэкаратыўныя задачы. Моцны ўплыў аказала гарадское асяроддзе, квяцістыя фабрычныя тканіны, дапаможнікі па рукадзеллю і інш. У многіх выпадках відавочна імкненне да амаль дакладнай імітацыі гардзінных тканін, пашыраных у горадзе і мала даступных вёсцы. Нярэдка папяровыя фіранкі, асабліва ў першыя пасляваенныя гады, займалі месца больш працаёмкіх у дэкараванні палатняных, нагадвалі іх па форме і часам нават прызбіраліся на ніткі.

Калі не лічыць такой пашыранай, але яўна самадзейнай з"явы, як аздабленне папяровымі «сняжынкамі» вокан пад Новы год, у сваім традыцыйным выглядзе выцінанкі ўжо ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе выйшлі з ужытку, саступіўшы месца іншым сродкам дэкору. Таму колішні матэрыял, на які ў сваёй творчасці абапіраўся Вячаслаў Дубінка, быў небагаты і выпадковы. Нешта помнілася з дзяцінства на Случчыне, тое-сёе ўдалося выпытаць у старэйшых, нават напаткаць у побыце падчас шматлікіх журналісцкіх вандровак, хоць гэта быў позні, далёка не самы лепшы пласт цікавага, але занядбанага віду народнай творчасці. Некаторыя высновы дало знаёмства з выцінанкай суседзяў, асабліва ўкраінцаў, якія больш рупліва паставіліся да сваёй мастацкай спадчыны. Усё гэта і дало імпульс для ўласных імправізацый і фантазій Вячаслава Дубінкі. Калі арнаментальна-дэкаратыўныя ручнікі ці сюжэты з «дрэвам жыцця» і птушкамі прама ці апасродкавана пераклікаліся з традыцыйнай выцінанкай, то сцэнкі на тэмы палескіх вандровак або андэрсенаўскіх казак уяўлялі сабой ярка індывідуальны станковы твор ці арыгінальную графічную ілюстрацыю. У такой ролі яны і былі паспяхова выкарыстаныя. Выцінанкамі Вячаслава Дубінкі былі аформлены кніжкі паэзіі Святланы Басуматравай, Валянціны Хамчук, Галіны Каржанеўскай. Асабліва арганічна папяровыя фантазіі глядзеліся ў кніжках для дзяцей «Жывыя літары» Артура Вольскага, «Казка пра паўліна» Вольгі Іпатавай і інш.

Талент імправізатара і вольнага інтэрпрэтатара традыцый Вячаслаў Дубінка выяўляе як у самім працэсе творчасці, так і ў характары сваіх твораў. Нейкіх папярэдніх замалёвак ён не робіць, і ўвогуле складваецца ўражанне, што будучая кампазіцыя нараджаецца тады, калі ў руках апынуцца нажніцы і аркуш паперы. Сапраўды, як рука павядзе… А рука вядзе куды трэба.

Скаладаныя шматфігурныя кампазіцыі здзіўляюць суразмернасцю частак, прапорцый, дэталяў, нават калі інтэрпрэтацыя іх досыць вольная. I ўсё ж заўважаецца: куды б ні заносілі аўтара творчыя памкненні, ён зноў і зноў вяртаецца да вядомага, апрабаванага часам «класічнага» сюжэту з «дрэвам жыцця». Гэтае дрэва можа ператварыцца і ў кветку, і ў вазон, і ў казачны букет, але заўсёды каля яго ці на ім сядзяць птушкі. Самыя розныя – ад рэальных пеўняў ці жаўрукоў да загадкавых райскіх птахаў. А то і ўвогуле цяжка разабраць: птушкі ператвараюцца ў лісце, лісце нагадвае птушак. Усё сплятаецца ў дзівосную ажурную кампазіцыю, якая радуе вока не столькі канкрэтнымі матывамі, колькі мудрагелістай адвольнай гульнёю сілуэтаў, ліній, арнаментыкі. Ствараецца адчуванне яркай дэкаратыўнасці, жыццярадаснай шматфарбнасці, хоць каларыстычная гама усяго толькі чорна-чырвоная на белыя фоне, як і ў традыцыйных тканін ці вышыванак. Зрэдку замест чырвонай ці разам з ёй ужываецца блакітная, жоўтая або якая іншая папера. Асноўны мастацкі эфект у выцінанках ствараецца не паліхромнасцю або аб"ёмамі, а сілуэтнай арнаментальнасцю. Усё гэта Вячаслаў Дубінка свядома ці несвядома адчувае, як, напрыклад, добра адчувае магію слова. I не толькі ў сваіх журналісцкіх матэрыялах. Ён – аўтар некалькіх аповесцяў, якія не засталіся незаўважанымі за характэрны народны каларыт, добрае веданне традыцыйнага побыту і жыццёвых рэалій. Гэтае веданне, пэўна, і актывізавала цікавасць да забытага віду народнага мастацтва.

У апошнія гады выцінанка набывае ўсё большую папулярнасць. Яно і не дзіва: папера і нажніцы не ганчарны круг або кросны. Яны даступныя і дзіцячаму саду, і школе, і дому рамёстваў, і мастацкай установе. Сёння толькі ў Беларускім саюзе майстроў народнай творчасці – больш за дзесятак майстроў выцінанкі, кожны з якіх вызначаецца ўласным почыркам, любімай тэматыкай, характэрнай манерай выканання. Можна меркаваць, што ў бліжэйшы час гэты адроджаны від мастацкай творчасці стане не менш папулярным, чым саломапляценне. I як Вера Гаўрылюк справядліва лічыцца ініцыятаркай адраджэння сучаснага саломапляцення, так і другое нараджэнне выцінанкі можна без сумневу звязваць з творчасцю Вячаслава Дубінкі.

 

Яўген САХУТА,
доктар мастацтвазнаўства

 

Про Дубинку и вытинанку

Где-то в начале 70-х годов (XX века - В.Х.) в союзной печати и на художественных выставках появились произведения журналиста Вячеслава Дубинки, которые привлекали внимание своей необычностью. Даже не знали, в какой раздел их пристроить – то ли в графический, то ли в декоративно-прикладной. Длинные красно-черные полотенца, панно с бытовыми или фантастическими сюжетами, петухи, павлины, цветы… Особенно любопытные ковыряли произведения пальцем, чтобы убедиться, что эти, подробно детализированные композиции вырезаны из обычной бумаги. Кому везло, тот мог увидеть на выставке и самого автора, который тут же демонстрировал процесс творчества. Вооружившись большими портновскими ножницами, он ловко мудрил с листком чёрной бумаги, сложенным веером или гармошкой. Вырезал как будто простенькие геометрические мотивы, которые на первый взгляд никак не складывались в некий чёткий сюжет. Но вот автор раскрывал лист – и тот превращался в кружевное сплетение орнаментальной ленты или сказочно-ажурную композицию с фигурками людей, животных, птиц.

