14.10.2016

Агульнавядома вялікае значэнне Слуцка, роднага горада святой Сафіі Алелькавіч-Радзівіл, у гісторыі нашай краіны, вялікі ўнёсак горада Слуцка ў гісторыю Беларускай Праваслаўнай Царквы і гісторыю беларускай духоўнай культуры і мастацтва. Мы таксама ведаем, што багатая мастацкая і духоўная спадчына Слуцка, як і мастацкая спадчына ўсёй беларускай зямлі, панесла велізарныя страты. Да нашага часу захаваліся толькі невялікія рэшткі тых мастацкіх скарбаў, якімі валодаў Слуцк у мінулыя стагоддзі, у часы свайго росквіту, якія прыпадалі менавіта на перыяд жыцця святой праведнай Сафіі Слуцкай – пачатак XVII стагоддзя. У такіх абставінах, калі большасць здабыткаў мастацкай і духоўнай спадчыны цвярдыні беларускага Праваслаўя і адначасова горада з найбагацейшай гісторыяй царкоўнага жыцця беззваротна страчаны, асаблівае значэнне набываюць архіўныя крыніцы – захаваныя дакументы, у якіх прыводзяцца апісанні слуцкіх храмаў і манастыроў, рэестры маёмасці, разнастайныя інвентары, фундушовыя запісы, граматы.

Даследаванне і публікацыя архіўных дакументаў, прысвечаных гісторыі Праваслаўя на Случчыне, пачалося якраз сто гадоў таму. У 1909–1913 гг. былі выдадзены чатыры выпускі зборніка прац Мінскага царкоўна-археалагічнага камітэта «Мінская даўніна». У другім і чацвёртым тамах вядомым даследчыкам царкоўнай даўніны Мінскай епархіі Андрэем Канстанцінавічам Сніткам змешчаны шэраг публікацый, прысвечаных Слуцку – у прыватнасці, апісанне дакументаў архіва Слуцкага Свята-Троіцкага манастыра [1; 2]. На шчасце, дакументы Трайчанскага архіва, апісаныя Сніткам, зберагліся, захоўваюцца ў фондах Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі [3] і даступны сучасным даследчыкам.

Працы Сніткі, прысвечаныя слуцкай даўніне і гісторыі Праваслаўнай Царквы Беларусі, застаюцца і сёння вельмі актуальнымі. У прыватнасці, да тэмы нашай канферэнцыі маюць непасрэднае дачыненне два дакументы, апублікаваныя Андрэем Сніткам сто гадоў таму. Абодва яны датычаць тых юбілейных дат, якія мы адзначаем. Першы архіўны дакумент датуецца 1614 годам. Гэта грамата, дадзеная мітрапалітам Велеградскім Лукой, епіскапам Мукачаўскім Сергіем і епіскапам Далмацыі Сербскай зямлі Паўлам паслам мінскага Петра-Паўлаўскага брацтва ігумену Гедэону і Івану Шафарыку, паводле прашэння княжны Аўдоцці Друцкай-Горскай, князя Багдана Агінскага, Вільгельма Стацкевіча і інш. Гэтая грамата была выдадзена ў зацвярджэнне брацтва пры мінскай царкве Пятра і Паўла, збудаванай на зямлі, якая належала Аўдоцці Друцкай-Горскай, на заснаванне брацкай школы з навучаннем на мовах грэчаскай, славянскай і лацінскай, шпіталя для бедных, мужчынскага агульнага пражывання манастыра пры Петра-Паўлаўскай царкве і жаночага манастыра пры царкве Нараджэння Прасвятой Багародзіцы, у пацвярджэнне падпарадкаванасці мінскага праваслаўнага брацтва «духоўным старшым віленскага брацтва». Гэтай граматай тры праваслаўныя іерархі зацвердзілі таксама пячатку мінскага брацтва з выявай апосталаў Пятра і Паўла і вобразам «Уцялеснення Госпада нашага Іісуса Хрыста» [1, с. 135–136].

Другі важны дакумент пачатку XVII стагоддзя – «Дзмітрыю Захарэўскаму на службу…» – змешчаны Андрэем Сніткам у вопісе дакументаў Слуцкага Трайчанскага архіва пад парадкавым нумарам 20 [2, с. 6].

Дакумент захаваўся ў копіі на польскай мове. У ім Януш Радзівіл і Сафія Юр"еўна Алелькаўна як фундатары пацвярджаюць права надання манастыра і царквы на возеры Жыд Дзмітрыю Захарэўскаму, якому надаў гэтую царкву паповіч Цімафей Сямёнавіч. Як спадчыннікі Алелькавічаў Януш і Сафія Радзівіл даюць згоду на перадачу царквы Дзмітрыю Захарэўскаму з умовай, каб пасля яго смерці настаяцелем манастыра стаў адзін з яго сыноў, найбольш годны для гэтага, і каб царква заўжды заставалася ў падпарадкаванні Канстанцінопальскаму патрыярху. Дакумент быў замацаваны двума подпісамі – Януша і Сафіі Радзівіл. Дакумент з"яўляецца для нас важным сведчаннем клопату Сафіі Алелькаўны і яе мужа пра захаванне ў межах Слуцкага княства праваслаўнага веравызнання.

