Якраз насупраць камяніцы Хадкевічаў стаяў шынок пана Мальхера – адзін з самых вядомых у горадзе. Тут гандлявалі віном і медавухай. Усе гэтыя дні ён быў набіты людзьмі самага рознага роду і звання; цесната і гоман – несусветныя, усе памяшканні занятыя, да сталоў не праціснуцца, усе лаўкі, зэдлі і ўслончыкі разабраныя; праз натоўп не прабіцца, з-за гоману нічога не чуваць. У адным кутку ўжо наспявае бойка, хапаюцца за шаблі, ссоўваюць набакір шапкі, падкручваюць вусы, грозна стаяць адзін супраць аднаго. А ў другім – замілаванае дружбацтва, гарачыя абдымкі, расчуленыя слёзы над збанком віна. Дзесьці яшчэ – патаемныя перашэптванні, і з усіх бакоў чуюцца крыкі:

– Пан Мальхер, бутлю ковенскага мёду!

– Падайце сюды віна!

– Два кубкі для нас!

– Чорнага з карэньчыкам сюды!

– Вы наступілі мне на крысо!

– Не тыкайце мне, васпане!

– Пазыч мне сто тысяч, а не то замалюю па лбе! I гэтак далей…

Пасярод аднаго з пакояў каля шырокага каміна, у якім шугаў агонь, стоўпіліся салдаты і са смехам і крыкамі гулялі ў косці. Воддаль ад іх спрачаліся карцёжнікі з плоймай гледачоў, на покуці нехта штосьці весела расказваў – каля яго таксама сабралася купка цікаўных.

У самым цёмным кутку сядзеў пан Брожак. Звесіўшы галаву над кубкам кісленькага вінца, ён увесь час уздыхаў – ніяк не мог забыцца пра таго духа, які наваражыў яму смерць, і стараўся ўтапіць гэты ўспамін у віне.

«Навошта паміраць і дзеля чаго паміраць? – пытаў ён самога сябе. – Ці так ужо я зажыўся на гэтым свеце, ці так нагуляўся, ці так награшыў? Як быццам бы не. Дык навошта я так спатрэбіўся таму свету, хіба я на гэтым ужо ні да чога не здатны? Дальбог жа, не разумею».

Па меры таго як пусцеў кубак, ён суцяшаў сябе, паддаваў сабе смеласці:

«Быць таго не можа, каб я ды памёр! Я так добра пачуваю сябе. Я дужы і здаровы. I зусім неабавязкова таму духу было прарочыць мне смерць. Можа, гэта была перасцярога, а можа, і зусім усё гэта мне выдалася, бо ўсе кажуць, што я пляту лухту, мне ніхто не дае веры. I ўсё ж я духа бачыў, прычым п'яны не быў, гэта святая праўда».

Так ён сядзеў і размаўляў сам з сабой, як раптам у дзвярах карчмы ўбачыў Тамілу. Брожак усміхнуўся, устаў з зэдліка, паклікаў яго да сябе:

– Прывітанне! Я вас чакаю!

– Сам Бог мне вас паслаў! – адказаў Таміла. – Я якраз шукаў вас, каб сустрэцца і пагутарыць. Вы мне, васпане, вельмі патрэбны.

– Навошта? – спытаў Брожак. – Калі наконт таго, каб пазычыць грошай, то адразу скажу як на духу: ні шэлега пры душы няма. Апошні талер нядаўна аддаў на імшу, а платы за службу яшчэ не хутка дачакаюся, цяпер яе патрэбна плаціць войску, прыдворныя мусяць пачакаць.

– О, справа зусім не ў пазыцы! – запэўніў Таміла. – Вось толькі не ведаю, як бы мне вам растлумачыць…

– А што такое? Што вы ўжо такое мудрае хочаце расказаць? Таміла памаўчаў, потым прапанаваў:

– А ці не замачыць нам спачатку гэтую справу? Віно развяжа мне язык і раскрые ваша сэрца.

– А што, – спытаў Брожак, – для гэтай справы патрэбна і сэрца?

– Крыху, – з усмешкай шапнуў Таміла і паклікаў гаспадара: – Пане Мальхер, кварту добрага віна!

– Нясу, нясу! Зараз.

Праз хвіліну ўжо стаяла на стале віно. Таміла падпаіў Брожака і пачаў тлумачыць яму сваю справу:

– Вось што я вам скажу: ці не хочаце вы зарабіць крыху чырвоных венгерскіх злотых?