Обычно в таких случаях не обходилось без расспросов и даже дискуссий. Что это за искусство и вообще искусство ли это? Более опытные, которые знали, что это изделия из бумаги, допытывались, откуда автор перенял традицию. С Польши? Литвы? Украины? В Беларуси же как будто её не было…

Вообще такое недоверие совсем понятно. На нашей памяти вытинанка в народном быту почти исчезла. Ни одного её образца не было и в белорусских музеях. А чего не видишь своими глазами – того словно и не было вообще. Другое дело – Польша, Литва, Украина: богатые музейные коллекции, многочисленные публикации, даже монографии, не говоря уже о живых мастерах, которые творчески продолжали давние местные традиции искусства ножниц и бумаги.

Между тем целенаправленные поиски и исследования в этом направлении засвидетельствовали, что вытинанки были хорошо известны и белорусам. В конце XIX и особенно в первой половине XX века ажурные бумажные образцы можно было видеть почти в каждом деревенском доме. Новый кратковременный расцвет они пережили в послевоенное десятилетие, затем окончательно исчезли, оставив след только в памяти старшего поколения. Сделанные из дешёвого непрочного материала, вытинанки ежегодно (а то и несколько раз в год) заменялись новыми, старые образцы без жалости выбрасывались, а наши музеи, не в пример соседям, собрать их не позаботились.

Искусство вырезания ажурных бумажных узоров имеет давнюю историю, связанную с изобретением бумаги в древнем Китае. В позднем средневековье через Персию и Турцию бумажные кружева попадают в Европу и в XVIII–XIX веках были уже известны почти на всей её территории. Так, в белорусской шляхетской среде были распространены «силуэты» – вырезанные из чёрной бумаги силуэтные портреты, фигурки людей и даже сложные сюжетные композиции, которыми украшали интерьеры, дамские альбомы, использовали как подарки.

Но более поздние по времени народные вытинанки аналогий с силуэтами не обнаруживают и имеют другое происхождение. Их возникновение обусловлено двумя факторами: распространением в народном быту бумаги и изменениями в характере интерьера народного жилья. Уже в конце XIX века курные избы практически по всей Беларуси уступили место «чистым», что дало возможность их украсить, придать более привлекательный вид. Интерьер народного жилища украсили художественные ткани, вышивка, вязание, росписи по дереву, стеклу, холсту, аппликация соломкой и др. Заметный расцвет народного художественного творчества активизировал не только развитие традиционных, но и поиск новых средств отделки, освоение ранее мало доступных материалов. Кружева из белой, чёрной или цветной бумаги украсили стены, балки, косяки, окна, полки для икон, выполняя ту же декоративную роль, что и покрывала, полотенца, вязание, рисованные сундуки и ковры. «У хорошей хозяйки даже около печи были вырезанные занавески» – говорили в некоторых деревнях Новогрудчины. Но дешёвый непрочный материал и лёгкость выполнения вытинанок обусловили соответствующее к ним отношение: бумажные образцы не берегли, как, скажем, узорчатые полотенца, которые передавались по наследству. Перед праздниками, обычно к Пасхе, когда мыли, чистили, белили жилье, старые вытинанки, которые за год стали непривлекательными, уступали место новым. Хранить же их народный практичный ум считал ненужным.

Что касается народных названий этого вида художественного творчества, то какой-то системы здесь не замечается. Термин «вытинанка» преобладал на западе Беларуси (как и в Польше, на Украине). На восточных, центральных, северных территориях бытовали названия «завитушки», «вырезки», встречались они и на западе, преимущественно в православной среде. Спорадически в разных местах попадается термин «выстриганка». Наряду с такими терминами, обозначающими способ производства, широко бытовали и названия, какие указывали на конкретное назначение изделия. Так, круглые розеточные вытинанки часто называли цветами. Бумажные кружева на окнах – занавески, треугольные салфетки на полочки – угольник. В каждом регионе бытовали различные местные названия, которые забыли вместе с изделиями.

Технология вытинанок основывается на особенностях материала: лист тонкой бумаги можно сложить в нужном направлении и вырезать ножницами или ножом узор, который будет точно повторён столько раз, сколько слоёв образовано сложением. Такого процесса тиражирования образца нельзя добиться от других материалов, кроме бумаги. К тому же, её равномерная инертная структура, в отличие, скажем, от слоистости дерева или фактуры ткани, не принимает участия в создании орнамента и даёт полный простор для творчества. Поэтому даже при массовом существовании этого вида народного искусства региональные особенности вытинанок прослеживаются нечётко, куда лучше проявляется собственный почерк каждого мастера.

Все вытинанки по композиции могут быть разделены на три основные группы. Первую составляют изделия, какие условно можно назвать розеточными (центричными, замкнутыми). Квадратный лист бумаги складывают в 4, 8, 16 раз таким образом, что оси симметрии скрещиваются в его центре. Сложенный лист образует вытянутый треугольник, по краям которого ножницами нарезают несложные произвольные фигуры: полукруги, зубцы и др. Развёрнутое изделие образует закомпонованную в квадрат, многоугольник или круг ажурную композицию, где изображение расходится веером от центра. Таким способом вырезали «цветы» на стены, салфетки на мебель, а сегодня – «снежинки» на окна под Новый год.

Вторую группу вытинанок определяет симметричная (зеркальная) композиция. Лист бумаги складывается вдвое, образуя вертикальную ось симметрии. Вырезанное изображение зеркально повторяется справа и слева. Такая композиция диктует и характер образца, который имеет ярко выраженную вертикальность. На её основе строились более распространённые, такие как глубоко традиционные мотивы в виде «дерева жизни», букетов цветов и др., известны также в ткачестве, вышивке, росписи. Несколько прекрасных образцов таких композиций 1920-х годов из-под Волковыска хранится в Краковском музее в Польше. К сожалению, мы подобных образцов не имеем, хотя в своё время это было типичным явлением, во всяком случае для запада Беларуси, где преобладали оштукатуренные белёные стены. Как вспоминают на Гродненщине, иногда такими вытинанками были отделаны все стены.

Третий композиционный вариант составляют вытинанки рапортного типа. Ленту бумаги складывали гармошкой, вырезанный образец со многими вертикальными осями симметрии многократно повторялся по горизонтали. Так делались занавески, оборки на полки, украшения на рамки и др. Оконные занавески, которые иногда достигали метровой длины и полуметровой ширины, при вырезании дополнительно складывались в самых разных направлениях, в соответствии с задуманным рисунком. Основные детали композиции – зубцы по нижнему краю, крупные мотивы по горизонтали – создавались складыванием листа в гармошку. Затем его разворачивали и каждый свободный участок снова складывали в разных направлениях (до 20 раз) для вырезания дополнительных мелких мотивов – цепочек из ромбиков, треугольников, стрелок.

Мотивы декора вытинанок чрезвычайно разнообразны. Есть здесь явные заимствования и переработка того, что давно известно в других видах народного искусства, немало позаимствовано из городского быта и промышленных изделий, а ещё больше – собственное произвольное творчество («как рука поведёт»). Но преимущество геометрических мотивов очевидно. Дело здесь не только в простоте исполнения. Зубчики, строки ромбов, крестики, многолучевые розетки – отголоски древней символики, связанной с давними весенними и осенними праздничными или ритуальными обрядами.

