11.04.2014

Мастацкім і гістарычным рарытэтам, якім маглі б ганарыцца лепшыя музеі не толькі нашай краіны, але і замежныя, з'яўлялася царкоўная срэбная чаша (пацір), прынесеная ў якасці падарунка Слуцкаму Троіцкаму манастыру князем Юрыем III Алелькавічам.

Яна была манастырскай маёмасцю да 1920 х гадоў, потым трапіла ў збор Слуцкага краязнаўчага музея, адтуль у Беларускі дзяржаўны музей у Мінску, а падчас Айчыннай вайны разам з многімі іншымі экспанатамі прапала.

Можна думаць, што ў гады ваеннага ліхалецця пацір не знік назаўсёды, магчыма, тады ён трапіў у рукі недобрасумленных людзей і сёння знаходзіцца ў незаконна сабранай прыватнай калекцыі. Хацелася б спадзявацца на праўдзівасць слоў прымаўкі, якая сцвярджае, што ўсё тайнае з часам становіцца яўным, а таму і разлічваць, што наша гістарычная каштоўнасць некалі будзе знойдзена.

Пра гэты выдатны твор дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва мы можам сёння меркаваць па зробленых у свой час апісаннях, замалёўках і фотаздымках.

Княжацкі падарунак
Вышыня чашы – 22 сантыметры. Яе цюльпанападобная галоўка трымалася на ножцы з патаўшчэннем пасярэдзіне і падставай у выглядзе шасціляпёсткавай разеткі. Унутры чаша была пазалочаная, а звонку дэкарыраваная філіграннымі расліннымі і геаметрычнымі арнаментальнымі выявамі, асобныя часткі якіх запаўнялі белыя, зялёныя і блакітныя эмалі.

Аб тым, што пацір у 1580 годзе быў падараваны Слуцкаму Троіцкаму манастыру, сведчыў падарункавы надпіс, выгравіраваны на адваротным баку ножкі: «Юрій Юріевич Олелко кніажа Слуцкое ЯФП (гэта азначае 1580 год – аўт.) До мон(ас)тира светое Троици Архіма(ндрыі) Слуцкое».

У 1860 я гады, пры перавозе манастырскіх каштоўнасцей у Мінск, гэты надпіс стаў падставай, з-за чаго пацір (разам з архімандрытавым посахам і Евангеллем Юрыя Алелькі) быў астаўлены ў Слуцку. Калі да таго, на працягу многіх гадоў, ён з'яўляўся адным са шматлікіх манастырскіх каштоўных прадметаў, то цяпер на фоне збяднеўшай манастырскай рызніцы вылучаўся сваёй прыгажосцю і высакародствам, звяртаў на сябе ўвагу і як каштоўны гістарычны твор.

Разам з посахам і Евангеллем ён экспанаваўся на Маскоўскай археалагічнай выставе 1889 года. У самім жа манастыры з'яўляўся напамінам і відавочным сведчаннем пра тыя часы, калі Троіцкі манастыр прадстаўляў сабою ўплывовы праваслаўны духоўны і адміністратыўны цэнтр не толькі на Случчыне, але і ў краіне, а сам знаходзіўся пад апекай слаўных князёў Алелькавічаў.

Пытанне аўтарства
У ліку аналагічных ювелірных вырабаў пацір Юрыя Алелькавіча прыводзіцца ў шасцітомнай «Гісторыі беларускага мастацтва». Польская даследчыца Марыя Каламайска-Сайд не без падстаў адносіць яго да вырабаў майстроў польскай Кракаўскай мастацкай школы, выказваючы згоду з аналагічным меркаваннем Юзафа Смалінскага, які вывучаў слуцкую старасвеччыну на пачатку XX стагоддзя.

Рацыя ў польскіх вучоных несумненна ёсць. Слуцкі пацір, якому ўласцівы стылёвыя прыкметы позняй готыкі, у многім падобны на захаваўшыяся творы кракаўскіх ювеліраў XV–XVI стагоддзяў. У Слуцк ён мог трапіць разам з дачкой кракаўскага ваяводы Станіслава Тэнчынскага Кацярынай, якая ў 1558 годзе стала жонкай князя Юрыя II Алелькавіча. Мог быць ён і спецыяльна замоўленым у Кракаве, з якім, як бачым, у Слуцка меліся дынастычныя і культурныя сувязі.

Цяпер аб яго паходжанні можна было б меркаваць больш упэўнена ў выпадку даследавання самога твора, таму канчатковае сцвярджэнне пра аўтарства пакуль што застаецца адкрытым. Вядома, што міграцыя твораў мастацтва ва ўсе часы ёсць з'ява натуральная, выдатныя прывазныя творы станавіліся ўзорамі для падражання і пераймання майстэрства. Калі слуцкі пацір і не быў вырабам мясцовых майстроў, то ён мог стаць прыкладам для стварэння падобных царкоўных пасудзін на месцы.

А ў Слуцку ў XVI–XVIII стагоддзях майстроў апрацоўкі металаў, у тым ліку і каляровых, было дастаткова. Для мясцовай адміністрацыі яны рэзалі пячаткі, чаканілі і гравіравалі абклады для кніг і абразоў, выраблялі металічны, у тым ліку алавяны, медны, а таксама з прымяненнем каштоўных металаў посуд. Напрыклад, у апісанні Слуцкага Троіцкага манастыра сярэдзіны XVII стагоддзя сярод іншага прыводзіцца пералік каштоўнага царкоўнага посуду, упрыгожанага чаканнымі і гравіраванымі выявамі.