– З вялікай ахвотай! – усклікнуў Брожак. – У кішэні пуста, локці на будзённай апранасе выцерліся. Але хацелася б і зарабіць добра і не ісці супраць сумлення.

– Сумленне вашай мосці нават не будзе нічога ведаць пра той заробак, – запэўніў Таміла. – Справа ў тым…

– Кажыце хутчэй, не цягніце!

– Справа ў тым, што мне трэба з вашай дапамогай трапіць у камяніцу Хадкевічаў, а потым выйсці з яе.

– Што? Што? – перапытаў Брожак, бо не пачуў ціхага шэпту Тамілы. – Як гэта? Навошта?

– Ні навошта, ні як, я не скажу, бо вам не трэба таго ведаць. Зробіце або не?

Брожак так задумаўся, што забыўся пра недапіты кубак.

– Эге ж! А ці не пахне тут здрадай? – загаварыў ён нарэшце. – Скажыце мне, пане, хто вы? Дагэтуль я не пытаўся, думаў, што вы проста цудоўны хлопец, ды і ўсё тут. Але зараз вам трэба сказаць, хто вы і навошта вам трэба патрапіць у нашу камяніцу?

– А ці так ужо вам трэба гэта ведаць? – спытаў Таміла.

– Я абавязаны даведацца, – настойваў Брожак.

– Вып'ем яшчэ, а тады я вам усё чыста раскажу.

– Сапраўды, вып'ем.

– Раскажу ўсё, толькі сачыце, каб нас ніхто не падслухаў. За вас, пане Брожак!

– Ваша здароўе!

– Я небагаты сваяк, далёкая радня пану канцлеру.

– Што вы кажаце?

– Шчырая праўда, – запэўніў Таміла. – Пры ягоным двары я досыць значная асоба.

– Ваш канцлер супраць нас! – перапыніў яго Брожак. – Ён зяць ваяводы.

– Але ж ён католік.

– Ну, католік. Гэта праўда. А навошта вам трэба ў камяніцу?

– Сказаць вам усю праўду?

– Якраз гэтага я і хачу.

– За вас, пане Брожак.

– Ваша здароўе! А як вас клічуць?

– Мяне? – спытаў Таміла.

– Вас.

– Клічце мяне… Але выпіце яшчэ, вы не дапілі свайго кубка.

– Вы сабе яшчэ ні разу не падлівалі… а мне – двойчы. Дык як жа вас клічуць, скажыце нарэшце.

– Клічце мяне… – Таміла ніяк не мог падабраць сабе імя. – Я завуся Ян.

– Ян? А прозвішча?

– Грачына. («Няхай будзе так», – падумаў Таміла.) Толькі не называйце майго прозвішча ў карчме, – ціхім голасам дадаў ён.

– Так-так, я пастараюся, пане Грачына. Дык што ў вас за інтарэс да нашай камяніцы?

Таміла нахіліўся і прашаптаў яму на вуха:

– Чорныя вочы!

– Што? Вочы? Як гэта – вочы?

– Я кахаю адну дзяўчыну з акружэння князёўны і хацеў бы ўбачыць яе.

– Скажыце мне толькі – якую, – зацікавіўся Брожак. – Я іх там усіх ведаю. Князёўна раз-пораз пасылае мяне ў горад то за тым, то за гэтым. Як яе імя?

– Імя? – задумаўся Таміла, чухаючы патыліцу. – Хіба вы не вып'еце яшчэ, пане Брожак? За вас!

– Ваша здароўе, пане Грачына!

– Цішэй, ніякіх імён!

– О, я й забыўся! Дык як яе імя?

– А вы ўгадайце!

– Але ж іх там цэлы тузін, тых паненак, і ўсе – як лялькі. Хто тут угадае, якая з іх прыйшлася пану даспадобы.

– А вы ўсё ж паспрабуйце.

– Можа, панна Малгажата, высокая брунетка? Толькі яна занадта бледная.

– Не, не яна.

– Вясёлая Ульяна?

–?

– Яна тоўсценькая такая, маленькая бландзіначка.

– Угадалі.

– Няўжо?

– Навошта ж мне маніць, я сапраўды хачу ўбачыць яе хаця б здалёку, а дзеля гэтага мне трэба пракрасціся разам з вамі ў камяніцу.

– Вам не ўдасца сустрэцца з ёй, там іх строга пільнуе ахмістрыня!

– Я выведаў бы, дзе цяпер жыве князёўна разам з імі, – сказаў Таміла, – бо іх перавялі некуды ва ўнутраныя пакоі.