Абапіраючыся на вопыт папярэдніх даследчыкаў архіўных дакументаў, звязаных са Слуцкам і Случчынай, мы звярнуліся да шэрагу раней невядомых рэестраў маёмасці слуцкіх цэркваў. Дакументы захоўваюцца ў Галоўным архіве даўніх актаў у Варшаве, у Радзівілаўскім архіве. Атрыманыя з Варшавы лічбавыя копіі гэтых рэестраў слуцкіх цэркваў былі намі прачытаны, расшыфраваны і прааналізаваны. Усяго даследавана шэсць рукапісных спраў, складзеных на працягу больш за сто гадоў – ад пачатку XVII да пачатку XVIII ст. Былі вывучаны наступныя дакументы:

сігнатура 536, дакумент 1602 г. – Рэестр маёмасці слуцкіх манастырскіх цэркваў – святога прарока Ілліі і Уздзвіжання Крыжа Гасподняга;

сігнатура 532, дакумент 1654 г. – Вопіс будынкаў і цэркваў слуцкага Свята-Троіцкага манастыра і грозаўскага Мікалаеўскага манастыра;

сігнатура 532, дакумент 1660 г. – Рэестр царкоўных рэчаў (аблачэнне, срэбра, іконы і інш.), якія перадаюцца пасля спачыну Ганны Марыі Радзівіл, жонкі ўладальніка Слуцка Богуша Радзівіла, ва ўласнасць слуцкага брацкага Праабражэнскага манастыра;

сігнатура 524, дакумент 1669 г. – Інвентар слуцкай саборнай царквы свц. Мікалая;

сігнатура 528, дакумент 1691 г. – Інвентар слуцкай царквы святога Юрыя,

сігнатура 519, – верагодна, першая чвэрць XVIII ст. – Фрагмент апісання слуцкага езуіцкага манастыра.

Як бачна з пераліку, усе дакументы маюць аднатыпны характар – гэта вопісы царкоўнай маёмасці – літургічнага посуду, царкоўнага аблачэння, кніг, абразоў, будынкаў, зямельных уладанняў, а таксама падданых і іх абавязкаў. Адносяцца яны як да праваслаўных храмаў і манастыроў Слуцка і мястэчка Грозава, так і да слуцкага каталіцкага езуіцкага манастыра. Усе дакументы напісаны на польскай мове, у іх прасочваецца тэндэнцыя паступовага нарастаючага панавання польскай мовы – калі раннія, да сярэдзіны XVII ст., рэестры царкоўнай маёмасці маюць вялікую колькасць беларускіх слоў, напісаны амаль што па-беларуску лацінкай – у прыватнасці, тут пануе праваслаўная царкоўная тэрміналогія, то ў пазнейшых рэестрах нават у дачыненні да прадметаў праваслаўнага культу (як іх называюць складальнікі рэестраў, – «апаратаў рускіх») ужываюцца польскія назвы, г.зн. праваслаўныя назвы заменены каталіцкімі (пры гэтым літургічнае прызначэнне рэчаў відавочна застаецца адпаведным праваслаўнаму абраду). Так, у рэестры царквы святога Юрыя іканастас названы «алтаром», замест ранейшага тэрміна «абраз на золаце малярскім» выкарыстана назва «алтар на фангулце пісаны» (польская слова «фангулт» – калька нямецкага тэрміна «Feingold» – сапраўднае золата высокай якасці). Толькі ў канцы XVIII ст., пасля далучэння Слуцкага княства да Расіі, царкоўныя дакументы Слуцка сталі пісацца кірыліцай, складацца на рускай мове (напрыклад, сігнатура 526 таго ж Радзівілаўскага архіва – копія метрычнай кнігі слуцкай Мікалаеўскай царквы 1796 г.).

Пры параўнальным аналізе ўсіх вышэйпералічаных царкоўных дакументаў прасочваецца адна характэрная тэндэнцыя. Калі раннія рэестры царкоўнай маёмасці першай паловы – сярэдзіны XVII ст. складзены вельмі падрабязна, у іх пазначаецца амаль кожны прадмет, названа і пералічана кожная ікона ў алтары і іканастасе, то дакументы канца XVII ст. складзены больш агульна, без канцэнтрацыі на дэталях. Назвы асобных ікон у іх не згадваюцца. Складальнікаў позніх рэестраў, як бачна са зместу гэтых дакументаў, цікавілі перш за ўсё матэрыяльныя каштоўнасці – срэбра, наяўнасць залачэння, колькасць каштоўных упрыгожанняў на іконах «намесных» (з мясцовага рада іканастаса – Рэд.) і храмавых. У гэтым сэнсе рэестр маёмасці слуцкага езуіцкага манастыра істотна розніцца ад амаль сучасных яму рэестраў праваслаўных слуцкіх цэркваў сваёй педантычнай падрабязнасцю і дакладным падлікам усіх рэчаў – пачынаючы ад лыжак, відэльцаў, сталоў, лаў, заканчваючы кнігамі з бібліятэкі, апісаннем алтароў і літургічнага посуду.