С языческой мифологией явно связаны и зооморфные мотивы. Дома в большинстве случаев их называют просто «птицы». По силуэту они напоминают голубей, петухов, встречаются и экзотические, более позднего происхождения – «павлины». В Гродненском районе силуэтными фигурками голубей, попарно соединёнными клювами, украшали полочки под иконы. Подобные мотивы, тогда были распространены на более значительных территориях, поскольку почти такие же бытовали и на Украине. Прототипами их, видимо, были соломенные и деревянные голубки – давнее украшение угла.

Подавляющее большинство мотивов – цветочные. Явление это вполне объяснимо: вытинанки распространились во время, когда в народном творчестве забывался давний символизм, а на первый план вышли декоративные задачи. Сильное влияние оказала городская среда, цветастые фабричные ткани, пособия по рукоделию и др. Во многих случаях очевидно стремление к почти точной имитации гардинных тканей, распространённых в городе и мало доступных в деревне. Нередко бумажные занавески, особенно в первые послевоенные годы, занимали место более трудоёмких в декорировании полотняных, напоминали их по форме и иногда даже присбирались на нитки.

Если не считать такого распространённого, но явно самодеятельного явления, как отделка бумажными «снежинками» окон под Новый год, в своём традиционном виде вытинанки уже в первое послевоенное десятилетие вышли из употребления, уступив место другим средствам декора. Поэтому тот материал, на который в своём творчестве опирался Вячеслав Дубинка, был небогат и случаен. Что-то осталось в памяти из детства в Слуцком районе, кое-что удалось выпросить у старших, даже встретить в быту во многих журналистских поездках, хотя это был поздний, далеко не самый лучший слой интересного, но заброшенного вида народного творчества. Некоторые выводы дало знакомство с вытинанкой соседей, особенно украинцев, которые более рачительно отнеслись к своему художественному наследию. Все это и дало импульс для собственных импровизаций и фантазий Вячеслава Дубинки. Когда орнаментально-декоративные полотенца или сюжеты с «деревом жизни» и птицами прямо или опосредованно перекликались с традиционной вытинанкой, то сценки на темы полесских путешествий или андерсеновских сказок представляют собой ярко индивидуальные станковые произведения или оригинальную графическую иллюстрацию. В такой роли они и были успешно использованы. Вытинанками Вячеслава Дубинки были оформлены книжки поэзии Светланы Басуматровой, Валентины Хамчук, Галины Корженевской. Особенно органично бумажные фантазии смотрелись в книжках для детей «Живые буквы» Артура Вольского, «Сказка о павлине» Ольги Ипатовой и др.

Талант импровизатора и свободного интерпретатора традиций Вячеслав Дубинка выражает как в самом процессе творчества, так и в характере своих произведений. Каких-либо предварительных зарисовок он не делает, и вообще складывается впечатление, что будущая композиция рождается тогда, когда в руках окажутся ножницы и лист бумаги. Действительно, как рука поведёт… А рука ведёт куда надо.

Сложные многофигурные композиции удивляют соразмерностью частей, пропорций, деталей, даже если интерпретация их достаточно свободна. И все же замечается: куда бы ни заносили автора творческие устремления, он снова и снова возвращается к известному, опробованному временем «классическому» сюжету с «деревом жизни». Это дерево может превратиться и в цветок, и в вазон, и в сказочный букет, но всегда возле него или на нем сидят птицы. Самые разные – от реальных петухов или жаворонков до загадочных райских птах. А то и вообще трудно разобрать: птицы превращаются в листья, листья напоминают птиц. Все сплетается в дивную ажурную композицию, которая радует глаз не столько конкретными мотивами, сколько причудливой произвольной игрой силуэтов, линий, орнаментики. Создаётся ощущение яркой декоративности, жизнерадостной многокрасочности, хотя колористическая гамма всего лишь черно-красная на белом фоне, как и в традиционных тканях или вышивках. Изредка вместо красной или вместе с ней применяется голубая, жёлтая или какая-то другая бумага. Основной художественный эффект в вытинанке создаётся не полихромностью или объёмами, а силуэтной орнаментальностью. Все это Вячеслав Дубинка сознательно или бессознательно чувствует, как, например, хорошо чувствует магию слова. И не только в своих журналистских материалах. Он – автор нескольких повестей, которые не остались незамеченными за характерный народный колорит, хорошее знание традиционного быта и жизненных реалий. Это знание, наверное, и активизировало интерес к забытому виду народного искусства.

В последние годы изделия из бумаги приобретают все большую популярность. Оно и не удивительно: бумага и ножницы не гончарный круг или холсты. Они доступны и детскому саду, и школе, и дому ремёсел, и художественному учреждению. Сегодня только в Белорусском союзе мастеров народного творчества – более десятка мастеров вытинанки, каждый из которых отличается собственным почерком, любимой тематикой, характерной манерой исполнения. Можно предположить, что в ближайшее время этот возрождённый вид художественного творчества станет не менее популярным, чем соломоплетение. И как Вера Гаврилюк справедливо считается инициатором возрождения современного соломоплетения, так и второе рождение вытинанки можно без сомнения связывать с творчеством Вячеслава Дубинки.

 

Евгений САХУТА,
доктор искусствоведения

 

Пра сябе

Як сабе хочаце, але Масква не самы-самы горад на прасторах былога «нерушимого», няхай і Амерыка не дужа цешыцца сваім Новым Ёркам, бо Слуцак для мяне – найгалоўны на зямной кулі. Старажытны, багаты на цікавую гісторыю і слынных людзей – Слуцак. Тут я і нарадзіўся ў канцы сорак першага, суровай зімой; якраз тады нямецкія жаўнеры грэліся каля злавесных кастрышчаў, прагна разглядваючы Маскву ў палявыя біноклі, а ў Берліне конюхі фюрэра расчэсвалі грывы белых дрыгвантаў для пераможнага параду.

У сорак сёмым я пайшоў у першы клас. Калі шчыра, вучыцца не хацелася, а таму часцяком прагульваў урокі, цягаючыся па шматлікіх акопна-бліндажных збудаваннях ваенных гарадкоў, якіх у Слуцку было больш, чым ва ўсёй суверэнна-нейтральнай Швецыі. Як вынік тых гульбішчаў – калы і двойкі ў дзённіку. Таму пры выпадку дзённік спальваўся пад Чортавым мостам, што цераз раку Случ. Гады былі цяжкія, галодныя ды халодныя. Наша матуля Галіна Сцяпанаўна гадавала нас шасцёх: трое сыноў і трое дачок. Гадавала адна, без бацькі, аж восем нялёгкіх гадоў. Бацьку майго, Андрэя Барысавіча, ў сорак сёмым адправілі на сумнавядомую будоўлю камунізму – Варкуталаг. Чым жа ён угнявіў родную савецкую ўладу? Бацька па-майстэрску ляпіў «гамы», тыя самыя знакамітыя гумовыя галёшы, у якіх хадзіла тады амаль уся беларуская вёска. На валёнкі ўсцягнеш і хадзі ўсю восень, зіму, вясну прыхапіўшы – нагам суха, цёпла. А гумовыя камеры для «гамаў» бацька набываў у слуцкіх макароннікаў-старшын, вайсковых стараслужакаў, што «такавалі» пры ваенным аэрадроме. Самалётныя камеры былі тоненькія, мякенькія і да таго ж хараственна-чырвоныя. Уяўляеце, які шык! Гамы чырвоныя, ранты і падэшвы – з чорнае гумы, а валёнкі-бўрачкі шыліся з нямецкага афіцэрскага шыняля. Бацькавы гумалёпы славіліся сярод гуманосаў Покрашава, Клецка, Сіняўкі, Капыля ды Любані.