– Я вас правёў бы, – пасля хвіліннага роздуму пра-мовіў Брожак, – але ж стораж каля варот кожны раз пытаецца, хто ідзе.

– А вас ён ведае?

– А як жа. Каб і не ведаў, то па прыдворным адзенні пазнае і пусціць.

– А ведаеце што? – усклікнуў Таміла.

– Ну?

– Дайце мне ваша адзенне, я на хвілінку туды зазірну і тут жа назад.

– Эге! А што, як да вас загаворыць нехта з прыдворных як да свайго, а вы не зможаце выкруціцца? Ён вас схопіць, трапіце ў бяду, а з вамі і я.

– За гэта можаце не хвалявацца, – адказаў Таміла. – Я змагу даць рады. Цяпер цёмна, наўрад ці хто будзе прыглядацца да майго носа, калі ж зачэпіць, нашто ў мяне галава на плячах?

– Я ўсё ж баюся, каб хаця чаго не здарылася.

– Ваш кубак поўны! – здзівіўся Таміла. – Нешта вы сёння зусім не п'яце.

– Ды што вы, у мяне ўжо аж галава кругам ідзе.

– За вас, пане Брожак! Ну дык што, дасце вы мне на паўтадзінкі сваё адзенне?

– Страшна, халера на яго.

– Чаго вам баяцца, я ж пайду, а не вы. Прытым я вам абяцаю, што праз паўгадзіны вярнуся.

– I што вам так карціць сустрэцца з той Ульянай? Можа стацца так, што вы яе і не ўбачыце.

– Пойдзем і памяняемся адзеннем. А потым я вам пастаўлю яшчэ адну кварту, і пяць чырвоных злотых будзеце мець.

Пан Брожак хаця і быў зусім п'яны, але ўвесь час адчуваў, што робіць нешта дрэннае. I ўсё ж ён не змог не паддацца на ўгаворы, пайшоў у бакоўку, зняў там сваё адзенне і перадаў яго Тамілу, а сам апрануў ягоную апанчу. Потым ён зноў усеўся за сталом, трымаючы кубак у адной руцэ, а другой намацваючы злотыя ў кішэні.

Таміла не забавіўся ў бакоўцы. тут жа выбег, але хутка вярнуўся.

– У вас там ёсць нейкі пароль? – спытаў ён у Брожака. – Скажыце мнс яго. каб я мог прайсці праз вароты.

– Белая царква, – прашаптаў яму на вуха п'янтос і прыклаў палец да вуснаў.

Таміла хутчэй здагадаўся, чым даслухаў, ён дужа спяшаўся, праз хвіліну зноў быў на вуліцы і шпарка пашыбаваў да камяніцы Хадкевічаў. Ён ішоў так упэўнена і смела, што вартавыя толькі глянулі на ягонае адзенне і без слоў прапусцілі яго. Аднак вартаўнік праз акенца ў браме спытаў у яго пароль.

– Белая царква! – смела адказаў Таміла і ступіў на дварышча. Тут ён разгледзеўся па баках, а потым спехам пайшоў уздоўж сцяны, не мінаючы ніводнага куточка. Дзёрзка і адважна праціскаўся ён сярод салдат і коней, якіх было бітком набіта ў двары, мінаў складзеную ў кучы зброю. Ніхто яго не закрануў, і ён нікога. Так ён абышоў абодва дварышчы, паглядзеў, дзе расстаўлены гарматы, дзе падрыхтаваны месцы для салдат на сценах, і рашыў, што пара вяртацца назад да варот з боку Замкавай вуліцы. На гэты раз ён пайшоў ужо напрасткі, пільным вокам пазіраючы на высокія сцены, на салдат, якія снавалі туды-сюды. Ягонае вока не мінула нічога з таго, што ён яшчэ не бачыў, праходзячы ўздоўж сцяны. Таміла выйшаў гэтак жа, як і ўвайшоў, толькі яшчэ раз паўтарыў пароль, выскачыў на вуліцу і паспяшаўся ў карчму Мальхера, дзе пан Брожак яшчэ пацягваў віно з кубка, баючыся дапіваць, каб знянацку не аказацца без галавы.

– Ужо вярнуўся? – усклікнуў ён, убачыўшы Тамілу. – Так хутка? Убачыў яе?

– Убачыў, – адказаў Таміла. – Бог аддзячыць табе за гэтую паслугу. Убачыў, што хацеў, а цяпер забірай свае лахманы і бывай здаровы.