У цэлым, на аснове аналізу маёмасці слуцкіх храмаў XVII ст., можна зрабіць выснову пра іх добры матэрыяльны стан на той час. Разгледжаныя дакументы пяці слуцкіх праваслаўных цэркваў (з 18-ці, што існавалі на той час у горадзе) сведчаць, што слуцкія храмы мелі багатыя рызніцы, каштоўныя літургічныя аблачэнні, вышываныя золатам і перламі, каштоўныя наборы срэбнага літургічнага начыння – келіхі [5], місы, звяздзіцы, кубкі, царкоўныя кнігі ў значнай колькасці. Да сярэдзіны XVII ст. захоўвалася і выкарыстоўвалася ў богаслужэнні вялікая колькасць рукапісных кніг, віленскіх старадрукаў, у тым ліку з друкарні Мамонічаў, намесныя храмавыя абразы былі багата аздоблены срэбнымі шатамі, вянцамі, грыўнамі, ватыўнымі падвескамі. Як асаблівасць, характэрную менавіта для аздаблення асабліва шанаваных ікон слуцкіх цэркваў, адзначым наяўнасць срэбных, пазалочаных накладных рук (далоняў), прымацаваных да ікон Божай Маці, Спасіцеля, свяціцеля Мікалая. Многія шанаваныя іконы мелі крышталёвыя, у срэбраным абрамленні ўманціраваныя рэлікварыі з часцінкамі святых мошчаў (так званыя «агнушкі крышталёвыя»).

Дакументы 1644 і 1660 гадоў сведчаць пра захаванне ўладальнікам Слуцка Богушам Радзівілам і яго жонкай Ганнай Марыяй Радзівіл патранальнай апекі над праваслаўнымі цэрквамі Слуцка, пачатай некалі князямі Алелькавічамі. У Слуцку Богуш Радзівіл захоўваў сабраную ім каштоўную бібліятэку (у тым ліку славуты Радзівілаўскі летапіс), распрацоўваў эскізы іканастаса для слуцкай царквы, дасылаў у 1644 г. каштоўнае начынне і абразы ў слуцкі Троіцкі манастыр. А яго жонка Ганна Марыя завяшчала слуцкаму Праабражэнскаму манастыру багатыя дары – царкоўныя рызы, срэбра, каштоўныя іконы. Варта згадаць, што Багуслаў Радзівіл даслаў праз сваіх эканомаў у 1644 г. у Слуцк 42 каштоўнейшыя прадметы царкоўна-літургічнага прызначэння, сярод іх – тры напрастольныя Евангеллі, багата аздобленыя, «алтар рускі» рознымі каменнямі, перламі і срэбранай шатай аздоблены, 11 абразоў у пазалочаных срэбных шатах, разьбяны на дрэве вобраз і другі вобраз, пісаны, вышываную шоўкам ікону Божае Маці, вобраз святога Іосіфа на паперы, апліцыраваны шоўкам. Ганна Марыя Радзівіл завяшчала слуцкаму Праабражэнскаму брацтву срэбную пазалочаную чашу з дыскасам, звяздзіцай і лыжыцай, шэсць маскоўскіх ікон з срэбнымі фініфцянымі (карункавымі) абкладамі, ікону Божае Маці на крышталі, чатыры іконы на медных пласцінах, два абразкі ў саламяных ажурных рамах, вобраз рэльефны літы пазалочаны «Уваскрасенне» ў раме з рыбінай косці, а таксама шмат рызаў.

Для нас асаблівую цікавасць уяўляе рэестр 1602 г. маёмасці слуцкага Іліінскага манастыра. Па-першае, у ім адлюстраваны рэаліі часу, калі жыла святая Сафія Слуцкая. Па-другое, гэты рэестр надзвычай падрабязны. Дзякуючы яму мы можам думкамі апынуцца ў Слуцку часоў Сафіі Юреўны Алелькаўны. Два гады, як яна ўзяла шлюб з Янушам Радзівілам. «Году ад нараджэння Сына Божага 1602 месяца ліпеня 14-га складзены рэестр вопісу царквы св. прарока Іліі і царквы слаўнага Уздзвіжання благаславеннага і святога крыжа Божага ў манастыры Іліінскім, збудаваным у горадзе Слуцку па загаду яснавяльможнага князя Януша Радзівіла з Бірж і Дубінак на Слуцку, падчашага Вялікага Княства Літоўскага, старасты барысаўскага, пана міласцівага Юрыя Капашчэўскага, стольніка мінскага, і старасты слуцкага Філактовіча Ніконскага, пратапопа слуцкага, прадстаўлены панам намеснікам слуцкім Янам Руцкім, выкананы былым свяшчэннікам варварынскім Юрыем Матвеевічам Стэфановічам» [3, сігн. 536].