Злавілі аэрадромнага старшыну на крадзяжы вайсковае маёмасці, а бацьку ў хаўрусе з ім – купляў жа крадзенае, – на дзесяць гадоў з канфіскацыяй.

Праз сорак гадоў я праехаў па той дарозе, што будаваў мой бацька Андрэй, – з Котласа да Варкуты, праехаў звычайным падарожнікам, бацька ж гробся па ёй, крывёю плюючы восем гадоў. А маці гадавала дзяцей адна. Толькі ў 53 м годзе, калі вусатага Язэпа зацягнулі ў гранітную трупярню насупраць Крамля, бацька наш па амністыі, аб"яўленай Малянковым, вярнуўся дахаты. Тое незабыўнае вяртанне асаблівых словаў вартае, без слёзаў яго і прыгадваць немагчыма.

Прыходзілася дапамагаць матулі, зарабляў на хлеб ужо з чацвёртага класа. Працаваў на тарнай базе сокавага завода – з хлапчукамі рамантавалі скрыні, былі на пабягушках пры птушкафабрыцы, шкурылі бярвенні для шахтаў Данбаса, абіралі бульбу ў вайсковых сталоўках, маючы за гэта прыгожы бохан смачнага салдацкага хлеба і дазвол забраць з харчовай кадкі-сметніка аб"едкі – для вепручка.

Акрамя таго, за лета сярпом я накошваў пару вазкоў сена, якога хапала на зіму кароўцы. Паколькі мы жылі ў акружэнні вайсковых гарадкоў, дык шасталі там і частаваліся горкімі гасцінцамі, якіх шмат засталося пасля вайны раскіданых нядбайнымі жаўнерамі. I прыйшла бяда: ад выбуху снарада я атрымаў страшэнныя апёкі левай рукі ды паўгода праляжаў у бальніцы з заражэннем крыві.

З пятага класа я захапіўся кнігамі, асабліва ўразілі мяне апавяданні Джэка Лондана, ягоны кландайкскі цыкл. Начытаўшыся пра рамантычных герояў, сам захацеў павандраваць па свеце, наплёхацца ў Чорным моры, паглядзець на легендарную Адэсу.

Праз некалькі гадоў мая мара ажыццявілася. Абабраўшы некалькі суседскіх яблынь, зацягнуў начны набытак на слуцкі сокавы завод, атрымаў грошы і зайцам, прымасціўшыся на даху пасажырскага цягніка, пару сутак дабіраўся да запаветнае мары. Не заўважыла мяне гаманкая Адэса, затое папесціў ступакі ў цёплым Чорным моры. Ноч правёў на пляжы Ланжэрона і падаўся назад, дахаты, трэба ж вучыцца, бо праз год экзамены на атэстат сталасці.

Кніжкі зрабіліся маімі найпершымі сябрамі. Не хвалюся, але вабілі мяне сур"ёзныя аўтары: Анатоль Франс, Гюстаў Флабэр, Тэадор Драйзер. Не ленаваўся канспектаваць прачытанае. Шмат гадоў хаваю некалькі агульных сшыткаў, дзе вучнёўскім почыркам пазначана, што ж мяне зацікавіла і якія слоўцы ўразілі ў кніжцы Аўгуста Бебеля «Жанчына і сацыялізм», раманах Флабэра «Мадам Бавары» і «Саламбо».

У тую далёкую пару, у пяцідзесятых, мне ўсё было цікава. У чэргах за хлебам па дванаццаць гадзін запар слухалі мы, адкрыўшы раты, аповеды бывалых франтавікоў. А расказвалі яны пра вайну зусім не тое, пра што ўзнёсла трубіла радыё, таўклі падручнікі дый пісалі модныя ў тыя гады Бабаеўскі, Бубёнаў і шмат хто яшчэ.

У восьмым класе я раптоўна захапіўся збіраннем паштовых марак і замежных запалкавых налепак. Гэтае хобі, якое ў народзе трапна і дасціпна звалася «дурыкам», вымагала шмат немалой энергіі, дый фінансавых выдаткаў, але адкрыла мне новы свет, такі прыгожы, непаўторны. За гады школьніцтва я адправіў ва ўсе самыя нечаканыя куткі зямной кулі мо паўтысячы лістоў, – вёў падлік у сшытку, каб не заблытацца, каму і што даслана. Для случака-правінцыяла і, праўда, нахабства дасылаць лісты-прашэнні: маўляў, прышліце марак або налепак. Паслухайце, куды дасылаў. Чылійскаму пасольству ў Маскву, прафсаюзнаму босу ў Токіо («дай адрасок японца-філатэліста»), дурыў галаву сур"ёзным людзям у Бельгіі, Даніі, Румыніі і ЗША. Я быў няўтомным, настойлівым, не ленаваўся, вучыў французскую, нямецкую мовы і, як вынік, чытаў са слоўнікам дасланыя лісты.

На дзіва, адказы на маіх папяровых галубкоў вярталіся ў старажытны Слуцак. У мяне дрыжэлі рукі ад хвалявання, і было ад чаго. Дзівосныя канверты, аблепленыя рэдкімі, прыгожымі паштовымі маркамі, нашлёпаныя выкручастымі, рознакаляровымі штэмпелямі. Але самае галоўнае, у паштовых, папяровых трыбухах хаваліся маркі ды запалкавыя налепкі, паштоўкі з выявамі гарадоў, атэляў, дзівосных, экзатычных куткоў прыроды.

Дзякуючы гэтаму хобі, я шмат чытаў пра розныя дзяржавы, гістарычныя падзеі, пра выдатных людзей і мне яшчэ болын карцела павандраваць, пабачыць вялікія рэкі, знакамітыя азёры, плыць па акіянах, лятаць высока-высока. Зямля наша такая прыгожая і краін на ёй процьма. Жыццё толькі пачыналася, вабіла. Яно ў нас толькі адно, а дарог да шчасця – мноства.

Атрымаўшы атэстат сталасці, я павінен быў выбіраць свой далейшы шлях. Куды падацца? Хацеў на лётчыка, у вайсковую вучэльню – не ўзялі. Медкамісія сказала: не прыдатны да палётаў.

I вырашыў вучыцца на будаўніка, паехаў паступаць аж у горад Чарнаўцы. Зірніце на карту, і вы знойдзеце на поўдні Украіны Букавіну, суседку Малдавіі і Румыніі.

Тры гады я вучыўся вопыту і мудрасці будучага тэхніка-будаўніка, чарціў да стомы ў вачах, пісаў курсавыя, быў на летняй практыцы ў Львове, Каламыі, Івана-Франкоўску, Роўна. На вакацыях ездзіў у заробкі, а на заробленую капейку набываў новыя паштовыя маркі. I набралася ў мяне даволі важкая калекцыя – да 10 тысяч марак і налепак.