– Навошта так спяшацца?

– У мяне няма часу.

Ён пераапрануўся, накінуў на плечы сваю апанчу і пабег да князя Януша, які і пасылаў яго.

Малады князь якраз у гэты час трымаў раду з палкоўнікамі і ротмістрамі, з панам Збарынскім і іншымі, як раніцой браць штурмам камяніцу, а тут пастукаў у дзверы і ўвайшоў Таміла.

– Што новага прынёс? – спытаў князь. – Можа, пра штосьці дачуўся?

– Нічога новага я не пачуў, але пабываў у камяніцы Хадкевічаў.

– Як ты туды прабраўся?

– Ну вось, прабраўся, княжа, – адказаў Таміла. – Галоўнае, што я там быў і, як змог, разгледзеў, што там робіцца. Прабег па абодвух дварышчах, паглядзеў, якія і дзе стаяць гарматы, дзе будуць пастаўлены салдаты.

– Ну і зух жа ты, Таміла! – усклікнуў князь. – Гэтай тваёй паслугі я ніколі не забуду. А цяпер хутчэй расказвай, нам гэтыя твае звесткі зараз самыя важныя.

– Войска ў камяніцы напхана многа, я ледзь прабраўся праз гушчу салдат, коней, кучы складзенай зброі. На сцены паўсцягвалі гарматы і рушніцы, нацэлілі іх на вуліцы, найбольш на прылеглыя, менш з боку царквы, там, здаецца, стаяць усяго тры гарматы; самая моцная абарона з боку Замкавай і Савіч. Добрыя ўмацаванні і ад плошчы і пабудоў князёў Астрожскіх. Пароблены скрытыя пляцоўкі для салдат, а таксама байніцы – такія, што ўзяць іх можна толькі тады, калі абваліцца сцяна, яны ж могуць беспакарана страляць у нас. Каля варот нацягнуты моцныя ланцугі, ляжаць жалезныя краты для таго, каб ахоўваць вароты нават тады, калі яны будуць разбітыя.

На дварышчах і каля сцен ляжаць горы ядраў і пораху, апроч таго, падрыхтавана шмат камення. Я думаю, што нездарма пастаўлены ў дварышчах і вялікія катлы – не інакш як на нашы галовы яны рыхтуюцца ліць вар.

Князь Януш пераглянуўся з іншымі.

– Каб гэта было ў полі, – прамовіў Збарымскі, – то там бы мы ім далі рады, хай бы выйшлі хоць бы за Вілію, а тут, у гэтай лісінай яме, іх ніякі чорт не возьме!

– Сапраўды, выкурыць іх адтуль будзе цяжка, – згадзіўся Таміла.

– Нічога страшнага! – супакойваў князь. – Разбурым дашчэнту пабудову, зробім пралом у сцяне і ўварвёмся праз яго!

– Прашу вас, пане, прабачыць, – запярэчыў Таміла, – тут нязручна рабіць пралом. Я невялікі ваяка і не дужа разбіраюся ў гэтых справах, але ж няма месца, дзе можна было б падступіцца да сцен. На вуліцах цесна, як у гарляку, калі п'еш. Нават калі мы і праб'ём дзірку, то не праб'ёмся ўнутр, бо і адтуль, і зверху на нас нападуць абаронцы.

– Раскладзём агонь і задушым іх дымам! – усклікнуў князь Януш і стукнуў кулаком па стале.

– Яны і агню не збаяцца! – прамовіў Таміла. – У іх ёсць чым яго пагасіць. Ды і не возьме іх агонь. А сядзець яны ў гэтай яме будуць да апошняга, іх не так лёгка будзе выкурыць адтуль.

Князь паморшчыўся.

– Пачакаем да заўтра, а там пабачым, – сказаў ён. – Я схаджу да князя-ваяводы. А вас, панове, дзеля ўсяго святога, прашу стаяць напагатове са сваімі палкамі і аховай, кожнага на сваім месцы, чакаць загаду. Вам усім будзе своечасова сказана, што рабіць. Не давайце салдатам разыходзіцца па горадзе. Я ведаю, што ім зараз цяжка, хай жа будуць спакойныя і не крыўдзяць гараджан, бо і так цяпер на нашым сумленні і подзе будзе любая скарга жыхароў горада, якім даводзіцца перажываць цяжкую часіну.

Князь Януш кіўнуў галавой і подбегам пашыбаваў да бацькі.