Прывядзём у перакладзе на сучасную беларускую мову фрагмент гэтага вопісу:

«Перш за ўсё ў алтары прастол накрыты крашанінай новай, спераду аксамітам чырвоным. На прастоле: Евангелле старое, пакрытае златаглавам з адной срэбнай накладкай.

Другое Евангелле, аксамітам пакрытае, з адной срэбранай накладкай, трэцяе Евангелле – не апраўленае, рукапіснае, старое.

На тым жа прастоле:

два крыжы з жывапіснымі выявамі (на красках), накрытыя белым узорыстым атласам з аблямоўкай з чырвонага адамашку;

вобраз Божай Маці;

вялікі крыж «пісаны на красках»;

маленькі бронзавы падсвечнік.

Ахвярнік пакрыты чырвонай крашанінай, спераду чырвоным аксамітам.

На ахвярніку:

чаша, міса, лыжыца, звяздзіца. Пакрыты простай тканінай.

Над ахвярнікам іконы: 1. Чатырох свяціцеляў; 2. Спасіцеля; 3. Св. Мікалая («на красках»); 4. Уваскрасенне («на золаце малярскім»).

У алтары іконы: 5. Вялікі крыж («на золаце малярскім»); 6. Св. Параскевы; 7. Св. Мікалая («на чырвоным полі»); 8–10. Тры вобразы Уваскрасення; 11. Вобраз св. Параскевы («на палатне»).

Срэбра: пазалочаныя келіхі, міса, лыжыца, крыж; звяздзіца – усё важыць шэсць грывень і сорак залатнікоў (разам з дрэвам у крыжы), кадзіла пасрэбранае важыць менш за грыўну, два ваздухі для келіхаў, вышытыя золатам, шоўкам і перламі. Фляжка і кварта алавяныя для віна. Дзве бронзавыя кадзільніцы, старыя; медныя – гарнец для святой вады, крапіла і кубачак.

Рызы дзве; епітрахілі: адна з чырвонага атласу, абкладзена залатым пазументам, тры старыя палатняныя епітрахілі, пяць епітрахіляў з палатна, падрызнік адзін, поручы з чырвонага аксаміту адны, тры старыя шоўкавыя паясы.

Іконы ў царкве:

Царскія вароты (на чырвоным полі).

Намесны вобраз прарока Іліі («на золаце малярскім»), на ім 19 звітых грывенак і тры плоскія грыўны, адна грыўна плоская пазалочаная. Завеса з чырвонага атласу, другая малая завеса з зялёнай кітайкі. На гэтым вобразе невялікая выява Спасіцеля «на золаце малярскім». На левым клірасе – цудатворны вобраз св. Мікалая і цудатворны вобраз прарока Іліі на чырвоным полі.

Паміж царскімі і паўночнымі варотамі – намесны вобраз Прасвятой Дзевы «на золаце малярскім рыты», пры ім 12 грывенак. Побач з тым намесным вобразам ікона Касмы і Даміяна «на золаце малярскім», пры ім адна грывенка. Там жа невялікі абразок Божай Маці на золаце, над тымі абразамі тры іконы: вобраз цудатворны Спаса, вобраз Спасіцеля на крыжы, вобраз прападобнай Сафіі «на золаце рыты».

Паўночныя дзверы: вобраз святога Міхаіла на полі чырвоным.

На левым клірасе побач з паўночнымі дзвярыма вобраз Божай Маці на полі чырвоным, на ім вянцы два; вобраз Святой Троіцы на полі чырвоным. Над тымі абразамі і дзвярыма паўночнымі малых ікон 11 (святочны ярус). Трэці ярус; Дэісіс з 12 персон на чырвоным полі, вянцы «на золаце малярскім». Там жа побач з Дэісісам вобраз св. прарока Іліі і свц. Мікалая на адной табліцы «на золаце малярскім». Над Дэісісам крыж вялікі «на красках». Тайная вячэра – адліваная з цыны (волава)». [3, сігн. 536, л. 47].

Такім чынам, рэестр вельмі падрабязна апісвае іканастас часоў святой Сафіі Слуцкай. Іканастас зборны, трох'ярусны (чацвёрты ярус завяршаецца жывапісным Распяццем). У іканастасе адзначаны як іконы даўняй традыцыі – напісаныя на чырвоным фоне, так і новай – на золаце з разьбяным арнаментальным фонам. Сярод іх звяртае на сябе ўвагу рэдкі для беларускіх іканастасаў сюжэт – выява прападобнай Сафіі, святой апякункі Сафіі Юреўны Алелькаўны. Відавочна, гэтая выява была своеасаблівым знакам павагі насельнікаў і кліру слуцкага Іліінскага манастыра да ўладаркі горада.