Сам жа пацір Юрыя Алелькавіча, размову пра які немагчыма весці без згадвання вядомых асоб і знакамітых мясцін слуцкай мінуўшчыны, для нас з'яўляецца і каштоўным творам мастацтва і важным гістарычным рарытэтам.

 

Ігар ЦІТКОЎСКІ



 

Исторические ценности нашего края: Серебряная чаша

Художественным и историческим раритетом, которым могли бы гордиться лучшие музеи не только нашей страны, но и зарубежные, являлась церковная серебряная чаша (потир), принесенная в качестве подарка Слуцкому Троицкому монастырю князем Юрием III Олельковичем.

Она являлась монастырским имуществом до 1920 х годов, потом попала в собрание Слуцкого краеведческого музея, оттуда в Белорусский государственный музей в Минске, а во время Отечественной войны вместе со многими другими экспонатами пропала.

Можно предположить, что в годы военного лихолетья потир не исчез бесследно, возможно, тогда он попал в руки недобросовестных людей и сегодня находится в незаконно собранной частной коллекции. Хотелось бы надеяться на правдивость слов поговорки, которая утверждает, что все тайное со временем становится явным, а потому и рассчитывать, что наша историческая ценность некогда будет найдена.

Об этом прекрасном произведении декоративно-прикладного искусства мы можем сегодня судить по сделанным в свое время описаниях, зарисовках и фотографиях.

Княжеский подарок
Высота чаши – 22 сантиметра. Ее тюльпаноподобная головка держалась на ножке с утолщением посередине с основанием в виде шести лепестковой розетки. Внутри чаша была позолочена, а снаружи декорирована филигранными растительными и геометрическими орнаментальными изображениями, отдельные части которых заполняли белые, зеленые и голубые эмали.

О том, что потир в 1580 году был подарен Слуцкому Троицкому монастырю, свидетельствовала подарочная надпись, выгравированная на обратной стороне ножки: «Юрій Юріевич Олелко кніажа Слуцкое ЯФП (гэта азначае 1580 год – аўт.) До мон(ас)тира светое Троици Архіма(ндрыі) Слуцкое».

В 1860 е годы, при перевозке монастырских ценностей в Минск, эта надпись стала причиной того, что потир вместе с архимандритским посохом и Евангелием Юрия Олельки был оставлен в Слуцке. Если раньше, на протяжении многих лет, он являлся одной из многочисленных монастырских ценностей, то сейчас на фоне обнищавшей монастырской ризницы выделялся своей красотой и благородством, обращал на себя внимание и как ценное историческое произведение.

Вместе с посохом и Евангелием он экспонировался на Московской археологической выставке 1889 году. В самом же монастыре являлся напоминанием и очевидным свидетельством о тех временах, когда Троицкий монастырь представлял собой влиятельный православный духовный и административный центр не только на Случчины, но и страны, а сам находился под опекой славных князей Олельковичей.

Вопрос авторства
В числе аналогичных ювелирных изделий потир Юрия Олельковича приводится в шести томной «Истории белорусского искусства». Польская исследовательница Мария Каламайская-Сайд не без основания относит его к изделиям мастеров польской Краковской художественной школы, выражая согласие с аналогичным мнением Иосифа Смолинского, изучавший слуцкую историю в начале XX века.

Резон у польских ученых несомненно есть. Слуцкий потир, которому присущи стилистические признаки поздней готики, во многом похож на сохранившиеся произведения краковских ювелиров XV–XVI веков. В Слуцк он мог попасть вместе с дочерью краковского воеводы Станислава Тенчинского Екатериной, которая в 1558 году стала женой князя Юрия II Олельковича. Мог он быть и специально заказанным в Кракове, с которым, как видим, у Слуцка имелись династические и культурные связи.

Сегодня о его происхождении можно было бы рассуждать более уверенно в случае исследования самого произведения, поэтому окончательное утверждение об авторстве пока что остается открытым. Известно, что миграция произведений искусства во все времена – явление естественное, восхитительные привозные произведения становились образцами для подражания и перенимания мастерства. Если Слуцкий потир и не был изделием местных мастеров, то он мог стать примером для создания подобных церковных сосудов на месте.

А в Москве в XVI–XVIII веках мастеров обработки металлов, в том числе и цветных, было достаточно. Для местной администрации они резали печати, чеканили и гравировали оклады для книг и икон, изготавливали металлическую, включая оловянную, медную, а также с применением драгоценных металлов посуду. Например, в описании Слуцкого Троицкого монастыря середины XVII века среди прочего приводится перечень ценной церковной посуды, украшенной чеканными и гравированными изображениями.

Сам же потир Юрия Олельковича, речь о котором невозможно вести без упоминания известных личностей и знаменитых мест слуцкого прошлого, для нас является и ценным произведением искусства, и важным историческим раритетом.

 

Игорь ТИТКОВСКИЙ
Перевод – Владимир ХВОРОВ