Ваявода таксама раіўся з некалькімі сваімі прыхільнікамі наконт таго, што рабіць, бо заўтра спаўняўся тэрмін дамовы. Размова была гарачай. Прысутныя даводзілі, што лепей мір, чым вайна. Ваявода злаваў і нерваваўся. Па ўсім было відаць, што ў душы ён не толькі не хацеў вырашаць гэтую справу сілай зброі, але, даведзены да адчаю, ішоў на гэта супраць сваёй волі, а таму злаваў на самога сябе і быў усім незадаволсны. Ён баяўся пацярпець няўдачу з першых крокаў. У душы спрачаўся сам з сабой, баяўся ганьбы, не хацеў вайны, не ведаў, з чаго пачаць, але на словах выступаў за вайну і пагражаў ёю.

Князь Януш увайшоў якраз тады, калі ваявода адказваў Дарагастайскаму:

– Калі вы хочаце міру, то пакажыце мне шлях да яго! Угаварыце Хадкевічаў…

– Нават не думайце пра гэта! – з парога запярэчыў Януш. – Я толькі што атрымаў адтуль свежыя звесткі. Яны ўмацаваліся нібыта ад нападу татар. З усіх бакоў наставілі гармат, наносілі пад сцсны камення, перагарадзілі вароты ланцугамі і кратамі, збіраюцца ліць на нас вар! І народу ў камяніцы, нібы маку.

Ваявода незадаволена слухаў тое, што расказваў сын, яму хацелася лёгкай перамогі, яго злавала сама думка пра доўгае супраціўленне, зацяжную вайну. Ён затросся, паціснуў плячыма і ўсклікнуў:

– Мы яшчэ паглядзім. колькі ім удасца пратрымацца! Заўтра ўбачым! Вы аддалі загад людзям? Яны будуць гатовы?

– Ім сказана чакаць загаду заўтра ўранні.

– Яшчэ раз напомніце ўсім, каб не бадзяліся абыдзе, сабраліся на Лукішках, былі гатовыя па загаду выступіць на горад. Раз яны падрыхтаваліся, то і мы не праспім свой час, – дадаў ён, усё болей распаляючыся. – Калі ж пачнецца вайна, калі яна разгарыцца, тады сцеражыцеся, паны Хадксвічы. вы і ўсе іншыя. бо нікому не будзе даравана, не будзе літасці, і бяда вам, калі прайграеце!

ЗМЕСТ

ТОМ I

Паздзел 1. УСТУП. ЛІТВА I ВІЛЬНЯ Ў 1599 ГОДЗЕ
Паздзел 2. У КАМЯНІЦЫ ЖМУДСКАГА СТАРАСТЫ
Паздзел 3. ЗБАН ВІНА
Паздзел 4. РАДЗІВІЛЫ I ХАДКЕВІЧЫ
Паздзел 5. У КАРДЫНАЛІІ
Паздзел 6. КАШТАЛЯН I КНЯЗЁЎНА
Пасляслоўе

ТОМ 2

Паздзел 1. ВЕСЦІ. НАРАДА ПАД РАТУШАЙ. ВОЙТ У РЭКТАРА
Паздзел 2. ДЭПУТАЦЫЯ МАГІСТРАТА
Паздзел 3. ТАМІЛА
Паздзел 4. КНЯЗЬ ЯНУШ У ПАЛАЦЫ ХАДКЕВІЧАЎ
Паздзел 5. ВОСТРАЯ БРАМА
Паздзел 6. АЙЦЫ ЕЗУІТЫ
Паздзел 7. ПАСЛЫ ЯГО ВЯЛІКАСЦІ КАРАЛЯ
Паздзел 8. ВАЕННЫЯ ПРЫГАТАВАННІ. КНЯЗЁЎНА
Паздзел 9. ЖМУДСКІ СТАРАСТА Ў ВІЛЬНІ

ТОМ 3

Паздзел 1. ПЯТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 2. У КАРЧМЕ МАЛЬХЕРА
Паздзед 3. ШОСТАГА ЛЮТАГА
Паздзел 4. МІР АБО ВАЙНА?
Паздзел 5. ЧАКАЛІ ДА ПОЎНАЧЫ
Паздзел 6. ПРАЗ ДЗЕВЯЦЬ ГАДОЎ
Паздзел 7. ЛОЖА СМЕРЦІ
Паздзел 8. СЛУЦКІЯ КНЯЗІ

КАМЕНТАРЫ

Скачать книгу в формате PDF - 1,01 Mb