Дадатак

Дакументы, апублікаваныя А. Сніткам («Минская старина», вып. 1,4)

 

1. Ліст князя Юрыя Юр'евіча Слуцкага да свайго язаўнічага, каб не забараняў карыстацца езамі і бабровымі гонямі на рацэ Арэсе людзям Слуцкага манастыра Св. Троіцы. – Слуцк, 5.12.1566 Копія XVIII ст. КП 45733/7.

2. Выпіс з кніг Навагрудскага земскага суда ад 12.01.1579. Тэстамент князя Юрыя Юр'евіча Алелькавіча Слуцкага. – Новы Двор, 16.10.1578. Копія XVIII ст. КП 45733/8.

3. Ліст князя Юрыя Юр'евіча Алелькавіча Слуцкага да іваньскага намесніка Мікалая Прасмыцкага, ключніка Агея Казарына і да свайго слуцкага войта Купрыяна Тышэвіча з загадам выплачваць штогод жыта, мёд і грошы з маёнтка Івань багамольцам саборнай царквы Прачыстай Багародзіцы ў Слуцкім замку – свяшчэнніку Міне Васілевічу, дыяканам Фёдару, Якавуі ўстаўшчыку Ваську Караневічу. – Слуцк, 15.11.1577. Копія XVIII ст. КП 45733/9.

4. а) Выпіс з кніг Слонімскага гродскага суда ад 7.08.1582 ліста князёў Юрыя, Яна-Сімяона і Аляксандра Юр'евічаў Алелькавічаў Слуцкіх па пад – зелу маёнткаў, якія яны атрымалі ў спадчыну. – Слуцк, 6.07.1582. Копія XVIII ст.

б) Сумарыуш інвентара места і княства Слуцкага і Капыльскага 1566 г. Спіс сёл і колькасць служб падданых, якія належаць Слуцкай [каталіцкай] плябаніі, Уваскрасенскай царкве, манастырам Св. Троіцы, Св. Эльяша (Іліі) і Морацкаму. Копія XVIII ст. КП 45733/10.

5. Пацвярджальны прывілей караля Стэфана Баторыя ад 25.02.1585 прывілея караля Жыгімонта I, які пацвярджае прывілеі вялікіх князёў Вітаўта, Казіміра і Аляксандра, дадзеныя на вольнасць і правы грэчаскай царкве ВКЛ. Копія XVIII ст. КП 45733/11.

6. Выпіс з кніг Новагародскага гродскага суда ад 30.07.1599 аб дарэнні княгіні Ганны Міхайлавай Аляксандравічавай [Слуцкай] і яе сына князя Сямёна Міхайлавіча [Слуцкага] [Слуцкаму] манастыру Св. Троіцы става з млынам на рацэ Лакнея. Копія XVIII ст. КП 45733/14.

7. Ліст Януша Радзівіла і яго жонкі княгіні Зофіі Юр"еўны Алелькавічаўны Слуцкай святару Дзімітру Захарэвічу на службу ў грэцкай царкве ў сяле Манастырцы Скавышынскай вол. пры перадачы яе ад паповіча Цімафея Семяновіча. – Старчыцы, 3.12.1611. Копія сярэдзіны XVII ст. КП 45733/1.

8. Ліст калішскага падчашага [слуцкага старосты] Станіслава Незабытоўскага, пацвярджаючы старажытныя фундушы кн. Алелькавічаў замкавай царкве Успения Найсвяцейшай Панны ў Слуцку. – Слуцк, 16.04.1684. Тагачасная копія (?) КП 45733/182.

Крыніцы

[1] – Минская старина. Вып. второй. Труды Минского церковного историкоархеологического комитета (Тройчанский архив). – Мн., 1909.

[2] – Минская старина. Вып. четвертый. Труды Минского церковного историко-археологического комитета (Тройчанский архив). – Мн., 1913.

[3] – Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN). Akty Radziwillow.

[4] – Нацыянальны музей гісторыі i культуры Рэспублікі Беларусь. Калекцыя дакументаў.

[5] – Назвы прадметаў падаюцца ў адпаведнасці з іх напісаннем у дакуменце.

 

Юрій ПІСКУН
Из материалов церковно-научной конференции, посвящённой 400-летию преставления святой праведной Софии Слуцкой и 400-летию основания Свято-Петро-Павловского собора в Минске (Минск, 3 мая 2012 г.)


 

Слуцкие церкви XVII века в архивных источниках

Общеизвестно большое значение Слуцка, родного города святой Софии Олелькович-Радзивилл, в истории нашей страны, большой вклад города Слуцка в историю Белорусской Православной Церкви и историю белорусской духовной культуры и искусства. Мы также знаем, что богатое художественное и духовное наследие Слуцка, как и художественное наследие всей белорусской земли, понесло огромные потери. До нашего времени сохранились лишь небольшие остатки тех художественных сокровищ, которыми владел Слуцк в прошлые века, во времена своего расцвета, которые приходились именно на период жизни святой праведной Софии Слуцкой – начало XVII века. В таких условиях, когда большинство достижений художественного и духовного наследия твердыни белорусского Православия и одновременно города с богатейшей историей церковной жизни безвозвратно потеряно, особое значение приобретают архивные источники – сохранённые документы, в которых приводятся описания слуцких храмов и монастырей, реестры имущества, разнообразные инвентари, фундушовые записи, грамоты.