У 1961 годзе я атрымаў дыплом тэхніка-будаўніка і пажадаў працаваць аж у чорта на балоце – у Гур"еве, горадзе-сіраце, што туліцца да Каспійскага мора, глытае пыл, гаркату і сухавеі. Паклалі мне шэсцьдзесят рублёў акладу, ложак у запляваным алкашамі інтэрнаце і выдзелілі аж 500 кіламетраў рэйкаў. Усе будынкі вакол чыгункі на гэтым шляху павінны быць абследаваны гаспадарлівым вокам. Едзь, знаёмся, наглядай, рамантуй… А ў Гур"еве сонца нябачнае, сухавей гаспадарыць, вочы пяском залепвае, сум, маркота. Начамі ледзь не плакаў, кляў сябе, матулю гукаючы… I вырашыў кінуць Гур"еў, Каспій і чыгунку. Не маё гэта. Дый як жыць за гэтыя сіроцкія грошы.

Прыехаў у Слуцак і падаўся на вайсковую службу, у «элітныя войскі» – будбат. Будаўнічы батальён – брат родны штрафному. Кінулі мяне на палескі ўчастак, які ахопліваў Мазыр, Муляраўку, Оўруч, Бабруйск, Петрыкаў. Будаваў ракетныя базы, маючы пасаду прараба, неблагі аклад і мо паўтысячы падначаленых інтэлектуалаў у гімнасцёрках. Былі тут і вольнанаёмцы, і «дзікая дывізія» (так звалі ваяроў з ломікам з таджыцкіх кішлакоў, казахскіх стэпаў, гарадоў і ваколіц Андзіжана, Тэрмеза, глухіх закуточкаў Джамбульскай вобласці). Два гады прабегла ў «дзікай дывізіі», а было ўражанне, што ўсе дзесяць. Я – прараб, якому толькі васемнаццаць. Жаўтароцік з дыпломам тэхніка, а людзі пад маім чалом – не з дзіцячага садка. Чаго былі вартыя вадзіцелі з Бабруйскае механізаванае калоны – усяго 120 атлетаў. I кожны наравіць цябе абхітрыць. Мяне выручалі тры рэчы: я з павагай ставіўся да падначаленых, не піў з імі гарэлкі, не браў і хабару. Я на ўсё глядзеў вачамі рамантыка, які начытаўся кніжак і толькі-толькі пазнаваў жыццё.

Вярнуўся з тае вайсковае павіннасці, набудаваўшы ракетных базаў на ўсім Палессі, – трымайся, Еўропа! Як жыць далей? У 1964 годзе на мяне абрыўнуўся новы прыгожа-таямнічы «дурык» – фатаграфія. Узяў напракат старэнькі «Зеніт С», пабег па горадзе, аблазіў гарышчы шматпавярховікаў, адзняў, хутка праявіў плёнку, аддрукаваў фотаздымкі і атрымаўся такі цуд! Пабег у раёнку, далі на чацвёртую паласу. Цешыўся той раёнкай з маімі першымі фоткамі і хаваю яе да гэтай пары. Фотасправа зачаравала. Я ўбачыў навакольны свет іншымі вачыма. На маіх фотках красаваліся задзірыстыя пеўні на падворку, у вялікай лужыне гарэзліва смяялася сонейка, сівыя дзяды з Кляпчан баілі байкі, – ці не салодкі творча-прымусовы палон, якому няма канца! Забываўся пра ўсё на свеце, – фотаапарат у рукі і бегам, бегам. Не абмінаў бабуль з кошыкамі грыбоў і ягад на слуцкім кірмашы, аблазіў усе прыгожыя, прываблівыя куточкі Случчыны, шмат разоў і ў розную пару года здымаў ветракі каля Вялікае Слівы.

Там жа, у слуцкай раёнцы «Шлях Ільіча», надрукаваў першае апавяданне. З тае пары творчы сверб не дае мне спакою. Я вёў дзённікі, занатоўваў тое, што чуў, здымаў, чытаў у кнігах. I кожнае лета рыхтаваў хатуль падарожніка. Прайшоў з экспедыцыямі, геалагічнымі партыямі горы Цянь-Шаня, Карпат, Паміра, Саян, Алтая.

I не толькі слуцкая раёнка, але і «Правда», «Известия», «Труд», «Советская культура» змяшчалі мае фотаздымкі, адзначалі прэміямі.

У 1966 годзе мяне гукнулі ў сталічную газетна-партыйную бабулю – «Звязду». I пачаліся для фоталетапісца Вячаслава Дубінкі суцэльныя святы. Я і начаваў у фоталабараторыі «Звязды», прыцягнуўшы некалькі посцілак, коўдру і падушку.

Не паспею вярнуцца з Любані, а ўжо трэба ехаць у Капыль, Клецак, Бабоўню, паспець на нараду бульбаводаў у Магілёў. У канцы шасцідзесятых юбілеяў і святаў у шчаслівай краіне набралася, што ў багатага цыгана коней. Каціліся ўрачыстасці, як красавіцкі крыгаход на Дняпры. Сотая гадавіна мудрага і прыгожага, пяцьдзесят гадоў кастрычніцкаму землятрусу і г.д., і г.д. А пяцігодак ды сямігодак – што нявест на выданні! Пяцігодкі якасці, і рашаючыя, і вызначальныя, і натхняльныя, у хаўрусе з эканомна-эканамічнымі.

Але не толькі юбілеі і святы ўцягвалі мяне ў свой віхур. Ніколі не забудуцца цікавыя вандроўкі па розных кутках Беларусі, сустрэчы з людзьмі, цікавымі, апантанымі, майстрамі сваёй справы. Мастакамі і вучонымі, знакамітымі артыстамі і народнымі ўмельцамі.

1968 год. У маё жыццё ўварвалася выцінанка. Дзякуючы збіранію паштовых марак і налепак у мяне акрэсліўся мастацкі густ, пачуццё кампазіцыі, што яскрава праявілася ў новым хобі – мастацкай выцінанцы. Іх некалі рабіла мая маці, аздабляла просценькімі карункамі з паперы вокны, абразы на покуце, навагоднюю ёлку, – на куплёныя фіранкі і цацкі пасля вайны не разгонішся. А чаму ж і мне не паспрабаваць? Колькі ж часу незваротна гібела, – камандзіровачных вандровак было безліч. Стамляла нудотнае чаканне ў шматлікіх халодных, няўтульных закутках вакзалаў і пачакальняў, нудзіўся ў цягніках, самалётах. I вось у чарговую камандзіроўку прыхапіў кравецкія нажніцы і белую паперу. Як выпадала хвілінка вольная, чараваў над паперай. Толькі праз паўгода замест простых сняжынак і сурвэтак атрымалася больш-менш удалая кампазіцыя – вежа старажытнага замка. А пасля набегла асаблівае натхненне. Выштукоўваў нажніцамі з паперы ўсё, што душа прасіла. I дрэвы, і кветкі, казачных птушак, і фантастычных звяроў. Захапіўся імправізаванымі кампазіцыямі, помнікамі архітэктуры.