Исследование и публикация архивных документов, посвящённых истории Православия в Слуцком районе, начались как раз сто лет назад. В 1909–1913 гг. были изданы четыре выпуска сборника работ Минского церковно-археологического комитета «Минская старина». Во втором и четвёртом томах известным исследователем церковной старины Минской епархии Андреем Константиновичем Снитко размещён ряд публикаций, посвящённых Слуцку – в частности, описание документов архива Слуцкого Свято-Троицкого монастыря [1; 2]. К счастью, документы Свято-Троицкого архива, описанные Снитко, сохранились, находятся в фондах Национального исторического музея Беларуси [3] и доступны современным исследователям.

Работы Снитко, посвящённые Слуцкой старине и истории Православной Церкви Беларуси, остаются и сегодня очень актуальными. В частности, к теме нашей конференции имеют непосредственное отношение два документа, опубликованные Андреем Снитко сто лет назад. Оба они касаются тех юбилейных дат, которые мы отмечаем. Первый архивный документ датируется 1614 годом. Это грамота, данная митрополитом Велеградским Лукой, епископом Мукачевским Сергием и епископом Далмации Сербской земли Павлом послам минского Петро-Павловского братства игумену Гедеону и Ивану Шафарику, согласно прошения княжны Авдотьи Друцкой-Горской, князя Богдана Огинского, Вильгельма Стецкевича и др. Эта грамота была выдана в утверждение братства при минской церкви Петра и Павла, построенной на земле, которая принадлежала Авдотье Друцкой-Горской, на учреждение братской школы с обучением на языках греческом, славянском и латинском, больницы для бедных, мужского общего проживания монастыря при Петро-Павловской церкви и женского монастыря при церкви Рождества Пресвятой Богородицы, в подтверждение подчинённости минского православного братства «духовным старшим виленского братства». Этой грамотой три православные иерархи утвердили также печать минского братства с изображением апостолов Петра и Павла и образом «Воплощение Господа нашего Иисуса Христа» [1, с. 135–136].

Второй важный документ начала XVII века – «Дмитрию Захаревскому на службу…» – помещённый Андреем Снитко в описи документов Слуцкого Свято-Троицкого архива под порядковым номером 20 [2, с. 6].

Документ сохранился в копии на польском языке. В нем Януш Радзивилл и София Юрьевна Олельковна как инвесторы подтверждают право передачи монастыря и церкви на озере Жид Дмитрию Захаревскому, которому передал эту церковь попович Тимофей Семенович. Как наследники Олельковичей Януш и София Радзивилл дают согласие на передачу церкви Дмитрию Захаревскому с условием, чтобы после его смерти настоятелем монастыря стал один из его сыновей, наиболее достойный для этого, и чтобы церковь всегда оставалась в ведении Константинопольского патриарха. Документ был закреплён двумя подписями – Януша и Софии Радзивилл. Документ является для нас важным свидетельством заботы Софии Олельковны и её мужа о сохранении в пределах Слуцкого княжества православного вероисповедания.

Опираясь на опыт предыдущих исследователей архивных документов, связанных со Слуцком и Случчиной, мы обратились к ряду ранее неизвестных реестров имущества слуцких церквей. Документы хранятся в Главном архиве давних актов в Варшаве, в Радзивилловском архиве. Полученные из Варшавы цифровые копии этих реестров слуцких церквей были нами прочитаны, расшифрованы и проанализированы. Всего исследовано шесть рукописных дел, составленных на протяжении более ста лет – от начала XVII до начала XVIII в. Были изучены следующие документы:

сигнатура 536, документ 1602 г. – Реестр имущества слуцких монастырских церквей – Ильи и Воздвижения Креста Господня;

сигнатура 532, документ 1654 г. – Опись строений и церквей Слуцкого Свято-Троицкого монастыря и Грозовского Николаевского монастыря;

сигнатура 532, документ 1660 г. – Реестр церковной утвари (облачение, серебро, иконы и др.), которые передаются после кончины Анны Марии Радзивилл, жены владельца Слуцка Богуша Радзивилла, в собственность Слуцкого братского Преображенского монастыря;

сигнатура 524, документ 1669 г. – Инвентарь слуцкой соборной церкви свт. Николая;

сигнатура 528, документ 1691 г. – Инвентарь слуцкой церкви святого Юрия,

сигнатура 519, – вероятно, первая четверть XVIII в. – Фрагмент описания Слуцкого иезуитского монастыря.

Как видно из перечня, все документы имеют однотипный характер – это описи церковного имущества – литургической посуды, церковного облачения, книг, икон, зданий, земельных владений, а также подданных и их обязанностей. Относятся они как к православным храмам и монастырям Слуцка и местечка Грозово, так и к слуцкому католическому иезуитскому монастырю. Все документы написаны на польском языке, в них прослеживается тенденция постепенного нарастающего господства польского языка – если ранние, до середины XVII в., реестры церковного имущества имеют большое количество белорусских слов, написаны почти что по-белорусски латиницей – в частности, здесь царит православная церковная терминология, то в более поздних реестрах даже в отношении предметов православного культа (как их называют составители реестров, – «аппаратов русских») применяются польские названия, т.е. православные названия заменены католическими (при этом литургическое назначение вещей явно остаётся соответствующим православному обряду). Так, в реестре церкви святого Юрия иконостас назван «алтарём», вместо прежнего термина «икона на золоте малярском» использовано название «алтарь на фангулте писан» (польское слово «фангулт» – калька немецкого термина «Feingold» – настоящее золото высокого качества). Только в конце XVIII в., после присоединения Слуцкого княжества к России, церковные документы Слуцка стали писаться кириллицей, составляться на русском языке (например, сигнатура 526 того же Радзивилловского архива – копия метрической книги слуцкой Николаевской церкви 1796 г.).

При сравнительном анализе всех вышеперечисленных церковных документов прослеживается одна характерная тенденция. Если ранние реестры церковного имущества первой половины – середины XVII в. составлены очень подробно, в них указывается почти каждый предмет, названа и перечислена каждая икона в алтаре и иконостасе, то документы конца XVII в. составлены более обще, без концентрации на деталях. Названия отдельных икон в них не упоминаются. Составителей поздних реестров, как видно из содержания этих документов, интересовали прежде всего материальные ценности – серебро, наличие золочения, количество ценных украшений на иконах «намесных» (из местного ряда иконостаса – Ред.) и храмовых. В этом смысле реестр имущества слуцкого иезуитского монастыря существенно отличается от почти современных ему реестров православных слуцких церквей своими педантичными подробностями и точным подсчётом всех вещей – начиная от ложек, вилок, столов, скамей, заканчивая книгами из библиотеки, описанием алтарей и литургической посуды.

В целом, на основе анализа имущества слуцких храмов XVII в., можно сделать вывод об их хорошем материальном состоянии на то время. Рассмотренные документы пяти слуцких православных церквей (из 18-ти, что существовали в то время в городе) свидетельствуют, что слуцкие храмы имели богатые ризницы, дорогостоящие литургические облачения, расшитые золотом и жемчугом, ценные наборы серебряного литургического наполнения – бокалы [5], миски, звездицы, чашки, церковные книги в значительном количестве. К середине XVII в. сохранялось и использовалось в богослужении большое количество рукописных книг, виленских изданий, в том числе из типографии Мамоничей, местные храмовые иконы были богато украшены серебряной сенью, венцами, гривнами, вотивными подвесками. Как отличительную черту, характерную именно для отделки особо почитаемых икон слуцких церквей, отметим наличие серебряных, позолоченных накладных рук (ладоней), прикреплённых к иконам Божией Матери, Спасителя, святителя Николая. Многие почитаемые иконы имели хрустальные, в серебряном обрамлении вмонтированные реликварии с частицами святых мощей (так называемые «агнушки хрустальные»).

Документы 1644 и 1660 годов свидетельствуют о сохранении владельцем Слуцка Богушем Радзивиллом и его женой Анной Марией Радзивилл патрональной опеки над православными церквями Слуцка, начатой некогда князьями Олельковичами. В Слуцке Богуш Радзивилл хранил собранную им ценную библиотеку (в том числе знаменитую Радзивилловскую летопись), разрабатывал эскизы иконостаса для Слуцкой церкви, посылал в 1644 г. ценную утварь и иконы в Слуцкий Троицкий монастырь. А его жена Анна Мария завещала слуцкому Преображенскому монастырю богатые дары – церковные ризы, серебро, драгоценные иконы. Следует упомянуть, что Богуслав Радзивилл послал через своих экономов в 1644 г. в Слуцк 42 драгоценнейших предмета церковно-литургического назначения, среди них – три напрестольных Евангелия, богато украшенных, «алтарь русский» различными камнями, жемчугом и серебряным убранством отделанный, 11 икон в позолоченных серебряных ризах, резной по дереву образ и второй образ, писанный, расшитую шёлком икону Божией Матери, образ святого Иосифа на бумаге, апликацированный шёлком. Анна Мария Радзивилл завещала слуцкому Преображенскому братству серебряную позолоченную чашу с дискосом, звездицей и лжицей, шесть московских икон с серебряными финифтяными (кружевными) окладами, икону Божией Матери на кристалле, четыре иконы на медных пластинах, два образка в соломенных ажурных рамах, образ рельефный литой позолоченный «Воскресение» в раме из рыбьей кости, а также много риз.