За дзесяцігоддзі шчыравання нажніцамі над паперай быў удзельнікам шматлікіх выстаў: на Украіне, у Вільні, Чэлябінску, Маскве, Плоўдзіве. Аздобіў шмат дзіцячых кніжак, паэтычных зборнікаў, маю за гэта некалькі дыпломаў.

Шчаслівых імгненняў не палічыць. На вяршыню Цянь-Шаня ўскараскаешся – шчаслівы. На катамаране па сібірскіх рэках пройдзеш – радасці колькі. Рэдкую марку ў альбом пакладзеш – падзея. На міжнароднай фотавыставе ганаровы дыплом атрымаеш – гонару о-го-го!

Але самай вялікай радасцю для мяне і маёй жонкі Таццяны Фёдараўны – нараджэнне дачок Вольгі і Веры ў 1981 і 1984 гадах. Не перадаць таго шчаслівага моманту, калі спявала душа і было ад чаго: першая аповесць «Не плач, душа мая», што пабачыла свет у часопісе «Маладосць» у 1981 годзе, а ў 1983 – асобнай кнігай. За першым творчым блінцом быў другі, трэці, чацвёрты, усяго шэсць кніг. А пасля прыём у Саюз пісьменнікаў Беларусі, праца над новымі рукапісамі. Творчыя пакуты, творчыя радасці і, дай Божа, каб так кожан дзень…

 

Вячаслаў ДУБІНКА

 

О себе

Как хотите, но Москва не самый-самый город на просторах бывшего «нерушимого», пусть и Америка не очень радуется своим Новым Йорком, ибо Слуцк для меня – главнейший на земном шаре. Древний, богатый на интересную историю и известных людей – Слуцк. Здесь я и родился в конце сорок первого, суровой зимой; как раз тогда немецкие солдаты грелись у зловещих кострищ, жадно разглядывая Москву в полевые бинокли, а в Берлине конюхи фюрера расчёсывали гривы белых дрыгвантов для победного парада.

В сорок седьмом я пошёл в первый класс. Если честно, учиться не хотелось, а потому зачастую прогуливал уроки, тягаясь по многочисленным окопно-блиндажным сооружениям военных городков, которых в Слуцке было больше, чем во всей суверенно-нейтральной Швеции. Как результат тех игрищ – колы и двойки в дневнике. Поэтому при случае дневник сжигался под Чёртовым мостом, что через реку Случь. Годы были тяжёлые, голодные и холодные. Наша мамочка Галина Степановна растила нас шестерых: трёх сыновей и трёх дочерей. Растила одна, без отца, аж восемь нелёгких лет. Отца моего, Андрея Борисовича, в сорок седьмом отправили на печально знаменитую стройку коммунизма – Воркуталаг. Чем же он прогневал родную советскую власть? Отец мастерски лепил «гумы» (от слова gum – камедь, смола, резина, гумми, каучук, – В.Х.), те самые знаменитые резиновые галоши, в которых ходила тогда почти вся белорусский деревня. На валенки натянешь и ходи всю осень, зиму, весну прихвативши – ногам сухо, тепло. А резиновые камеры для «гумов» отец покупал у слуцких макаронников-старшин, военных старослужащих, что «токовали» при военном аэродроме. Самолётные камеры были тоненькие, мягкие и к тому же соблазнительно-красные. Представляете, какой шик! Гумы красные, ранты и подошвы – из чёрной резины, а валенки-бурочки шились из немецкой офицерской шинели. Отцовские гумалёпы славились среди гуманосов Покрашева, Клецка, Синявки, Копыля и Любани.

Поймали аэродромного старшину на краже военного имущества, а отца в союзе с ним – покупал же краденое, – на десять лет с конфискацией.

Через сорок лет я проехал по той дороге, что строил мой отец Андрей, – от Котласа до Воркуты, проехал обычным путешественником, отец же прополз по ней, кровью плюя восемь лет. А мать растила детей одна. Только в 53 м году, когда усатого Иосифа затащили в гранитный морг напротив Кремля, отец наш по амнистии, объявленной Маленковым, вернулся домой. То незабываемое возвращение особых слов стоит, без слез его и вспоминать невозможно.

Приходилось помогать матери, зарабатывал на хлеб уже с четвёртого класса. Работал на тарной базе сокового завода – с мальчишками ремонтировали ящики, были на побегушках при птицефабрике, шкурили бревна для шахт Донбасса, перебирали картофель в военных столовых, имея за это красивый каравай вкусного солдатского хлеба и разрешение забрать с пищевой кадки-свалки объедки – для поросёнка.

Кроме того, за лето серпом я накашивал пару колясок сена, которого хватало на зиму корове. Поскольку мы жили в окружении военных городков, то шастали там и угощались горькими подарками, которых много осталось после войны разбросанных нерадивыми солдатами. И пришла беда: от взрыва снаряда я получил страшные ожоги левой руки и полгода пролежал в больнице с заражением крови.

С пятого класса я увлёкся книгами, особенно поразили меня рассказы Джека Лондона, его клондайкский цикл. Начитавшись про романтических героев, сам захотел попутешествовать по миру, поплюхаться в Чёрном море, посмотреть на легендарную Одессу.

Через несколько лет моя мечта осуществилась. Обобрав несколько соседских яблонь, затянул ночную добычу на слуцкий соковый завод, получил деньги и зайцем, примостившись на крыше пассажирского поезда, пару суток добирался до заветной мечты. Не заметила меня болтливая Одесса, зато понежил стопы в тёплом Чёрном море. Ночь провёл на пляже Ланжерон и вернулся назад, домой, надо же учиться, так как через год экзамены на аттестат зрелости.

Книжки стали моими первыми друзьями. Не хвалюсь, но привлекали меня серьёзные авторы: Анатоль Франс, Гюстав Флобер, Теодор Драйзер. Не ленился конспектировать прочитанное. Много лет храню несколько общих тетрадей, где ученическим почерком указано, что же меня заинтересовало и какие словечки поразили в книжке Августа Бебеля «Женщина и социализм», романах Флобера «Мадам Бовари» и «Саламбо».

В ту далёкую пору, в пятидесятых, мне все было интересно. В очередях за хлебом по двенадцать часов подряд слушали мы, открыв рты, рассказы бывалых фронтовиков. А рассказывали они о войне совсем не то, о чём возвышенно трубило радио, толкли учебники да писали модные в те годы Бабаевский, Бубёнов и многие другие.

В восьмом классе я вдруг увлёкся собиранием почтовых марок и зарубежных спичечных наклеек. Это хобби, которое в народе метко и остроумно называлась «дуриком», требовало много немалой энергии, да и финансовых затрат, но открыло мне новый мир, такой красивый, неповторимый. За годы школьничества я отправил во все самые немыслимые уголки земного шара может полтысячи писем, – вёл подсчёт в тетради, чтобы не запутаться, кому и что послано. Для слуцака-провинциала и, правда, наглость отправлять письма-прошения: мол, пришлите марок или наклеек. Послушайте, куда посылал. Чилийскому посольству в Москву, профсоюзному боссу в Токио («дай адресок японца-филателиста»), морочил голову серьёзным людям в Бельгии, Дании, Румынии и США. Я был неутомимым, настойчивым, не ленился, учил французский, немецкий языки и, как следствие, читал со словарём присланные письма.