Для нас особый интерес представляет реестр 1602 г. имущества Слуцкого Ильинского монастыря. Во-первых, в нем отражены реалии времени, когда жила святая София Слуцкая. Во-вторых, этот реестр чрезвычайно подробный. Благодаря ему мы можем мысленно оказаться в Слуцке времён Софии Юревны Олельковны. Два года, как она вышла замуж за Януша Радзивилла. «Году от рождения Сына Божия 1602 месяца июля 14-го составлен реестр описи церкви св. пророка Ильи и церкви славного Воздвижения благословенного и святого креста Божия в монастыре Ильинском, построенном в городе Слуцке по приказу ясновельможного князя Януша Радзивилла с Бирж и Дубинок на Слуцке, подчашего Великого Княжества Литовского, старосты борисовского, пана милостивого Юрия Копошчевского, стольника минского, и старосты слуцкого Филоктовича Никонского, протопопа слуцкого, представленный господином заместителем слуцким Яном Руцким, выполненный бывшим священником варваринским Юрием Матвеевичем Стефановичем» [3, сигн. 536].

Приведём в переводе на современный русский язык фрагмент этой описи:

«Прежде всего в алтаре престол накрытый крашаниной новой, спереди бархатом красным. На престоле: Евангелие старое, покрытое златоглавом с одной серебряной накладкой.

Второе Евангелие, бархатом покрытое, с одной серебряной накладкой, третье Евангелие – не обрамлённое, рукописное, старое.

На том же престоле:

два креста с живописными изображениями (на красках), накрытые белым узорчатым атласом с каймой из красной камки;

образ Божией Матери;

большой крест «писан на красках»;

маленький бронзовый подсвечник.

Жертвенник покрытый красной крашаниной, спереди красным бархатом.

На жертвеннике:

чаша, блюдо, лжица, звездица. Покрыты простой тканью.

Над жертвенником иконы: 1. Четырёх святителей; 2. Спасителя; 3. Св. Николая («на красках»); 4. Воскресение («на золоте малярском»).

В алтаре иконы: 5. Большой крест («на золоте малярском»); 6. Св. Параскевы; 7. Св. Николая («на красном поле»); 8–10. Три образа Воскресения; 11. Образ св. Параскевы («на холсте»).

Серебро: позолоченные бокалы, блюдо, лжица, крест; звездица – все весит шесть гривен и сорок золотников (вместе с деревом в кресте), кадило посеребрённое весит менее гривны, два воздуха для бокалов, вышитые золотом, шёлком и жемчугом. Фляжка и кварта оловянные для вина. Две бронзовые кадильницы, старые; медные – четверть для святой воды, кропило и чашечка.

Ризы две; епитрахили: одна из красного атласа, обложена золотым позументом, три старые холщовые епитрахили, пять епитрахиль из полотна, подризник один, локотники из красного бархата одни, три старых шёлковых пояса.

Иконы в церкви:

Царские врата (на красном поле).

Местный образ пророка Илии («на золоте малярском»), на нем 19 свитых гривенок и три плоские гривны, одна гривна плоская позолоченная. Завеса (Катапетасма. – В.Х.) из красного атласа, другая малая завеса из зелёной китайки. На этом образе небольшое изображение Спасителя «на золоте малярском». На левом клиросе – чудотворный образ св. Николая и чудотворный образ пророка Ильи на красном поле.

Между царскими и северными воротами – местный образ Пресвятой Девы «на золаце малярскім рыты», при нем 12 гривенок. Рядом с тем местным образом икона Космы и Дамиана «на золоте малярском», при нём одна гривенка. Там же небольшая иконка Божьей Матери на золоте, над теми иконами три иконы: образ чудотворный Спаса, образ Спасителя на кресте, образ преподобной Софии «на золаце рыты».

Северные двери: образ святого Михаила на поле красном.

На левом клиросе рядом с северными дверями образ Божией Матери на поле красном, на нём венцы два; образ Святой Троицы на поле красном. Над теми образами и дверями северными малых икон 11 (праздничный ярус). Третий ярус: Деисус из 12 персон на красном поле, венцы «на золоте малярском». Там же рядом с Деисусом образ св. пророка Ильи и святителя Николая на одной таблице «на золоте малярском». Над Деисусом крест большой «на красках». Тайная вечеря – литая с олова». [3, сигн. 536, л. 47].

Таким образом, реестр очень подробно описывает иконостас времён святой Софии Слуцкой. Иконостас сборный, трёхъярусный (четвёртый ярус завершается живописным Распятием). В иконостасе отмечены как иконы давней традиции – написанные на красном фоне, так и новой – на золоте с резным орнаментальным фоном. Среди них обращает на себя внимание редкий для белорусских иконостасов сюжет – изображение преподобной Софии, святой покровительницы Софии Юрьевны Олельковны. Очевидно, этот образ был своеобразным символом уважения обитателей и клира Слуцкого Ильинского монастыря владычицы города.

 

Перевод – Владимир ХВОРОВ


 

Пояснения

Крашанина – окрашенная ткань.

Камка, камчатка – ткань (обычно шёлковая), одно- или двухлицевая с рисунком (обычно цветочным), образованным блестящим атласным переплетением нитей, на матовом фоне полотняного переплетения.

На золаце малярскім рыты – написанные на золоте с резным орнаментальным фоном.