На удивление, ответы на моих бумажных голубков возвращались в древний Слуцк. У меня дрожали руки от волнения, и было отчего. Изумительные конверты, облепленные редкими, красивыми почтовыми марками, обшлёпанные заковыристыми, разноцветными штемпелями. Но самое главное, в почтовых, бумажных внутренностях прятались марки и спичечные наклейки, открытки с видами городов, отелей, удивительных, экзотических уголков природы.

Благодаря этому хобби, я много читал о разных государствах, исторических событиях, о выдающихся людях и мне ещё больше хотелось попутешествовать, увидеть большие реки, знаменитые озера, плыть по океанам, летать высоко-высоко. Земля наша такая красивая и стран на ней уйма. Жизнь только начиналась, манила. Она у нас лишь одна, а дорог к счастью – множество.

Получив аттестат зрелости, я должен был выбирать свой дальнейший путь. Куда податься? Хотел на лётчика, в военное училище – не взяли. Медкомиссия сказала: не пригоден к полётам.

И решил учиться на строителя, поехал поступать даже в город Черновцы. Взгляните на карту, и вы найдёте на юге Украины Буковину, соседку Молдавии и Румынии.

Три года я учился опыту и мудрости будущего техника-строителя, чертил до усталости в глазах, писал курсовые, был на летней практике во Львове, Коломые, Ивано-Франковске, Ровно. На каникулах ездил на заработки, а на заработанную копейку приобретал новые почтовые марки. И собралась у меня довольно весомая коллекция – до 10 тысяч марок и наклеек.

В 1961 году я получил диплом техника-строителя и пожелал работать аж у чёрта на куличках – в Гурьеве, городе-сироте, что ютится у Каспийского моря, глотает пыль, горечь и суховеи. Положили мне шестьдесят рублей оклада, кровать в заплёванном алкашами общежитии и выделили аж 500 километров рельсовых путей. Все здания вокруг железной дороги на этом пути должны быть обследованы хозяйским глазом. Поезжай, знакомься, изучай, ремонтируй… А в Гурьеве солнца не видно, суховеи хозяйничают, глаза песком залепляет, грусть, тоска. Ночами чуть не плакал, проклинал себя, маму клича… И решил бросить Гурьев, Каспий и железную дорогу. Не моё это. Да и как жить за эти сиротские деньги.

Приехал в Слуцк и подался на военную службу, в «элитные войска» – стройбат. Строительный батальон – брат родной штрафного. Бросили меня на полесский участок, который охватывал Мозырь, Муляровку, Овруч, Бобруйск, Петриков. Строил ракетные базы, имея должность прораба, неплохой оклад и может полтысячи подчинённых интеллектуалов в гимнастёрках. Были здесь и вольнонаёмные, и «дикая дивизия» (так называли воинов с ломиками с таджикских кишлаков, казахских степей, городов и окрестностей Андижана, Термеза, глухих закоулочков Джамбульской области). Два года пробежали в «дикой дивизии», а было впечатление, что все десять. Я – прораб, которому только восемнадцать. Желторотик с дипломом техника, а люди под моим началом – не из детского сада. Чего стоили водители с Бобруйской механизированной колонны – всего 120 атлетов. И каждый норовит тебя перехитрить. Меня выручали три вещи: я с уважением относился к подчинённым, не пил с ними водки, не брал и взятки. Я на всё смотрел глазами романтика, который начитался книжек и только-только узнавал жизнь.

Вернулся с той военной повинности, понастроив ракетных баз по всему Полесью, – держись, Европа! Как жить дальше? В 1964 году на меня свалился новый красиво-таинственный «дурик» – фотография. Взял напрокат старенький «Зенит С», побежал по городу, облазил чердаки многоэтажек, отснял, быстро проявил плёнку, отпечатал фотографии и получилось такое чудо! Побежал в районку, дали на четвертую полосу. Радовался той районке с моими первыми фотками и храню её до сих пор. Фотодело очаровало. Я увидел окружающий мир другими глазами. На моих фотках красовались задиристые петухи во дворе, в большой луже игриво смеялось солнышко, седые деды с Клепчан травили басни, – ну не сладкий ли творческо-принудительный плен, которому нет конца! Забывал обо всем на свете, – фотоаппарат в руки и бегом, бегом. Не обходил бабушек с корзинами грибов и ягод на слуцком базаре, облазил все красивые, привлекательные уголки Слуцка, много раз и в разное время года снимал ветряки около Большой Сливы.

Там же, в слуцкой районке «Путь Ильича», напечатал первый рассказ. С тех пор творческий зуд не даёт мне покоя. Я вёл дневники, записывал то, что слышал, снимал, читал в книгах. И каждое лето готовил котомку путешественника. Прошёл с экспедициями, геологическими партиями горы Тянь-Шаня, Карпат, Памира, Саян, Алтая.

И не только слуцкая районная газета, но и «Правда», «Известия», «Труд», «Советская культура» размещали мои фотографии, отмечали премиями.

В 1966 году меня позвали в столичную газетно-партийную бабушку – «Звезду». И начались для фото летописца Вячеслава Дубинки сплошные праздники. Я и ночевал в фотолаборатории «Звезды», притащив несколько покрывал, одеяло и подушку.

Не успею вернуться из Любани, а уже нужно ехать в Копыль, Клецк, Бобовню, успеть на совещание картофелеводов в Могилев. В конце шестидесятых юбилеев и праздников в счастливой стране набралось, что у богатого цыгана лошадей. Катились торжества, как апрельский ледоход на Днепре. Сотая годовщина мудрого и красивого, пятьдесят лет октябрьскому землетрясению и т. д., и т. д. А пятилеток и семилеток – что невест на выданье! Пятилетки качества, и решающие, и определяющие, и воодушевляющие, в сговоре с экономно-экономическими.

Но не только юбилеи и праздники втягивали меня в свой вихрь. Никогда не забудутся интересные путешествия по разным уголкам Беларуси, встречи с людьми, интересными, одержимыми, мастерами своего дела. Художниками и учёными, знаменитыми артистами и народными умельцами.

1968 год. В мою жизнь ворвалась вытинанка (вырезание из бумаги – В.Х.). Благодаря собиранию почтовых марок и наклеек у меня наметился художественный вкус, чувство композиции, что ярко проявилось в новом хобби – художественной вытинанке. Их когда-то делала моя мама, украшала простеньким кружевом из бумаги окна, иконы в углу, новогоднюю ёлку, – на магазинные занавески и игрушки после войны не разгонишься. А почему же и мне не попробовать? Сколько же времени необратимо убито, – командировочных поездок было невпроворот. Утомляло скучное ожидание в многочисленных холодных, неуютных закоулках вокзалов и залов ожиданий, скука в поездах, самолётах. И вот в очередную командировку прихватил портновские ножницы и белую бумагу. Как выпадала минутка свободная, колдовал над бумагой. Только через полгода вместо простых снежинок и салфеток удалась более-менее удачная композиция – башня древнего замка. А после нахлынуло особое вдохновение. Вырезал ножницами из бумаги всё, что душа просила. И деревья, и цветы, сказочных птиц, и фантастических зверей. Увлёкся импровизированными композициями, памятниками архитектуры.

За десятилетия усердия ножницами над бумагой был участником многих выставок: на Украине, в Вильнюсе, Челябинске, Москве, Пловдиве. Украсил много детских книжек, поэтических сборников, имею за это несколько дипломов.

Счастливых мгновений не счесть. На вершину Тянь-Шаня вскарабкаешься – счастливый. На катамаране по сибирским рекам пройдёшь – радости сколько. Редкую марку в альбом положишь – событие. На международной фотовыставке почётный диплом получишь – гордости о-го-го!

Но самой большая радость для меня и моей жены Татьяны Фёдоровны – рождение дочерей Ольги и Веры в 1981 и 1984 годах. Не передать того счастливого момента, когда пела душа и было отчего: первая повесть «Не плачь, душа моя», что увидела свет в журнале «Молодость» в 1981 году, а в 1983 – отдельной книгой. За первым творческим блинчиком был второй, третий, четвёртый, всего шесть книг. А после приём в Союз писателей Беларуси, работа над новыми рукописями. Творческие муки, творческие радости и, дай Бог, чтобы так каждый день…

 

Вячеслав ДУБИНКА

Перевод –
Владимир ХВОРОВ

Вячеслав Дубинка. Вытинанки – продолжение…
18.12.2014

В 2011 году вышла в свет книга с точно таким же названием, как и описанный выше альбом – «Вячаслав Дубінка. Выцінанкі». Один из экземпляров был подарен женой художника Слуцкой центральной районной библиотеке, ещё один – Владимиром Басалыгой во время празднования 60-летнего юбилея народной изостудии «Вытокі» Слуцкому краеведческому музею.

Издание выпущено по инициативе самых близких людей Вячеслава Андреевича, о чём в начале книги читаем:

«З руплівасці Душ і Сэрдцаў Родных светлай памяці Бацкі і Мужа прысвячаем гэтае выданне
Таццяна Фёдараўна Дубінка
Вольга Вячаславаўна Дубінка
Вера Вячаславаўна Дубінка

(С заботой Душ и Сердец Родных светлой памяти Отца и Мужа посвящаем это издание
Татьяна Федоровна Дубинка
Ольга Вячеславовна Дубинка
Вера Вячеславовна Дубинка)».

Большую помощь в подготовке издания оказал давний друг Вячеслава Андреевича Владимир Басалыга, наш земляк, художник-график.

Текстовая информация книги почти не отличается от приведённой ранее, а вот количество работ мастера здесь значительно больше. Качественно исполненные иллюстрации распределены по тематике. Важно и то, что добавлен новый раздел, повествующий о творчестве В. Дубинки в области фотографии. Ведь основным его ремеслом всё же была профессия фоторепортёра, а вытинанка – это, скорее всего, хобби.

Жыла-была Беларусь савецкая, Беларусь калгасная, Беларусь хутарская

А яе даўно няма. Людзей тае пары ўсё менш і менш, да Бога пайшлі, забралі з сабой у вечнасць шмат якія сведчанні мінулае эпохі, зведаўшы турботы і радасці, але так і не дачакаліся пажыць у краіне мары і казкі.

Знікаюць помнікі тае пары ў віхуры часу і ў прорве бяспамяцтва.

Літаратар, мастак, фотарэпарцёр на працягу 45 гадоў з пасведчаннем рэпарцёра раёнкі, а затым і цэнтральных выданняў, шмат вандраваў па весях Беларусі, зрабіў тысячы яскравых, непаўторных фотаздымкаў жыцця нашага краю. Гэта і адметныя помнікі культуры, прадметы ўжыткавага прызначэння, але зробленыя людзьмі з мастацкай жывінкай, жыццё штодзённае, змаганне простага чалавека за кавалак хлеба, за сваю годнасць, за долю лепшую.

У фотатэцы аўтара захоўваюцца і хутарскія сядзібы ад поўначы краю да поўдня, адрыны, клуні, азяроды, пуні, свірны. Ветрачкі самыя розныя па архітэктуры і прызначэнні, адметныя, арыгінальныя. Аўтар адзняў тысячы драўляных цэркваў, мураваных храмаў, культавых забудоў – шэдэўры дойлідства XI–XIX стагоддзяў, надмагільныя крыжы, каваныя агароджы, прадметы ўнікальнага кавальства. Народныя майстры, рамеснікі з душой паэтычнай: разьбяры, кавалі, бондары, народныя мастакі, спяцы па саломапляценні, адметныя музыкі і выбітныя людзі Бацькаўшчыны.

Але самае галоўнае – фатаздымкі простых людзей, што ад сахі, ад зямлі. У іх свая сярмяжная праўда, свая доля. Яны нястомна і працавалі на калгасных палетках, і на сваіх агародах, старанна ўраблялі лапіны зямліцы на хутарскіх «астравах» – мудрыя, простыя, працавітыя.

Жила-была Беларусь советская, Беларусь колхозная, Беларусь хуторская

А её давно нет. Людей того времени все меньше и меньше, к Богу ушли, прихватив с собой в вечность многие свидетельства прошлой эпохи, претерпели тревоги и радости, но так и не дождались жизни в стране мечты и сказки.

Исчезают памятники той поры в вихре времени и в пропасти беспамятства.

Литератор, художник, фоторепортёр в течение 45 лет с удостоверением репортёра районки, а затем и центральных изданий, много ездил по весям Беларуси, сделал тысячи ярких, неповторимых фотографий жизни нашего края. Это и неповторимые памятники культуры, предметы повседневного быта, сделанные людьми с творческим взглядом, повседневная жизнь, борьба простолюдина за кусок хлеба, за своё достоинство, за лучшую долю.

В фототеке автора сохраняются и хуторские усадьбы от севера страны к югу, сараи, клуни, прясла, сараи, амбары. Ветряки самые разные по архитектуре и назначению, различные, оригинальные. Автор отснял тысячи деревянных церквей, каменных храмов, культовых строений – шедевры зодчества XI–XIX веков, надгробные кресты, литые ограды, предметы уникальной ковки. Народные мастера, ремесленники с поэтической душой: резчики, кузнецы, бондари, народные художники, специалисты по соломоплетению, отличные музыканты и выдающиеся люди Отечества.

Но самое главное – фотографии простых людей, от сохи, от земли. У них своя сермяжная правда, своя судьба. Они неустанно и работали на колхозных полях, и на своих огородах, тщательно возделывали клочок земли вместе на хуторских «островах» – мудрые, простые, работящие.

 

Перевод и подготовка PDF-версии книги «Вячаслав Дубінка. Выцінанкі» (18,7 Мб) –
Владимир ХВОРОВ

В тему: если кто-то захочет себя попробовать в творчестве вытинанки, можно начать с простых картинок, которыми украсите свои окна к Новому году. Например, по этой ссылке вы их найдёте великое множество.